Genetika: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
HJ |
No edit summary |
||
1. lerroa:
'''Euskal Herria''' Europako herrialde bat da. Historikoki euskaldunen eta euskararen lurraldea da, Pirinio mendien mendebaldean kokatua,Frantzia eta Espainiaren arteko muga egiten duen mendilerroan, eta Bizkaiko golkorantz zabaltzen dena. Zazpi herrialde edo probintzia hauek barne hartzen ditu: Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa Beherea, Nafarroa Garaia eta Zuberoa. Guztira, Euskal Herriak 20.950,3 km² ditu, eta 3.005.670 bizilagun zituen 2006an.<sup>[1]</sup>
Iruñea hiriburutzat jo ohi da, arrazoi historikoak direla kausa, nahiz eta izendapen ofizialik ez den. Halaxe iritzi zion XVIII. mendearen hasieranJoanes Etxeberri Sarakoak: «Iruiñea eskualdunen hiri buruzagia».<sup>[2]</sup>
Euskal Herriko biztanleei '''euskal herritar''' edo —egun gutxiago erabiltzen den izena— '''euskotar''' deritze; lurraldeari izena eman dion hizkuntza dakitenei, berriz, euskaldun.
== Eduki-taula ==
[ezkutatu]
* 1''Euskal Herria'' izena
** 1.1Lurraldeari eman zaizkion izenak
*** 1.1.1Euskal Herria
*** 1.1.2Euskadi
*** 1.1.3Beste izen batzuk
** 1.2Espainiako legearen arabera
** 1.3Frantziako legearen arabera
** 1.4Historian zehar
*** 1.4.1Lehenengo aipamenak
* 2Ikurrak
* 3Geografia fisikoa
** 3.1Kostaldea
** 3.2Mendiak
** 3.3Ibaiak
** 3.4Klima
*** 3.4.1Klima ozeanikoa
*** 3.4.2Mediterranear klima
*** 3.4.3Mendialdeko klima
*** 3.4.4Trantsizioko klima
* 4Geografia politikoa
** 4.1Datu orokorrak
** 4.2Egungo mugak
** 4.3Zazpi herrialdeak edo probintziak
** 4.4Banaketa administratiboa
** 4.5Hiriak eta udalerriak
* 5Demografia
** 5.1Ezaugarriak
** 5.2Diaspora
** 5.3Erlijioak
* 6Historia
* 7Politika
** 7.1Euskal Herriko alderdi politikoak
** 7.2Euskal Herriko administrazio erakunde nagusiak
* 8Kultura
** 8.1Hizkuntzak
** 8.2Literatura
** 8.3Artea
** 8.4Musika
** 8.5Zinema
** 8.6Antzerkia
** 8.7Gastronomia
*** 8.7.1Platerak
*** 8.7.2Ardoak
* 9Hezkuntza
* 10Mitologia
* 11Onomastika
* 12Zerbitzuak
** 12.1Erietxeak
** 12.2Garraiobideak
* 13Hedabideak
* 14Kirolak
** 14.1Pilota
** 14.2Herri kirolak
** 14.3Euskal Herriko selekzioak
** 14.4Ibilbideak
* 15Euskal herritar ospetsuak
* 16Erreferentziak
* 17Ikus, gainera
* 18Kanpo loturak
== ''Euskal Herria'' izena ==
=== Lurraldeari eman zaizkion izenak ===
Euskal Herriaren kokalekua, munduan.
Goian zehaztu dugun lurraldea izendatzeko, hainbat termino erabili dira eta erabiltzen dira, nork bere ñabardurak eman nahian:
==== Euskal Herria ====
Hitzez hitz hartzen badugu, ''euskararen lurraldea'' esan nahi du, hau da, euskaraz egiten den lur eremua, hori baitzuen hasierako esanahia (ikus, beherago, «Euskal Herria izena, historian zehar» atala). Alabaina, azken mendeotan zazpi herrialdeak izendatzeko erabili da. Gaur egungo euskaran, bada, esanahi horixe du, Euskaltzaindiak 2004ko uztailean euskara baturako emandako 139. arauan zehaztu zuenez:<sup>[3]</sup>
{| class="wikitable"
|«
|Gorago adierazi guztiaren argitan, Euskaltzaindiak, zazpi probintzia edo herrialdeen osotasuna adierazteko, ''Euskal Herria''izenaren egokitasuna, zuzentasuna eta zehaztasuna berresten du, eta izen hori ez dela izate politiko administratibo konkretu baten baliokide. Aldi berean, gogorarazi nahi du mendez mendeko tradizio luzeari begirunea zor zaiola, eta inork eta ezerk ez du tradizio hori hausteko edo bere gogara aldatzeko eskubiderik.
