|
zaharrena dago bertan.
{{Historiaurreko aroak}}
[[Fitxategi:Bifaz cordiforme.jpg|thumb|200px|Atxeliar kulturako [[bifaz]] bat.]]
'''Paleolitoa'''<ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/es/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak'']</ref> ([[greziera]]tik παλαιός, ''paleos'', ''zahar'' eta λίθος, ''lithos'', ''harri'' edo ''[[Harri Aroa|Harri Aro]] Zaharra'') [[gizaki|giza]] [[teknologia]] garatzen hasi zen [[Harri Aroa|Harri Aroko]] lehen garaia da. Oso aldi luzea da: gizakiak sortutako lehen kulturarekin hasi (K. a. 3.000.000) eta '''k. a.10.000.''' urte arte hartzen du. Denbora luze horretan gizaki mota ezberdinak sortu eta galdu egin ziren, gaur egun ezagutzen dugun "Homo sapiens" gizakiarenganaino iritsi arte.
[[Mesolito]] garaia arte hedatzen da.
Paleolitoari harri landuaren aldia deitzen zaio. Antzinako gizaki mota bakoitzak modu berezi eta ezberdinez landu ohi baitu harria, gero eta trebezi handiago eta modu konplexuagoz alegia. Aro luze hori errazago aztertzeko hiru azpi-arotan banatu da Paleolitoa, eta horietako bakoitza, halaber, beste hainbatetan. Aro bakoitzean bizi izan zen gizaki mota eta harria lantzeko erabiltzen zituzten teknikak errazago ikertu izan dira horrela.
Hondokoak dira Paleolitoaren lehen hiru banaketak:
* ''[[Behe Paleolito]]a'' (K.a. 3Mi - 150.000)
* ''[[Erdi Paleolito]]a'' (K.a 150.000 - 38.000)
* ''[[Goi Paleolitoa]]'' (K.a. 38.000 - 9.000).
== Paleolitoa Euskal Herrian ==
{{sakontzeko|Euskal Herriko historiaurrea}}
==== Behe-Paleolitoa ====
[[Fitxategi:Bifaz cordiforme.jpg|thumb|200px|Atxeliar kulturako [[bifaz]] bat.]]
Behe-[[Paleolito]]a orain dela 1.500.000tik 100.000 urtera luzatzen den aldia da. Garai honetan [[Euskal Herria]]n [[atxeliar kultura]] garatu zen eta ''[[Neanderthalgo gizaki|Homo neanderthalensis]]''a bizi zen. Ez da aurkitu garai honetako hezurrik<ref name="Hiru1">[http://www.hiru.com/historia/historia_00150.html Prehistoria Euskal Herrian - hiru.com]</ref> baina bai hainbat harri landu. [[Urbasa]]ko iturri batzuetatik gertu, [[Koskobilo]]n eta [[Dima]]n hainbat aztarna aurkitu dira.<ref name="Origenes">PEÑALVER, XAVIER. "Orígenes". Txalaparta, 2005. Orrega. ISBN 84-8136-328-6</ref> Euskal Herrian orain dela 200.000tik hasten da kontatzen, lehenagoko aztarnarik ez baita aurkitu. Euskal Herrian, garai hartan, kobazuloak erabiltzen ziren babesteko. Kobazulo hauetatik gertu beharrezkoak ziren gauza guztiak egon behar ziren: janaria, ura, egurra...
Euskal Herritik gertuko lekuetan ''[[Homo antecessor]]''ren hezurrak aurkitu dira, batez ere [[Atapuerca]]n. Bertan aurkitutako hezurrez gain [[bifaz]]ak eta antzeko tresnak aurkitu dira eta horiek Euskal Herrian ere badira.
Aurkitutako aztarnategirik garrantzitsuenak [[Lezetxiki]], [[Urrunaga]], [[Gatzolatz]], [[Irikaitz]] eta [[Iruñea]]n daude.
