Etxarri Aranatz: berrikuspenen arteko aldeak

[[1932]]. urtean, abuztuaren 19ko udal osoko bilkuran, Etxarri Euskal Autonomia Estatutuaren alde agertu zen. Bost hilabete geroago, Jose Maria Markotegik alkatetza utzi zuen, eta haren ordez batzorde batek hartu zituen bere gain udaletxeko lanak. 1933ko martxoan, Euzko Etxea eratu zen herrian. Ordurako, Zentro Errepublikarra eta Karlista ere bazeuden eta, beraz, esan daiteke esparru ideologiko nagusiek bazutela non elkartua. Batzorde kudeatzailearen ondoren, udalbatza berria osatu eta alkate Benedikto Barandalla izanizendatu zen. Gehienak eskuindarrak ziren eta bakar batzuk nazionalistak. Sozialistei berehala sartu zitzaien okerreko begitik alkatea, hura "as de los carlistas, que ha puesto su vara de mando al servicio de la sotana" zela esanezesan zuten. Alkatearen jarrera eskuindarrak eta jarduera ez demokratikoak istilu gogorrak sortu zituen, izan ere, behin Guardia Zibilak ekarri baitzituen dantza saio bateko partaideak sakabanatzeko. Gazte batzuk atxilotuak izan ziren eta gobernadoreak 75 pezetako multa ezarri zion bakoitzari.

[[1936]]ko lehen hilabeteetan, antolatu zen berriro UGTren Langile eta Nekazari Saila, beraiek ziotenez, Sakanako mugimendu sindikalaren eragile moduan lan egiteko. Altxamendua eta gerra zibilarekin, Benedikto Barandallak, berriz, errekete talde baten kapitain lanak erabat bere gain hartu zituen, eta Sakana guztian zehar herriz herri aritu zen boluntarioak bilduzbiltzen eta altxamendu eta bando faxistarekin bat ez zetozenak inolako errukirik gabe zapaltzen, asko fusilatuzfusilatzen, bortxatuzbortxatzen, txantajeatuztxantajeatzen, lapurretak eginezegiten... Etxarriarren artean esaterako, Anizeto Albarrazin eta Julian Mauleon fusilatu zituzten, hogeitalau urteko nekazariak ziren biak.

1936ko abuztua lau etxarriarren hilketarekin bukatu zen. Horien artean, UGTri loturik antolatu berria zen Langile eta Nekazarien Saileko Zuzendaritzako Batzordeko kideak zirenak: Antonio Maiza, lehendakaria, 29 urtekoa eta nekazaria; Andres Gonzalez, idazkaria eta lanbidez ferrobiarioa; eta aurreko bien laguna zen Clemente Araña, bokala. Hirurak Urbasan hil zituzten, Otxoportilloko leizearen ondoan. Ondoren, zulora bota zituzten. Paulo GartziandiakGartziandia ere hala hil zuten.

Orduan, komandantea zen Francisco Ramosen txostenean agertzen denez, Maria Maiza eta Maria Soledad Olejua irakasle nazionalistei ''nazionalista antipatriotikoak'' izatea leporatu zieten. Beste irakasle batzuek ere sufritu zuten errepresio faxista.

Irailean beste bi etxarriar fusilatu zituzten, batetik, Narciso Artola, 32 urtekoa eta lau seme alabenalabaren aita. Urbasan fusilatu zuten irailaren 6an. Bestetik, geroxeago atxilotu zuten Felix Lopez, praktikantea eta Udaleko Batzorde Kudeatzailearen lehendakaria izana. Altsasuko kartzelara eraman zuten lehenik, eta handik Lizarrustira, irailaren 22an. Bertan fusilatu zuten.

BizkaiakoBizkaiko frontean 1937an hil ziren Luis Imbert, Bernardo Lopez eta Rufino Bikuña gehituz gero, hamaika izan ziren Etxarrin altxamendu faxistaren lehen hilabeteetan, Errepublikaren alde bizia galdu zuten etxarriarrak. Gainera, Nafarroako beste herrietan bezala, izan ziren konfiskatutako etxeak eta, emakumeei egindako ile-mozketak eta tortura ankerrak ere. Azken eginkizun honetan, Martzelino Jauregi nabarmendu zen bereziki.

Benedikto Barandallaren taldeak oroitzapen mingotsa eta ankerra utzi zutenzuen bai Sakanan bai Gipuzkoan, aurretik esan bezala, gerrako jauntxo baten gisa aritu zirenzen ia hiru hilabetez, aurretik esan bezala errepresioa, konfiskatzeak, fusilatzeak, bortxaketak, torturak... gauzatu zituzten berak eta beretarrek. BereHaren taldea urriaren bukaeran desegin zen, kideak armada frankistan integratu zirenzirela.<ref>o Altafaylla, Navarra 1936. De la esperanza al terror, Altafaylla, Tafalla, 2008.201-204. orrialdeak</ref>

[[2014]]ko [[apirilaren 13]]an udalerri honetan [[Euskal Herriaren independentziari buruzko galdeketak|Euskal Herriaren independentziari buruzko galdeketa]] burutuegin zen.