[...]
Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa (Beherea eta Garaia) eta Zuberoa batera izendatzeko erabil bedi ''Euskal Herria''izena.
|»
|}
<center>
{| class="wikitable"
|Bizkaia
Gipuzkoa
Lapurdi
Nafarroa Beherea
Zuberoa
Nafarroa Garaia
Araba
Espainia
Frantzia
|}
</center>
==== Euskadi ====
Euskal Herriaren Euler diagrama ikusgai.
Artikulu nagusia: «Euskadi (terminoaren historia)»
Sabin Aranak 1896. urtean asmatua, ''Euzkadi'' formarekin (1960ko hamarkadaren bukaeraz geroztik, euskara batuarensorrerarekin batera, euskara batukoa den ''Euskadi'' forma nagusitu da). Izan ere, ''Euskal Herria'' «euskararen herria» izanik, hizkuntzarekiko loturarik ez zuen hitz horren beharra sumatu zuen, Bizkaia, Gipuzkoa, Araba, Nafarroa Garaia, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa barne hartzen dituen lurraldea izendatzeko. Izen berriak arrakasta handia izan zuen eusko abertzaleen artean. Frankistek 1936. urtean —Espainiako Bigarren Errepublikaren kontra altxatu zirenean— eta ondorengo urte luzeetan, gainera, oso errepresio gogorra egin zuten Euskadi aberritzat zutenen kontra, eta ''Euskadi''hitza herriaren askatasunaren aldarrikapen bihurtu zen. Gerora, 1970eko hamarkadaren bukaeratik hona,independentismo kutsua ''Euskal Herria'' izenak hartu du batez ere.
Gaur egun, bada, ''Euskadi'' terminoa gehienbat ''Euskal Autonomia Erkidegoa'' esanahiarekin erabiltzen da, baina euskaldun guztiak ez datoz bat horretan.<sup>[4][5]</sup>
==== Beste izen batzuk ====
XIX. mendearen bigarren erdian, ''Euskeria'', ''Euskaria'' eta ''Euskadia'' terminoak erabili zituzten, Euskal Herri osoa izendatzeko.
Gaur egun, Euskal Herria zatitua dagoen administrazio eremuak izendatzeko, beste izen hauek erabiltzen dira:
* Espainiako Erresumaren barruan dauden bi euskal autonomia erkidegoak:
** Euskal Autonomi Erkidegoa (EAE), Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba herrialdeak barne hartzen dituela.
** Nafarroako Foru Erkidegoa.
* Pirinio Atlantikoak izeneko departamendua (Frantzia). Euskal Herrikoa ez den Biarnorekin batera, euskal herrialde hauek ditu: Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa.
=== Espainiako legearen arabera ===
Gernikako Estatutuaren arabera Euskal Herria espainiar estatua osatzen duen autonomia erkidegoa da. Kasu honetan ''Euskadi'' ere erabiltzen da. Estatutuaren barruan, ''Euskal Herria''izenak bi adiera ditu<sup>[6]</sup>:
* ''Pueblo vasco'' = euskal herria
{| class="wikitable"
|«
|1. artikulua:
'''Euskal Herria''', bere naziotasunaren adierazgarri, eta bere burujabetasuna iristeko, espainol Estatuaren barruan Komunitate Autonomo gisa eratzen da. Beronen izena''Euskadi'' zein ''Euskal Herria'' izango da; eta Konstituzio eta Estatuto honetan adierazten direnak izango ditu oinarrizko instituzio-arautzat.
|»
|}
* ''País Vasco'' = Euskal Autonomia Erkidegoa
{| class="wikitable"
|«
|2. artikulua:
1.- Araba, Bizkaia eta Gipuzkoak eta era berean Nafarroak ere, '''Euskal Herriko Komunitate Autonomoaren''' partaide izateko eskubidea dute.
|»
|}
Hala ere, EAEko Auzitegi Nagusiak ebatzi duenez, Euskal Autonomia Erkidegoko eskola curriculumean ''Euskal Herria'' izena erabiltzean ezin da Nafarroako Foru Erkidegoa barne hartu.<sup>[7]</sup>
=== Frantziako legearen arabera ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herria (Frantziako herrialdea)»
Euskal Herria (frantsesez ''Pays basque'') Frantziako herrialde administratiboa (''pays'') da Akitaniako eskualdeko Pirinio Atlantikoetako departamenduan dagoena. Haren existentzia kolokan dago, hala ere, azterketa-fasean dagoen ''Balladur txostenak'' zalantzan jartzen baitu Frantziako ''pays'' izeneko lurralde-egituraketa<sup>[8]</sup>.
