Antzinako Grezia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Orrialdea 'esteban koestaocupado [mi rabo]<nowiki>Formatu gabeko testua idatzi hemen</nowiki> ---- y benga uebuki pa dentro'(r)engatik ordezten |
217.127.181.152(r)en 544624 berrikuspena desegin da (Eztabaida) |
||
1. lerroa:
[[Irudi:Location greek ancient.png|frame|right|Antzinako Grezia K. a. 550a inguruan]]
'''Antzinako Grezia''' Mendebaldeko Zibilizazioaren jatorrizko kulturatzat hartzen da. Greziar kulturak [[Erromatar Inperioa]]n itzelezko eragina izan zuen, baita [[Pizkundea]]n eta beste ondorengo aroetan ere. Eragin hau hizkuntzan, politikan, hezkuntzan, filosofian, zientzian eta arteetan izan zen.
Antzinako Grezia [[Iberiar penintsula]]tik [[Itsaso Beltza|Itsaso Beltzeraino]] [[greziera]]z berba egiten zuten lurraldeez osatua zen.
== Kronologia ==
Ez dago guztiz kokaturik aro honen iraupena. Egungo [[Grezia]]ko eskola-liburuen arabera, Antzinako Grezia 900 urte inguruko garaia da, Mizenas-eko hondamenditik [[Erromatar Inperioa|erromatarren]] konkista arte. Kultura, politika eta artean oinarrituz, lau alditan banatu daiteke: Aro Iluna ([[K. a. 1100]]-800), Aro Arkaikoa ([[K. a. 800]]-500), Aro Klasikoa ([[K. a. 500]]-323) eta Aro Helenistikoa ([[K. a. 323]]-[[K. a. 146|146]]).
=== Aro Iluna ===
Mizenas-eko zibilizazioaren hondamendiarekin hasi zen. Bere [[akropolia]]ren gainean zutik iraun zuen gotorleku bakarra [[Atenas]] izan zen. Garai honetako greziarrak kokaleku gutxiago eta txikiagoetan bizi izan ziren. Gosetea, despopulatzea eta kanpo-merkataritzarik eza nagusitu omen ziren. Artea ere gainbeheratu zen. Garai honetan antzinako greziar idazkera silabikoa galdu egin zuten. Honen ondorioz, ez dago aro honetako datu zehatzik. Aro honen amaieran, hiri-estatuak edo “[[Polis]]” eta greziar idazkera alfabetiko berria sortu zituzten.
=== Aro Arkaikoa ===
Aro honetan greziar ekonomia, kultura eta artea berpiztu ziren. Teoria politikoan aurrerapen handiak izan ziren, hiri-estatuetan demokraziak, filosofiak, teatroak eta olerkigintzak goieneko uneak bizi izan zituzten. Idatzitako lengoaia ere berpiztu zen. Garai honetan Greziak biztanleriaren hazkunde handia pairatu zuen, eta honen ondorioz greziarrek [[Mediterraneo itsasoa|Mediterraneo itsaso]] osoan zehar eta baita ere [[Itsaso Beltza|Itsaso Beltzean]] kolonia ugari sortu zituzten.
=== Aro Klasikoa ===
[[Irudi:Ac alexanderstatue.jpg|thumb|right|200px|Alexandro Handiaren estatua, [[Salonika]]n.]]
Aro honen hasieran Greziako hiri-estatu batzuen eta [[Persiar Inperioa]]ren arteko lehiak gerra batzuk ([[Mediar Gerrak]]) sortarazi zituen. Persiarrek (greziar hiri-estatu aliatu batzuekin) ezin izan zuten Grezia menperatu. Gerra hautetatik Atenas irabazle nagusi atera eta Greziako lehen potentzia bilakatu zen. Honek beste zenbait hiri-estaturekin lehia berriak ekarri zituen, batez ere [[Esparta]]rekin. Eta lehiatik gerrara berriro ([[Peloponesoko Gerra]]). Espartak eta bere aliatuek (haien artean Persia gerraren amaieran) Atenas garaitu zuten. Ondorengo urteetan greziarren arteko gerrek jarraitu zuten. Tebas hiri-estatuak Mazedoniari laguntza eskatu zion. Filipo II. Mazedoniako erregeak persiarren menpe zeuden Asiako greziar hiriak askatzeko Greziako buruzagi bilakatu nahi zuen. Greziaren barruko etsaiak garaitzea lortu zuen, baina Persiaren aurkako gerra prestatzen zuela hil zuten. [[Alexandro Handia]] bere semea izan zen bere ametsa lortu zuena. Urte gutxiren epean Persiar Inperioa menderatu eta [[India]]raino iritsi zen, baina 34 urte betetzear zegoela hil zen, eta Aro Helenistikoa hasi zen.
