|
'''Cusco''' edo '''Qosqo'''<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0170.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|data = 2012-05-25|izenburua= 170. araua: Amerikako toponimia}}</ref> (bigarrena ofiziala hirian 1990az geroztik) [[Cusco eskualdea]]ren hiriburua da, [[Inka Inperioa]]ren hiriburua izandakoa.
Herrialdeko hegoaldeko mendilerroan dago, Huatanay ibaiaren arroan. Bere biztanleria, gutxi gora-behera, 300.000 biztanlekoa da. Peruko toki turistikorikturistiko nagusienanagusia da, eta, hiria bisitatzera,: urtean, 1.000.000milioi bat pertsona joaten dira hiria bisitatzera. [[UNESCO]]k, [[1983]]an, [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] izendatu zuen.
[[Fitxategi:Plaza de Armas de Cuzco.jpg|thumb|left|250px|Arma Plaza]]
== Izena ==
Hiriaren izenaren jatorria [[kitxua]]zko ''Qusqu'' edo ''Qosqo'' da. Tradizioak dioenez, ''erdigunea, zilborra, gerrikoa'' esan nahi du. [[Inken mitologia]]ren arabera, bertan, beheko mundua edo [[Uku Pacha]], mundu ikusgaia edo [[Kay Pacha]] eta goiko mundua edo [[Hanan Pacha]] elkartzen baitziren. HonelaHorrela, hiria, ''munduaren zilborra'' deitua izan zen eta hala deitua da oraindik ere, unibertsoari erreferentzia eginez. Hala ere, egungo kitxua hizkuntza bakar batek ere ez du lotzenhitza aipaturikoesanahi hitzahorrrekin aipaturiko esanahiarekinlotzen.
[[Espainia]]r konkistatzaileak iritsi zirenean, hiriaren izena [[gaztelania]]ra ''Cuzco'' eta ''Cusco'' formekin pasatu zen. Bi izenak berdin erabiltzen dira ordutik.
''Cusco'' [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] [[Peru mapa historikoetan|Peruko mapa historikoetan]] ageri da ([[1597]]tik, artikulu honetako mapan azaltzen denez), baita [[XVII. mendea|XVII.]], [[XVIII. mendea|XVIII.]] eta [[XIX. mendea|XIX. mendekoetan]] [[1814]] arte.
[[1993]]tik, izen ofiziala ''Cusco'' da, eta, egun, hala agertzen da [[Peru]]ko kartografia ofizialean, gaztelania hizkuntza ofiziala den beste herrialde batzuetan beste era ere erabiltzen jarraitzensegitzen den arren.
[[1993]]ko Peruko Konstituzio Politikoko 49. artikuluan, herrialdeko hiriburu historikoa ezartzean, idazteko modu ofiziala ''Cusco'' dela dio.
== Historia ==
=== Fundazioa eta inka garaia ===
Bi elezahar indigenekindigenaren arabera, Cuscoren fundazioa, berebertako lehen estatu agintaria izan zenagintari [[Manco Cápac]] izeneko pertsonaia bat eta honenharen emazte eta arreba [[Mama Ocllo]]ri<nowiki/>rekin ematenlotzen diotedute. Bietan ala Bi-bietan, [[Inken Haran Sakratua]]ren hegoaldera toki zehatzaren bila egindako erromesaldi baten ondoren, [[Inti]] eguzki jainkoak sortzaileei tokia adierazi ziela aipatzen da.
Datu arkeologiko eta antropologikoen bidez, Cuscoren okupazioaren benetako prozesua aztertzen joan da. Adostasunak, Taypiqala erresumaren gainbeherak, erresuma honetakohorretako herriaren migrazioa eragin zuela adierazten du. 500 gizon inguruko taldetxo hau, pixkana-pixkana, Huatanay ibaiaren haranean ezartzen hasiko zen, Cuscoren fundazioarekin amaituko zen prozesua. Gutxi gora-beherako data ez da ezagutzen, baina, hondakin batzuei esker, hiria dagoen tokia, duela 3.000 urte jada populatua zegoela ebazten da. Baina, soilik, bereharen kokapena, [[Inka Inperioa]]ren hiriburuhiriburutzat bezala hartuzhartuta ([[XIII. mendea]]ren erdialdea), Cusco, [[Amerika]] osoko hiri populaturik antzinakoena bezala agertzenzaharrena da.
Inken erresumako hiriburua eta gobernuaren egoitza izan zen, eta halahalaxe jarraituiraun zuen izaten inperio garaian, [[Andeak|Andeetako]] eta [[Hego Amerika|Hegoamerika]] osoko hiririk garrantzitsuena bihurtuz. Zentralismo honek,horrek garrantzia eman zion, eta gune kultural nagusienanagusia eta gurtza erlijiosoaren ardatz bihurtuizan zen.