=== Historian zehar ===
==== Lehenengo aipamenak ====
Joan Perez Lazarragareneskuizkribuko 18. orriaren atzealdea. Ezkerreko zutabean, behetik hasita zazpigarren lerroan, ''eusquel erriau'' dago idatzita.
Ezagunak diren ''Euskal Herria'' izenaren aipamenik zaharrenak XVI. eta XVII. mendeetakoak dira (lehenago ere erabiliko zela diote euskalariek, baina gutxi dira mende horiek baino lehenagoko euskararen zuzeneko lekukotasunak). Grafia eguneratuta eta ''Euskal Herria'' izena letra lodiz nabarmenduta ekarri ditugu hona.
* Joanes Leizarraga lapurtarraren ''Testamentu Berria''n (1571n argitaratua, Arroxelan) hiru aldiz ageri da:<sup>[9]</sup>
:: ''ezen moien hunez Iainkoaren hitz purak ukanen luela sartze eta abanzamendu '''Heuskal-herrian'''''
:: [...]
:: ''batbederak daki '''Heuskal Herrian''' kuasi etxe batetik berzera ere minzatzeko maneran zer diferentia eta dibersitatea den''
:: [...]
:: ''batez minzatzera erraiten da '''Heuskalerri''' guzian, gizonari, emazteari, haurrari: eta anhitzez minzatzera, Kuberoan eta aldirietan gizoner, emazter, haurer, eta berzetan, guk heuskarazko translatione hunetan usatu ukan dugun bezala gizonei, emaztei, haurrei, etc.''
* Joan Perez Lazarraga arabarraren eskuizkribuan (1567tik 1602ra bitartean idatzia) ere, hiru aldiz ageri da:<sup>[10]</sup>
:: ''beti zagie laudatu''
:: ''zegaiti dozun '''Euskel Erria'''''
:: ''ainbat bentajaz dotadu.''
:: [...]
:: ''zegaiti '''Euskel Errian''' dira''
:: ''eder guztiok dotadu''
:: [...]
:: ''zeñetan ditut ezautu''
:: '''''Euskel Erriau''' oi nola eben''
:: ''errege batek pobladu.''
* Axular nafarrak, bere ''Gero'' maisulanean (1643n argitaratua, Bordelen), liburuaren aitzin solasean darabil, eta Euskal Herriko zazpi lurraldeak aipatu ere bai:<sup>[11]</sup>
:: ''Zeren anhitz moldez eta diferentki minzatzen baitira '''Euskal Herrian'''. Nafarroa garaian, Nafarroa beherean, Zuberoan, Laphurdin, Bizkaian, Gipuzkoan, Alaba-herrian, eta bertze anhitz lekhutan.''
== Ikurrak ==
Ikurrina da Euskal Herriaren bandera erabiliena. Luis eta Sabin Aranak asmatu zuten, 1894an, Bizkaiko bandera izan zedin, baina laster zabaldu zen Euskal Herriaren banderatzat.<sup>[12]</sup> Gaur egun, EAEko bandera ofiziala da, Espainiakoarekin eta tokian tokikoekin batera.<sup>[13]</sup> Ipar Euskal Herrian ikurrina oso hedatuta dago, eta agintariek onartuta, baina Nafarroa Garaian egoera bestelakoa da: 2003an, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak Ikurren Legea onartu zuen, ikurrina toki publikoetatik kentzeko asmoz.
Euskal herritar batzuek, hala ere, Nafarroako bandera (kate horiak hondo gorrian<sup>[14]</sup>) lurralde osorako proposatzen dute. Beste batzuek, berriz, Arrano Beltza darabilte Euskal Herriaren bandera gisa.
Armarritzat, aldiz, Zazpiak Bat delakoa oso zabalduta dago lurralde osoan. Udalbiltza erakundeak, adibidez, bere egin du.
Beste ikur bat ere bada: lauburua edo antzinako euskal gurutzea<sup>[15]</sup>.
