|
'''Saguzarrak''' edo '''gau-enarak''' ('''Chiroptera''') [[ugaztun]] hegalariak dira. Saguzarren aurreko besoak [[hegal (argipena)|hegal]] gisa garatu dira eta horregatik hegan egiteko gai diren ugaztun bakarrak dira, planeatzeko gai diren beste batzuekin alderatuta. Hegan egiteko modua [[hegazti]]en ezberdina da, ez baitituzte besoak mugitzen, baizik eta behatzak. Behatzen artean mintz fin bat dago, [[patagio]] izenekoa. Chiroptera izena [[greziera]]tik dator (χειρ) "esku" eta pteron (πτερον) "hegal."
Kalkulatzen da saguzarren 1.100 bat espezie daudela mundu osoan zehar, hau da, ugaztun guztien %20a 20 gutxi gora beheragorabehera. Gorputzaren zati handi bat hartzen duen bihotz erraldoia dute, hegan egiteko energia ugari behar baitute. Euskal Herrian 25 espezie inguru daudela estimatzen da. Txikienek 29-33 mm. artean neurtzen dute eta 2 gramoko pisua dute; handienek berriz 1,5 metroko tamaina eta 1,2 kilogramoko pisua. Landare tropikal batzuek behar-beharrezkoa dute saguzarrak egotea, euren haziak hedatzeko modu bakarra eurek hedatzea delako.
== Bizitokia ==
Bizitokiak saguzar espezieen arabera aldatzen dira. Hiru portaera nagusitzen dira: urte osoan zehar [[haitzulo|leizeetan]] bizi direnak ( ''haitzulotarrak'' ), urteko garai batzuk soilik pasatzen dituztenak kobazuloan (''erdi-haitzulotarrak'' ) eta urte osoan zehar kanpoan bizi direnak ( ''kanpotiarrakkanpozaleak'' ).
Hainbat adibide:
* Haitzulotarrak
** [[Schreibers saguzar|Kobazulo saguzarra]] edo ('' [[Schreibers saguzar|Miniopterus schreibersi]]'')
** [[Ferra-saguzar mediterraneo]]a edo ('' [[Ferra-saguzar mediterraneo|Rhinolophus euryale]]'')
** [[Arratoi-belarri]]a edo ('' [[Arratoi-belarri|Myotis myotis]]'')
** [[Arratoi-belarri ertain|Tomes saguzarra]] edo ('' [[Arratoi-belarri ertain|Myotis blythi]]'')
* Erdi-haitzulotarrak
** [[Ferra-saguzar txiki]]a edo ('' [[Ferra-saguzar txiki|Rhinolophus hipposideros]]'')
** [[Ferra-saguzar handi]]a edo ('' [[Ferra-saguzar handi|Rhinolophus ferrumequinum]]'')
** [[Saguzar bibotedun|Bizar-saguzarra]] edo ('' [[Saguzar bibotedun|Myotis mystacinus]]'')
** [[Iparraldeko belarrihandi arre]]a edo ('' [[Iparraldeko belarrihandi arre|Plecotus auritus]]'')
** [[Bechstein saguzar]]ra edo (''[[Bechstein saguzar|Myotis bechsteinii]]'')
* Kanpozaleak
* Kanpotiarrak
** [[Saguzar arrunt]]a edo ('' [[Saguzar arrunt|Pipistrellus pipistrellus]]'')
** [[Gau-saguzar txiki]]a edo ('' [[Gau-saguzar txiki|Nyctalus leisleri]]'')
** [[Baratze-saguzar]]ra edo ('' [[Baratze-saguzar|Eptesicus serotinus]]'')
== Ehiza eta desplazamendua ==
Gutxi gora beheragorabehera gau-enaren ehuneko 70a% 70 [[intsektujale]]ak dira ( halakoxeak ditugu [[Europa]] r kontinentekoko espezie guztien kasua daguztiak) ; eta beste gehienak , [[fruitujale]]ak bira. Oso espezie gutxi dira [[haragijale]]ak. IntsektujaleenIntsektujale kasuandirenek, harrapakinen alde gogorrak bota egiten dituzte , eta usu saguzar kolonia baten pean mota honetakohorrelako hondakinak ikusageri litezkedira. ▼
