Frantziako Hirugarren Errepublika: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
Mapak LEHEN Mundu Gerraren aurreko Frantzia erakusten du, ez Bigarrenaren aurrekoa. Horrez gain, zenbait txikikeria zuzendu ditut. |
||
9. lerroa:
| nongo=Frantziako
| mapa=French third republic, second version.PNG
| mapa testua= [[
| gert1=Hasiera
| gert2=Bukaera
23. lerroa:
| hiriburu mota=Hiriburua
| hizkuntza=[[frantses]]a
| erlijioa= [[Katolizismo]], [[
| eremua=
}}
40. lerroa:
== Errepublika monarkikoa (1870-1880) ==
[[Sedan (Ardenak)|
Gerrak aurrera jarraitu zuen, harik eta Frantziak ondoko urtean errenditu zen arte. Ondoren hauteskundeak egin ziren. Haietatik
Frantzia eta [[Prusia]] gerrako kalte ordainak negoziatzen ari zirelarik, Komuna izeneko matxinada lehertu zen Parisen. Porrot militarrak eta Parisko gertakariek herrialdea jota utzirik, lasaitasun eskaria nagusitu zen Frantzia gehienean. Eskariari “Bakea, Ordena eta Lana” esloganaz erantzun zion Thiersen behin-behineko gobernuak. Elizaren eragina agerian uzten dute garai hartan egindako erromesaldi ugariek eta Frantzia Bihotz Santuari eskaini izanak. Guztiarekin ere, biztanleriak (nekazaritza jatorrikoa baitzen gehienbat) arras arbuiatu zuen eskuindarren arinkeria gerrazalea.
Langile klase urria gune jakinetan zegoen batez ere: Paris eta [[Lyon]]<nowiki/>go industria aldeetan eta iparraldeko harrikatz arroetan.
Hirietarako exodoak hiru eragile izan zituen: [[nekazaritza]]ren krisia, laborearen prezioen beheraldia eta [[mahats]]aren filoxera.
52. lerroa:
Monarkiaren aldeko fakzioak ados jarri ezinean, Thiers kendu eta haren ordez [[Patrice de Mac-Mahon]] mariskala ezarri zuten gobernu buru (1873). Urte horietan errepublikar errejimenaren konstituzio-oinarriak ezarri zituzten.
Errejimen horrek ia monarkiaren aginpidea eman zion lehendakariari eta ganbera biko sistema ezarri zuen krisi politikoei aurre egin ahal izateko. Lege nahaste horren oreka dela bide, 1880an errepublikarrek boterea eskuratu zuten [[Léon Gambetta]] eta [[Jules Grevy]]<nowiki/>rekin.
== Errepublika errepublikarra (1880-1889) ==
59. lerroa:
Eskolatze neurrien karga ideologikoa Elizaren eraginaren aurka zihoan. Ildo horretatik, nabarmentzekoa da emakumeak eskolatzeko ardura. Gizarte bizitzaren sekularizazioa beste zenbait neurrirekin batera etorri zen: ospitalen laikotzea, dibortzioa, hilerri laikoak, [[uztailaren 14]]a bezalako jaien erritualizazioa. [[Prentsa]]k eginkizun erabakiorra izan zuen ideia horien zabalkundean, baita haien kontrako ideiei dagokienean ere.
Posibilismo irekia izan zen [[XIX. mendea|XIX. mendeko]] azken bi hamarraldietako gobernu errepublikarren ezaugarria. Erreformak moteldu zituzten. Agintean aldizkatu edo elkarlanean aritu ziren [[Jules Grevy]] eta [[Jules Ferry]]<nowiki/>ren errepublikarren ezkerra eta Léon Gambetta eta [[Félix Faure]]ren errepublikarren batasuna.
Oposizioan geratu zen [[Georges Clemenceau]]<nowiki/>ren ezker erradikala eta [[sozialismo]] zatikatuaren parte handi bat beretu zuen.
Oportunistek errejimenaren liberalizazioa gobernatu zuten. Arian-arian hainbat askatasun mota aldarrikatu zuten –prentsarena, biltzekoa, alkateak hautatzekoa–, eta sindikatuak legeztatu zituzten. Sozialismo [[iraultza]]ilearen goraldia zela eta –[[Panamako kanala]]ren edo [[Dreyfus kasua]]ren eskandaluen artean–, gizarte auzia lehen planora pasa zen. Ugazaben paternalismoa eta katolizismo soziala izan ziren klase nagusien erantzuna.
Gudarostea errepublikar [[abertzaletasun]]aren estandartea zen eta frantses inperialismoa bideratzen zuen: harekiko adeitasunak [[Georges Boulanger]] generalaren
== Errepublika erradikala (1899-1914) ==
[[XIX. mendea]]ren amaieran bi bloke handitan biltzeko joera agertu zuen Frantziako politikak. Eskuindarrenak, alde batetik, kontserbadore, monarkiko eta katolikoak bildu zituen ordenaren balioen inguruan (militarismoa, klerikalismoa). Bestetik, ezkerreko blokeak errepublikarrak, erradikalak eta sozialistak bildu zituen, balio errepublikar demokratikoen defentsan.
[[Pierre Waldeck-Rousseau]] ([[1899]]-[[1902]]) buru zuen gobernuak ezker guztietako ministroak bildu zituen demokrazian sakontzeko asmoz. [[1905]] arte arian-arian alderdien aparatuak egituratu eta [[Estatu]]aren oinarri laikoak finkatu zituen [[Émile Combes
[[1907]]tik [[sozialismo|sozialistak]] boteretik aldendu eta, erradikalak eskuinera zabaldu ziren Clemenceau eta Aristide Briandekin.