Aro honetan Greziako arte eta kulturaren onenetarikoa sortu zuten, batez ere Atenasen. [[Partenoia]] garai honetakoa da. [[Euripides]] eta [[Sofokles]] dramagileak, [[Aristoteles]], [[Platon]] eta [[Sokrates]] filosofoak, [[Herodoto]] historialaria, [[Simonides]] olerkaria eta [[Fidias]] eskultorea aro honetako izen aipagarrienetakoak dira.
=== Aro Helenistikoa ===
Alexandroren inperioa desegin zen ia bera hil bezain laster, baina bere konkistek greziar mundua era iraunkorrean aldatu zuten. Milaka greziar bidaiatu ziren berarekin edo beraren atzetik Alexandrok bere aurreratzean sortutako hirietan kokatzera, Egiptoko [[Alexandria]] garrantzitsuena izanez. Izan ere, zibilizazio helenistikoaren hiri garrantzitsuenak egungo Greziatik kanpo zeuden. Alexandriaz gain, egungo [[Turkia]]ko [[Antiokia]] izan zen kultura helenistikoaren gune kultural nagusia.
Grezia bera dagokionekoan, Mazedoniak menperatu zituen hiri-estatuak, nahiz eta haiek bere aurka borrokatu. Erroma Greziako politikan sartuz joan zen, eta K. a. 171n Mazedoniari gerra deklaratu zion. Azkenik k.a. 146an greziar penintsula erromatarren protektoratu bihurtu zen.
[[Irudi:Ac.parthenon5.jpg|thumb|right|200px|Atena jainkosari sagaratutako [[Partenoi]]a.]]
== Gizartea ==
Antzinako greziar gizartearen ezaugarri nagusiak hauexek izan ziren: askeen eta esklaboen arteko banaketa, gizonezko eta emakumezkoen eginkizun ezberdinak, jaiotasunaren oinarritutako ezberdintasun-gabezia erlatiboa eta erlijioaren garrantzia.
== Ikus, gainera ==
* [[Arkitektura greziarra]]
[[Kategoria:Grezia klasikoa]]
[[ca:Antiga Grècia]]
[[da:Det Antikke Grækenland]]
[[de:Antikes Griechenland]]
[[el:Αρχαία Ελλάδα]]
[[en:Ancient Greece]]
[[eo:Antikva Grekio]]
[[es:Grecia Antigua]]
[[et:Vana-Kreeka]]
[[fi:Antiikin Kreikka]]
[[fr:Grèce antique]]
[[ga:An tSean-Ghréig]]
[[gd:A' Ghrèig Sheann]]
[[he:יוון העתיקה]]
[[hr:Stara Grčka]]
[[hu:Antik Görögország]]
[[id:Yunani Kuno]]
[[it:Grecia antica]]
[[ja:古代ギリシア]]
[[ko:고대 그리스]]
[[lt:Senovės Graikija]]
[[lv:Senā Grieķija]]
[[mk:Античка Грција]]
[[nds:Ole Grekenland]]
[[nl:Oude Griekenland]]
[[no:Antikkens Hellas]]
[[pl:Starożytna Grecja]]
[[pt:Grécia Antiga]]
[[ro:Grecia antică]]
[[ru:Древняя Греция]]
[[scn:Grecia antica]]
[[sh:Antička Grčka]]
[[sr:Античка Грчка]]
[[sw:Ugiriki ya Kale]]
[[th:กรีซโบราณ]]
[[uk:Стародавня Греція]]
[[vi:Hy Lạp cổ đại]]
[[zh:古希腊]]
| |||