[[Pachacutec]] gobernariari ematen zaio, Cusco gune izpiritual eta politiko bihurtu izanaren meritua. Pachacutec, boterera, [[1438]]an iritsi zen, boterera eta berak eta bere seme [[Tupac Yupanqui]]k, bost hamarkada eman zituzten, hainbat tribu talde ezberdinak euren agindupean bateratubateratzen eta antolatzen, tribu horienbesteak arteanbeste, ''Lupaca'' eta ''Colla'' tribuak. Pachacutec eta Tupac Yupanquiren garaian, Cuscoren domeinua, [[Quito]]tik iparraldean, [[Maule ibaia|Maule ibaira]] hegoaldean iritsi zen, kulturalki, 45004.500 kilometroko [[mendilerro]]etako biztanleak barneratuz.
Uste da, baita erehalaber, hiriaren jatorrizko diseinua Pachacutecena dela. Antzinako Cuscoren planoak, puma delineatu forma du ''Haucaypata'' erdiko plaza: han, animaliaren bularrakbularraren hartukotokia lukeendago; tokianburua, dagoelarik. Felidoaren buruaberriz, [[Sacsayhuaman]]go gotorlekua dagoen [[muino]]an egongo litzatekedago.
Inkek, eurenInken banaketa administratiboa, hots, inperioko lau eskualdeen mugekmugak, Cuscoko plaza nagusian bat egiteko moduan antolatu zuten.
=== Fundazio espainiarra eta erregeordetza ===
[[Espainia]]r [[konkistatzaile]]ek, egungo [[Peru]]ko lurraldera iritsi zirenean, bazekiten, euren xedea, Cusco Inka Inperioko hiriburua zen Cusco hartzea zela.
[[Atahualpa]] inka [[Cajamarca]]n harrapatu ondoren, Cuscoraco euren ibilbidea abiatu zuten espainiarrek. Bidean, Inperioko hiriburua eta [[San Miguel de Tarangará]] hasierako hiriaren arteko lotura bezala zenbait hiri sortu zituzten. [[1533]]an, [[Francisco Pizarro]]k, Espainian ohi zen bezala sortu zuen Cusco, Arma Plaza bezala, egungo hiriak oraindik duen kokapena ezarriz, eta inken garaian ere plaza nagusia zena, eta inken subirauen jauregiz inguratua zegoena. Iparralderantz ematen duen [[orube]]an katedralaren eraikuntza hasi zen. Pizarrok, Cuscori, ''Cusco, Hiri Noble eta Handia'' izendapena eman zion [[1534]]ko [[martxoaren 23|martxoakmartxoaren 23an]].
[[Inka Inperioa|Inka Inperiotik]] bizirik mantendu zirenek, koloniaren lehen urteetan borroka bat izan zuten. [[1536]]an, [[Manco Inca]]k euren borrokak hasi zituen eta [[Vilcabambako Inkak]] izeneko dinastia sortu zuen. Dinastia hau, [[1572]]an amaitu zen, azken inka izan zen [[Tupac Amaru I.a]], garaitua, harrapatua eta burua moztua izan zenean.
Hiria, erdialdeko [[Andeak|Andeetako]] merkataritza eta kultura gune garrantzitsu bihurtu zen, [[Lima]] eta [[Buenos Aires]] arteko ibilbidean aurkitzen baitzen. Baina erregeordetzaren administrazioak nahiago izan zuen Lima (Cusco baino bi urte geroago sortua, [[1535]]ean), eta batez ere honek [[El Callao]] portu naturalarekin zuen hurbiltasuna, Hegoamerikako bere domeinuen burua ezartzeko. Hiria, jada aipatua da ezagutzen den [[Peru]]ri buruzko lehen mapan.
Cusco, erregeordetzaren administrazioaren buru bezala hartua izan zen herrialdearen hegoaldean, hasieran, herririk garrantzitsua izan zelarik, berriki sorturiko [[Arequipa]] edo [[Moquegua]]ren kaltetan. Bere biztanleria, nagusiki, euren foru eta pribilegioetako batzuk errespetatu zitzaizkien inka aristokraziako indigenez osatua zegoen. Espainiar ugari ere bertan bizitzen jarri ziren. Garai horretan hasi zen, gaur egun hirian ikus daitekeen mestizaia kulturalaren prozesua.
Hiri garapena, behin baino gehiagotan, hiria suntsitu zuten zenbait lurrikareklurrikarak eten zuten. [[1650]]ean, lurrikara gogor batek, ia eraikin kolonial guztiak suntsitu zituen. Lurrikara honetanhartan, garrantzi handia hartu zuen [[Dardaren Jauna]]ren irudiak, gaur egun, oraindik, urtero prozesioan ateratzen dena.
[[1780]]an, Cusco, Jose Gabriel Condorcanquik, ([[Tupac Amaru II.a]]k) hasitako mugimenduak asaldatu zuen Cusco, espainiar administrazioaren aurka altxatu zenazenean. BereHaren altxamendua, Cuscon aurkitzen ziren erregeordetza autoritateak estututa izaneduki zituen zenbait hilabetetako borrokaren ondoren apaldua izan zen. Tupac Amaru garaitua, preso hartua eta, bere familia guztiarekin batera, Cuscoko armen plazan exekutatua izan zen. Gaur egun, oraindik, [[Jesusen Konpainia]]ren elizaren ondoan, Tupac Amaru II.arentzako presondegi bezalapresondegitzat erabili zen kapera mantentzen da. Mugimendu hau,hura laster asko hedatu zen [[Andeak|Ande]] guztietatik, eta hegoamerikar independentzia prozesuaren abiapuntua izan zen.