Lurraldeen arteko desberdintasunak berdinduz joan ziren burdinbide sarea zabaldu eta zenbait portu –[[Bordele]], [[Le Havre]], [[Marseilla]]– ozeano arteko [[trafiko (argipena)|
[[Nekazaritza]]k, nazio aberastasunari egindako ekarpena apaldu bazen ere, garrantzi handia zuen artean. Zenbait asaldura gertatu ziren sektore horretan, [[1911]]ko [[mahatsondo|mahastizainena]], adibidez.
83. lerroa:
[[Paris]]ek, [[Frantzia]]ren eta [[Prusia]]ren arteko gerran Europako hiriburu politikoaren izaera galdurik, [[kultura]] hiriburuaren eginkizun eztabaidaezina beretu zuen harrezkeroztik.
Inpresionismoa deitu pintura mugimendua (Monet, Pissarro, Degas) bertan eratu zen, bai eta mende amaierako sendotu eta aniztu ere ([[Henri de Toulouse-Lautrec|Toulouse-Lautrec]], [[Paul Gauguin|Gauguin]], [[Paul Cézanne|Cézanne]]…). Mundu osoko margolariak ([[Amedeo Modigliani|Modigliani]], [[Paul Klee|Klee]], [[Pablo Picasso|Picasso]]…) frantses hiriburuan finkatu ziren urte horietan.
[[Margolaritza|Pintura]] eta [[kabaret]]eko ([[Moulin Rouge]]) saio nahasiak bildu ziren kartelismoan.
[[Inpresionismo]]ak bultzatu aldakuntza estetikoak baliokideak izan zituen musikaren eremuan ([[Claude Debussy|Debussy]], [[Maurice Ravel|Ravel]]). Errepublikar errejimenari loturik, orobat, [[Auguste Rodin]]<nowiki/>en eskultura eskola klasizista garatu zen Parisen.
Parisko zabalguneak Frantziako [[arkitektura]] aberasteko aukera ekarri zuen XIX.. endearen erditik. [[1875]]-[[1900]] bitartean eraikuntza paregabe batzuk inauguratu ziren, hala nola [[Opéra Garnier|Parisko Opera jauregia]], [[Sacré-Cœur basilika|Montmartreko Bihotz Santuaren basilika]] eta [[Grand Palais]] zein [[Petit Palais]] jauregiak. Hiriburu hartan antolatu zen erakusketa unibertsalek beren aztarna tekniko-artistikoa utzi zuten ([[Eiffel dorrea]]).Literaturaren alorrean, Victor Hugo, erromantizismoaren aitaren heriotza gertatu zen [[1885]]ean, [[Emile Zola]]ren eskutik iritsi zen naturalismoaren sorrerarekin batera. Beronek “familia baten historia natural eta soziala Bigarren Inperioan” bezala definitu zuen ''[[Les Rougon-Macquart]]'' eleberri saila.
93. lerroa:
[[Jules Verne]], [[Alexandre Dumas]] edota [[Anatole France]] orduan famatu ziren eta hori alfabetatzearen orokortzeak bideratu zuen, III. Errepublikako urteetan.
[[Etienne-Jules Marey|Étienne-Jules Marey]]ren ekarpen teknikoei esker Frantzian argazkigintza garatu zen.
[[Zinema]]tografoa, bestalde, [[1895]]an Parisen sortu
== Inperio errepublikarra ==
Frantziak bere mende zeuzkan Iraultza aurreko lurralde kolonial batzuk ([[Guyana]], [[Martinika]]) eta Bigarren Inperioan beste hainbat beretu zuen [[Mendebaldeko Afrika]]n, [[Kotxintxina]]n eta [[Ozeania]]n. III. Errepublikaren garaian, frantsesek eta [[Britainia Handia|britainiarrek]] lehian
Ospe ona lortzearren abiaturiko programa [[kolonia (argipena)|kolonialak]] barne oposizio handia aurkitu zuen. Erradikalismoaren sektore batzuen iritziz (Clemenceau), dirua eta tropak xahutzea besterik ez zekarren iharduera kolonialak, bai bata bai besteak eskueran beharzituztelakoan Alemaniaz mendeku hartzeko.
104. lerroa:
Kolonietako biztanleekin egindako gehiegikeriak salatu zituen ezkerrak. Frantsesen kanpoko inbertsioak Errusia edo Txina aldera joan ziren, inperioko lurraldeetara baino areago.
[[Aljeria]], ordea, bai, interesatu zitzaien eta frantses kolonoak
Asian eskualdeak banatu zituzten estatu horien artean eta Frantziari [[Indotxina]]ko Batasuna egokitu zitzaion ([[1887]]). Afrikan [[Italia]]rekin egin zuen topo [[Tunisia]] aldean ([[1881]]), baina batez ere [[Ingalaterra]]rekin.
[[Senegal]]etik [[Itsaso Gorria|Itsaso Gorriraino]] Frantziak burutu asmo zuen inperioak, izan ere, ingelesek [[Egipto]]tik [[Hegoaldeko Afrika]]raino eratu nahi zutenan aurkitu zuen aurrez aurre. Hala, [[1898]]an, frantziar espedizioak
[[Otto von Bismarck]]en ondoko Alemaniaren politikak aro berria ireki zuen nazioarteko harremanetan.
| |||