Ehizatzeko eta mugitzeko [[ekolokazio]]a edo [[ekokokapen]]a deitzen den [[sonar]] sistema natural bat baliatzen dute. Kiropteroak [[ultra-soinu]]ak bidaltzen ditu ahotik edo, espezie batzuen kasuan sudurretik ([[Ferra-saguzar handi]]ak , adb.adibidez). Uhin horiek inguruko objektuetan islatzen dira atzera gau-enararen belarrietara itzuliz; honek hiru-dimentsiotako mapa bat sor dezake bere buruan uhinek itzultzeko behar izan duten denbora distantziak neurtzeko erabiliz. Saguzarrak sortutako ultrasoinu horiek ez dira entzungarriak gizakiarentzat, eta espezieen arabera iraupena eta frekuentzia aldatu egiten da. Halere, gai da gizakiak entzun ditzakeen moduko soinuak eta garrasitxoak sortzeko, baina horien helburua arrunt ezberdina da (kexazko oihu sozialak, plazerezkoak, ama eta umearen artekoak, oldarkorrak, defentsazkoak, limurtzaileak etbeta abar). Harrapakina ehizatzeko ahoa erabiltzen dute edo bestela hegoak, [[salabardo]]ak bezala. Ehiza eremuak 3 [[kilometro]]tik 25 km-ra heda daitezke, espeziearen arabera. Saguzar batek 3000 intsektu harrapa ditzake gau bakar batean; [[arratoi-belarri]]ak kilo 1 intsektu inguru harrapatzen du martxoa eta azaroa artean. ▼▲Gutxi gora behera gau-enaren ehuneko 70a [[intsektujale]]ak dira ([[Europa]]r kontinenteko espezie guztien kasua da) eta beste gehienak [[fruitujale]]ak bira. Oso espezie gutxi dira [[haragijale]]ak. Intsektujaleen kasuan, harrapakinen alde gogorrak bota egiten dituzte eta usu saguzar kolonia baten pean mota honetako hondakinak ikus litezke.
▲Ehizatzeko eta mugitzeko [[ekolokazio]]a edo [[ekokokapen]]a deitzen den [[sonar]] sistema natural bat baliatzen dute. Kiropteroak [[ultra-soinu]]ak bidaltzen ditu ahotik edo, espezie batzuen kasuan sudurretik ([[Ferra-saguzar handi]]ak adb.). Uhin horiek inguruko objektuetan islatzen dira atzera gau-enararen belarrietara itzuliz; honek hiru-dimentsiotako mapa bat sor dezake bere buruan uhinek itzultzeko behar izan duten denbora distantziak neurtzeko erabiliz. Saguzarrak sortutako ultrasoinu horiek ez dira entzungarriak gizakiarentzat, eta espezieen arabera iraupena eta frekuentzia aldatu egiten da. Halere, gai da gizakiak entzun ditzakeen moduko soinuak eta garrasitxoak sortzeko, baina horien helburua arrunt ezberdina da (kexazko oihu sozialak, plazerezkoak, ama eta umearen artekoak, oldarkorrak, defentsazkoak, limurtzaileak etb). Harrapakina ehizatzeko ahoa erabiltzen dute edo bestela hegoak, [[salabardo]]ak bezala. Ehiza eremuak 3 [[kilometro]]tik 25 km-ra heda daitezke, espeziearen arabera. Saguzar batek 3000 intsektu harrapa ditzake gau bakar batean; [[arratoi-belarri]]ak kilo 1 intsektu inguru harrapatzen du martxoa eta azaroa artean.