* Ikurrina
* Arrano Beltza
* Zazpiak Bat
* Nafarroako bandera(1931-1937)
* Nafarroako armarria
* Lauburua
== Geografia fisikoa ==
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko geografia fisikoa»
Euskal Herriaren mapa fisikoa
Euskal Herriko geografia fisikoa oso aldakorra da, nahiz eta hedaduraz txikia den herrialde bat izan. Kostaldeko paisaia malkartsutikBardeetako basamorturaino hedatzen da Euskal Herria eta bide horretan lautadak, mendilerroak eta bailara ugari ditu.
=== Kostaldea ===
Plentzian Butroe ibaiaitsasoratzen da. Inguruak oso labartsuak dira, baina Butroek laugune bat sortzen du Plentzia etaGorliz artean
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko kostaldea»
Bizkaiko golkoan,<sup>[16]</sup> Euskal Herriak mutur batetik bestera 252 kilometroko kostaldea du, eta bertan, 104 hondartza inguru aurki daitezke. Bizkaia da kostalde luzeena duen euskal herrialdea: 154 kilometro, eta 35 hondartza. Gipuzkoak 66 kilometroko kostaldea du, eta 28 hondartza; eta Lapurdik, 32 kilometrotako kostaldea, eta 41 hondartza. Lapurdi da, beraz, kostalde laburrena izan arren, hondartza gehien duen herrialdea.
Euskal Herriko kostak hiru alde ezberdin ditu, eta haien mugek ia-ia guztiz bat egiten dute Bizkai,Gipuzkoa eta Lapurdiren mugekin. Bizkaiko kostaldea malkartsua da, baina oro har hondartza handiak ditu. Gainera, bi itsas-adar daude alde horretan: Ibaizabaleko itsasadarra eta Urdaibai.
Gipuzkoako kostak gorabehera handiagoak ditu, eta oro har hegiak handiagoak dira. Hondartza txikiagoak eta harritsuagoak daude Bizkaiko mugatikZumaiaraino, eta hortik aurrera geroz eta luzeagoak diren hondartzak. Ibaien itsasoratzeetan estuario txikiak sortzen dira zenbaitetan (Oria), eta beste batzuetan itsasadarrak (Urumea, Bidasoa).
Lapurdiko kostaldea, azkenik, askoz lauagoa da. Hondartza geroz eta luzeagoak daude eta hegiak altuera txikikoak dira<sup>[17]</sup>. Bidasoa eta Atturri ibaiek urak hantxe isurtzen dituzte.
=== Mendiak ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko mendiak»
Ailuitz mendia, Bizkaian
Euskal Herria oso menditsua da. Mendilerro gehienak mendebalde-ekialde ardatzean kokatzen dira. Arroka nagusia kareharria da, baina beste material batzuez osatutakorik ere badago; adibidez, Aiako Harria granitoz osatuta daude.
Mendirik altuenak Pirinioetan daude eta altuena Hiru Erregeen Mahaia da<sup>[18]</sup>. Mendilerro hura itsasoan bertan jaio eta ekialderantz igoz doa: 2.000 metrotik gora duen lehen mendia Orhi da<sup>[19]</sup>.
Araba eta Nafarroako hegoaldean Kantauriar mendilerroaren ekialdeko muga dago. Kodes edo Toloño mendilerroak dira Kantauriar mendilerroaren parte<sup>[20]</sup>.
Bi mendilerro garrantzitsuon artean Euskal Herriko arkua dago: ekialde-mendebalde orientazio orokorra duten mendilerroak dira, adibidez, Urbasa, Andimendi, Aralar, Anbotoko mendilerroa, Ordunteko mendilerroa eta Aizkorri.
=== Ibaiak ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko ibaiak»
Ebro da Euskal Herria zeharkatzen duten ibaien artean luzeena (910 km)<sup>[21]</sup>. Europako Mendietan sortzen da eta Mediterraneo itsasoan isurtzen du bere emaria. Bide horretan, hainbat kilometroz Euskal Herriko hegoaldeko muga da, Araba eta Nafarroan. Beste ibai eta errekek bertara isurtzen dituzte urak, besteak beste, Zadorra, Baias, Ega eta Aragoi ibaiek<sup>[22]</sup>. Aragoi ibaiak Euskal Herrian zehar ibilbide luzeena egiten duena da, 192 km Esako urtegian jaio eta, Nafarroa Garaia zeharkatu ondoren, Ebro ibaira isuri arte.