==== Erdi-Paleolitoa ====
Erdi-Paleolitoa orain dela 100.000 urtetik orain dela 35.000 urtera luzatzen den aldia da. Garai honetako aztarna ugari aurkitu dira, guztiak Neanderthalarekin lotutakoak. Garai hartako gizakiak biltzaileak eta ehiztariak ziren, eta euren hildakoak lurperatzen zituzten lehenengoak dira. [[Arrasate]]ko [[Lezetxiki]]n aurkitu dira Euskal Herriko hezurrik zaharrenak.
Garai honetan landarez eginiko jantziak erabiltzen zituzten<ref name="Hiru2">[http://www.hiru.com/artea/artea_euskal_herrian/29 Historiaurrea Euskal Herrian - hiru.com]</ref>, eta animalien tendoiak eta ileak aurreko garaia baino gehiago erabiltzen ziren. Horrek ehizaren gehikuntza egon zela adieraz dezake.
Aztarnategi gehienak ibaien inguruan daude, urak garrantzi handia baitu. Aurkitutako aztarnategi garrantzitsuenak hauek dira: [[Arrillor]], [[Axlor]], [[Olha]] eta [[Amalda]]. Garrantzi pixka bat txikiagoarekin garai honetan [[Izturitze|Isturitz]], [[Koskobilo]] eta [[Lezetxiki]] daude.
==== Goi-Paleolitoa ====
[[Fitxategi:Ekain.png|thumb|200px|Ekaingo margoen eskema]]
[[Fitxategi:Franco-Cantabrian region.gif|thumb|200px|Zonalde Franko-Kantauriarrean dauden labar-arteadun kobazuloak agertzen den mapa]]
Goi-Paleolitoa orain dela 35.000 urtetik 10.000 urtera luzatzen da mundu osoan, baina [[Euskal Herria]]n pixka bat luzatu daiteke, neolitoaren sarrera beranduago izan baitzen. Epe honetan Neanderthaleko gizakia ''[[Gizaki|Homo sapiens]]''arengatik aldatu zen, gaur egungo gizakia. Euskal Herrian 15-20 pertsonako taldez osatutako leinuak bizi ziren<ref name="Hiru2" />, kobazulo txikiagoetan eta askotan lautadatan ere.
Garai hau oso hotza izan zen, azkeneko glaziazioarekin bat. Itsasoa gaur baino 100-120 metro beherago zegoen. Garai honetan hilobiratzeak eta musika bezalako portaera sinbolikoak agertu ziren.
Garai honetan aztarnategi ugari daude, baina garrantzitsuenak hauek dira:
;[[Izturitze|Isturitze]]: [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Behereko]] [[Donamartiri]]n kokatuta aztarnategirik garrantzitsuena da, hainbat aztarnaz gain munduan aurkitutako [[txirula]]rik zaharrena dago bertan.
;[[Gatzarria]]: [[Zuberoa]]ko [[Zühara]]n kokatuta [[Chatelperroniar kultura]]tik [[Gravette kultura]]ra doazen teknikak aurkitu dira.
;[[Koskobilo]]: [[Nafarroa]]ko [[Olatzagutia|Olaztin]], hainbat aztarna, baina gaur egun apurtua dago [[harrobi]]aren eraginez.
[[Epipaleolito]]a Euskal Herrian orain dela 10.000 urtetik 6.500 urtera doan epea da. Epe honetan hobekuntza klimatiko handia egon zen eta horregatik [[haitzulo|kobazuloetatik]] lautadetara bizitzera joateko aukera zabaldu zen. Garai honetan jantziak animalia larruekin eta landareekin egiten ziren, jada botoi eta joskurekin.
Garai honetan labar-artea galdu zen eta arte eroangarria ia-ia desagertu. Hala ere hilobiratze sinbolikoak geroz eta ugariagoak dira eta honek beste mundu baten sineskera egon daitekeela esan nahi dezake.<ref name="Hiru2">[http://www.hiru.com/artea/artea_euskal_herrian/29 Historiaurrea Euskal Herrian - hiru.com]</ref>.
Aztarnategi garrantzitsuenak hauek dira:
| 