Ehiza moduak espeziearen arabera aldatzen dira:
== Gau-enara baten urtea ==
* Udazkena: Kiropteroakkiropteroak bitarteko edo aldiuneko biziguneetan hartzen dute aterpe. Hibernazio garairako koipe erreserba ugaria behar dutenez, asko ehizatzen dute. Ugaldu ere udazkenean egiten dira. ▼
* Negua: Intsektujaleakintsektujaleak diren saguzarrek (Europako guztiek, beraz) [[hibernazio]]a egiten dute neguan, janari eskasiak bultzaturik. Hibernazioa azaro erditik goiti hasten da eta beti tenperatura berdina duten toki lasai, heze eta ilunak hautatzen dituzte (lurpeko [[harrobi]]ak, [[harpe]]ak, [[haitzulo|leizeak]]...). Sabaitik eskegita hibernatzen dute, paretetan finkatuak edo haien gorputza harriarekin kontaktuan egoteko aukera ematen dieten tarte estuetan bestela. Hibernazio edo negutze garaian, bihotzaren taupadak geldotu egiten zaizkie (450 taupadatik 20 taupadara pasatuz), arnasaldiak moteldu egiten dira eta batzuetan ordu bateko arnas gelditzeak gertatzen dira. Horrez gain, gorputzaren tenperatura apaldu egiten da. Espezie batzuetan, indibiduoak batak besteen kontra tinko-tinko jartzen dira berotasun jaitsiera mugatzeko ([[termo erregulazio sozial]]a deitzen zaio) eta multzo bereizgarriak osatzen dituzte. Negutze erdian esnatu ezkero, haien bizia arriskutan jartzen dute energia xahutze handia suposatzen duelako horrek. Hori dela eta, esku-argiekin argitzea, mugikorrak erabiltzea, oihukatzea edo mugimendu bortitzak egitea kaltegarria da saguzar koloniarentzat. Udazkenetik, emeek arren [[ernal-hazi|esperma]] haienberen barnean gordea dute. ▼▲* Udazkena: Kiropteroak bitarteko edo aldiuneko biziguneetan hartzen dute aterpe. Hibernazio garairako koipe erreserba ugaria behar dutenez, asko ehizatzen dute. Ugaldu ere udazkenean egiten dira.
* Udaberria: Martxoa martxo aldera, gau-enarak ehizan eta aldiuneko aterpeetan bizitzen hasten dira berriz. Ernaldia orduan hasiko da eta 55-75 eguneko iraupena ukanen du espezieen arabera. ▼▲* Negua: Intsektujaleak diren saguzarrek (Europako guztiek, beraz) [[hibernazio]]a egiten dute neguan, janari eskasiak bultzaturik. Hibernazioa azaro erditik goiti hasten da eta beti tenperatura berdina duten toki lasai, heze eta ilunak hautatzen dituzte (lurpeko [[harrobi]]ak, [[harpe]]ak, [[haitzulo|leizeak]]...). Sabaitik eskegita hibernatzen dute, paretetan finkatuak edo haien gorputza harriarekin kontaktuan egoteko aukera ematen dieten tarte estuetan bestela. Hibernazio edo negutze garaian, bihotzaren taupadak geldotu egiten zaizkie (450 taupadatik 20 taupadara pasatuz), arnasaldiak moteldu egiten dira eta batzuetan ordu bateko arnas gelditzeak gertatzen dira. Horrez gain, gorputzaren tenperatura apaldu egiten da. Espezie batzuetan, indibiduoak batak besteen kontra tinko-tinko jartzen dira berotasun jaitsiera mugatzeko ([[termo erregulazio sozial]]a deitzen zaio) eta multzo bereizgarriak osatzen dituzte. Negutze erdian esnatu ezkero, haien bizia arriskutan jartzen dute energia xahutze handia suposatzen duelako horrek. Hori dela eta, esku-argiekin argitzea, mugikorrak erabiltzea, oihukatzea edo mugimendu bortitzak egitea kaltegarria da saguzar koloniarentzat. Udazkenetik, emeek arren [[ernal-hazi|esperma]] haien barnean gordea dute.
* Uda: Ekainetik ekainetik goiti, emeak erditze kolonietan biltzen dira ( adb. adibidez, [[Sarako leizeak|Sarako leizeetako ]] gaineko galeria beroetan ]]) , arrak bazter batean utzizutzita. Ekain amaieran eta uztaila hasieran, emeekemeak kume bakar batez erditzen dutedira ([[ Saguzarsaguzar arrunt |saguzar arruntak]] ak eta [[ Gaugau-saguzar |gau-saguzarrak]] rak izan ezik, horiek bikiak edukiizan baititzakete). Sortzean, txikia amaren hegaletanhegalei atxikia da; azken honekamak plazenta jaten du , eta zilbor-hestea mozten. Ondoren, emeak kumea milikatzen du , eta honekkumeak txilio indartsu batindartsua botatzen du, etorkizunean ama aurkitzeaerrazago erraztekoaurkitzeko. [[Edoskitze]]ak hilabete bat irauten du gutxi gora-beheragorabehera. ▼▲* Udaberria:Martxoa aldera, gau-enarak ehizan eta aldiuneko aterpeetan bizitzen hasten dira berriz. Ernaldia orduan hasiko da eta 55-75 eguneko iraupena ukanen du espezieen arabera.