[[XIX. mendea]]n, Cuscon, erregeordetza administrazioaren aurkako beste altxamendu bat gertatu zen. [[Mateo Pumacahua]] [[brigadier]]ra<nowiki/>k, Tupac Amaru II.aren armadaren aurka borrokatu zuen cuscotar mestizoak, beste mugimendu bat abiarazi zuen [[Angulo anaiak|Angulo anaiekin]] batera, Peruren independentzia lortzeko. Altxamendu hauhura ere, itzali egin zuten.
=== Errepublika ===
[[Peru]]k, bere independentzia aldarrikatu zuen [[1821]]ean, eta Cusco hiriak, bere garrantzia mantendu zuen herrialdearen antolaketa politiko-administratiboari dagokionez. Hain zuzen ere, [[Cusco departamendua]] sortu zen, [[Brasil]]eko mugarainoko [[Amazonia perutarra]]ren lurraldeak ere hartzen zituena. Cusco hiria izan zen departamendu horren hiriburua, eta perutar andeetako hegoekialdeko hiririk garrantzitsuena.
[[XX. mendea]]ren hasieratik, hiriak,inoiz ordurarte izan zuena baino hiriizandako garapen azkarrago batazkarragoa hasi zuen. Hiria,hiriak eta ondoko [[Santiago barrutia|Santiago]] eta [[Wanchaq barrutia|Wanchaq]] barrutietara hedatu zen.
[[1911]]n, Cuscotik bertatik abiatu zen [[Hiram Bingham]]en espedizioa, [[Machu Picchu]]ko hondakin inkak esploratzera eraman zuena.
=== Sariak ===
* [[1933]]an, [[Argentina]]ko [[La Plata]] hirian egindako Amerikanisten Biltzarrak, hiria, '''"Amerikako Hiriburu Arkeologiko"''' bezala izendatu zuen.
* Geroago, [[1978]]an, [[Italia]]ko [[Milan]] hirian eginiko Munduko Hiri Handietako Alkateen 7. Konbentzioak, Cusco, '''"Munduko HeredentziaOinordekotza Kultural"''' bezala izendatu zuen.
* Azkenik, [[UNESCO]]k, [[Paris]]en ([[Frantzia]]), [[UNESCO]]k hiria, eta, bereziki, bereharen erdigune historikoa, '''Gizateriaren Ondare Kultural''' izendatu zuen [[1983]]ko [[abenduaren 9|abenduakabenduaren 9an]].
* Peruar estatuak, aurrekoarekin bat egiteko, Cusco, [[1983]]ko [[abenduaren 22|abenduakabenduaren 22an]], 23765 legearen bidez, '''Peruko Hiriburu Turistiko''' eta '''Nazioko Ondare Kultural''' izendatu zuen.
* Gaur egun, [[1993]]ko Konstituzio politikoak, Cusco, '''Peruko Hiriburu Historiko''' bezala izendatzen du.
* [[2007]]ko [[uztailaren 7|uztailakuztailaren 7an]], [[Machu Picchu]], munduko 7 mirari berrietakoberrien batartean bezala aukeratua izanaukeratu zen.
=== Gaur egun ===
[[1950]]ean, beste lurrikara batek astindu zuen hiria, bertako eraikin guztien heren bat suntsituz. Hiria, turismo toki garrantzitsu bat bihurtzen hasi zenzenez, eta turista kopuru handiago bathandiagoa jasotzen hasi zen.
[[1990eko hamarkada]]tik, aktibitate turistikoak paper berezi batberezia bete zuen hiriko ekonomian,; horren ondorioz, ostatu aktibitateajarduera handituzhanditu zen. Gaur egun, Cusco, [[Peru]]ko toki turistikorik garrantzitsuena da. Bere aldetikBestetitik, hiriak berehazten hiri hazkuntza mantentzensegitzen du, gaur egun, [[San Sebastian barrutia (Cusco)|San Sebastian]] eta [[San Jeronimo barrutia (Cusco)|San Jeronimo]] barrutietara ere hedatuzhedatu baita.
[[Daniel Estrada Perez]], [[Kitxua Hizkuntzaren Akademia Nagusia]]ren babeslea, Cuscoko alkate izan zen denboran —[[1983]]tik [[1995]]era bitartean—, hiriari beste izen ofizial bat gehitu zioten, Qosqo, eta kaleen antzinako kitxuazko izenak ofizialdu zituzten.
[[Fitxategi:Cuzco_-_Panorama_de_nuit.JPG|thumb|650px|center|<center>Cuscoren gaueko ikuspegi panoramiko batpanoramikoa. Cusco, bizitzaz beteriko hiria.</center>]]
== Iruditegia ==
|