▲* Uda:Ekainetik goiti, emeak erditze kolonietan biltzen dira (adb. [[Sarako leizeak|Sarako leizeetako gaineko galeria beroetan]]) arrak bazter batean utziz. Ekain amaieran eta uztaila hasieran, emeek kume bakar batez erditzen dute ([[Saguzar arrunt|saguzar arruntak]] eta [[Gau-saguzar|gau-saguzarrak]] ezik, bikiak eduki baititzakete). Sortzean, txikia amaren hegaletan atxikia da; azken honek plazenta jaten du eta zilbor-hestea mozten. Ondoren, emeak kumea milikatzen du eta honek txilio indartsu bat botatzen du, etorkizunean ama aurkitzea errazteko. [[Edoskitze]]ak hilabete bat irauten du gutxi gora-behera.
== Arriskuak ==
Saguzarrak desagertzeko zoriangalzorian daudela eta, babestutako animaliak dira. Hauek dira kiropteroek aurkitzen ahalizaten dituzten arrisku nagusiak: ▼
* Gai toxikoak: Tratamendurakotratamendurako produktuak irensteak norbanako zein kolonia oso batzuen heriotza eragin lezakeela ohartu gara. Animaliak pestizidek edo/eta ongailu kimikoek intoxikatutako intsektuak jatean, pozoia gantzean edo amaren esnean geratzen da. Hori dela eta, batez ere hibernazio garaian (haien koipea soilik kontsumitzen dutenean) eta edoskitze garaian (amaren pozoitutako esnea edaten dutelarik) hiltzen dira gau-enarak. Bestalde, behiei ematen zaizkien [[zizare]]en aurkako botikak, digestio aparatuan dauden [[bizkarroi|parasitoak]] akatzen dituztenez, behi kakan aurkitzen dira eta saguzarrek jaten dituzten intsektuak kutsatu litzakete. ▼▲Saguzarrak desagertzeko zorian daudela eta, babestutako animaliak dira. Hauek dira kiropteroek aurkitzen ahal dituzten arrisku nagusiak:
▲* Gai toxikoak: Tratamendurako produktuak irensteak norbanako zein kolonia oso batzuen heriotza eragin lezakeela ohartu gara. Animaliak pestizidek edo/eta ongailu kimikoek intoxikatutako intsektuak jatean, pozoia gantzean edo amaren esnean geratzen da. Hori dela eta, batez ere hibernazio garaian (haien koipea soilik kontsumitzen dutenean) eta edoskitze garaian (amaren pozoitutako esnea edaten dutelarik) hiltzen dira gau-enarak. Bestalde, behiei ematen zaizkien [[zizare]]en aurkako botikak, digestio aparatuan dauden [[bizkarroi|parasitoak]] akatzen dituztenez, behi kakan aurkitzen dira eta saguzarrek jaten dituzten intsektuak kutsatu litzakete.
* Behar ez denean iratzartzea: Neguanneguan edo egunez esnatuesnatuz ezkerogero, honek suposatzen duen energia xahutzeak kiropteroakkiropteroa asko nekatzen ditu, eta heriotza eragin liezaiokediezaioke.
* BiziguneenBiziguneetako itxierazuloak ixtea: Eraikuntzaeraikuntza zaharren berrikuntzak, irekidurairekidurarik zeinnahiz sotorik ez duten eraikin modernoen garapenarekin eta ganbarak edo ganerrak logela bihurtzearekin batera, saguzarrei usaian erabiltzen dituzten eremuak kentzenkendu dizkiezaizkie (teilatupeak, eliza-eliz dorreak, ganbarak, zubiak...). Meatze eta harrobien lurpeko zatiak segurtasunagatik istenixten dituztenean, espeziehaitzulotar haitzulotarrekespezieek bizitokia galtzen dute. HorrezEra gainberean, zuhaitz zaharrak eta basoak mozteak zuhaitzetan bizi diren gau-enarei etxeabizilekua kentzen die.
* Ingurumenaren aldaketa: Intsektuentzatintsektuentzat lagungarri diren [[biotopo]]en desagertzeak (hesiak, eremu hezeak, zuhaiztiak...) saguzarrei beharrezkoa zaien janari iturria murrizten du. Erretxina duten landareak eta zuhaitzak landatzeak eragin berdina du.
* Harrapariak: Etxekoetxeko [[katu]]ak, [[katajineta]] arruntak eta [[hontz]]ak besteak beste, baina oso arraroa da.
== Ikus, gainera ==
| 