Euskal Herriko kostaldean ura isurtzen duten ibaietatik Aturri da luzeena eta ur emari handiena duena. Tourmalet inguruan jaiotzen denetik Baionan itsasoratu arte, 335 kilometro inguru zeharkatzen ditu, azken 30ak euskal lurretatik<sup>[23]</sup>. Bide luze hartan, Pirinioetan jaiotako hainbat ibai eta errekaren emaria jasotzen du (Biduze, Errobi, Harana...). Aturrik bezala, beste ibai askok ere Bizkaiko golkoan isurtzen dituzte urak: Nerbioik, Bidasoak, Oriak, Debak, Urolak, Urumeak... Nerbioi ibaia da, hain zuzen ere, Bizkaiko golkoan itsasoratzen direnen artean Euskal Herriko lurraldeetan ibilbiderik luzeena egiten duena (75 km).
Euskal Herriak zazpi lurralde ditu. Haietako lau ''Hegoalde''an daude, Espainiako Erreinuaren administraziopean, eta beste hirurak ipar-ekialdean, Frantses Errepublikaren administraziopean,''Iparralde''an. Hala ere, geografiari bagagozkio, datu hori ez da guztiz baliagarria: Bizkaia iparralderago dago Zuberoa baino.
=== Klima ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko klima»
==== Klima ozeanikoa ====
Klima ozeanikoa, Euskal Herrian.
'''Tenperatura:''' Klima honen ezaugarri nagusiena tenperaturaren ikuspuntutik bere leuntasuna da. Urteko hil hotzenean batez besteko tenperatura 4 eta 9 °C artekoa izaten da; hil beroenekoa, aldiz, 18 eta 21 °C artekoa. Hala, bada, urteko batez besteko tenperatura 11 eta 14 °C artekoa da. Hotzagoa ala beroagoa izango da, altitudearen eta itsasotiko hurbiltasunaren arabera.
Izotzari dagokionez, 0 °C neurtzen diren egunak ez dira asko izaten kostaldean, urtean 10 egun baino gutxiago. Barnealdeko haranetan eta batez ere Sakanan eta toki hozpelenetan 50 egun baino gehiago ere izaten dituzte (esaterako, Altsasun 52 egun).
'''Prezipitazioa:''' Parametro honen ezaugarri nagusia bere erregulartasuna da. Urtaro guztietan izaten dira prezipitazioak eta ondorioz ez dago aro lehorrik. Klima ozeanikoa duten Euskal Herriko lurraldeetan 1000 mm prezipitazio baino gehiago izaten da urtean. Toki batzuetan askogatik gainditzen dira 1000mm horiek, esaterako Nafarroa eta Gipuzkoa arteko mugan. Zonalde hau da Euskal Herriko ingurune hezeena eta Artikutzan esaterako urtean batez beste 2500 mm prezipitazio batzen dira.
'''Berezitasun Klimatikoa:''' Enbata: Bizkaiko golkoko kostaldean gertatzen den bat-bateko itsasoko haize-bolada hotz eta gogorrari deitzen zaio. Haize mota hau bereziki udaberri eta udazken bitartean sortzen da.
Sakontzeko, irakurri: «Enbata»
Euskal Herrian klima mota hau kantauriar isurialde osoan izaten da, baita Nafarroako Sakanan ere. Adibidez, Altsasun eta Biarritzen.
==== Mediterranear klima ====
Mediterranear klima, Euskal Herrian
'''Tenperatura:''' Euskal Herrian tenperatura anplitude handiena izaten den eremua da, hau da, neguak nahiko hotzak izaten dira, batez beste 5 °C izaten baita urteko hil hotzenean; udak, aldiz, Euskal Herriko beroenak dira, hil beroeneko tenperaturak 22 °C baino altuagoak izanik. Urteko batez besteko tenperatura 13-14 °C ingurukoa da. Izotz egunak nahiko arruntak dira azarotik martxora, eta batez beste 20-40 izotz egun izaten dira urtean.
'''Prezipitazioak:''' Euskal Herriko ingurunerik lehorrena da eta uda lehorra izaten dute. Urtaro hezeenak udaberria eta udazkena dira eta lehorrenak negua eta uda. Bereziki uda, tenperatura altuen eta prezipitazio eskasiaren eraginez lehortasuna areagotzen baita. Batez beste 400mm prezipitazio izaten dira urtean.
'''Berezitasun klimatikoak:''' ziertzoa Ebroko haranean jotzen duen ipar-mendebaldeko haize fresko bortitza da. Urteko edozein hiletan izan daiteke, baina oro har neguan eta udaberrian azaltzen da.
Euskal Herrian klima mota hau Ebro isurialdearen hegoaldean izaten da, hau da, Arabako Errioxan eta Nafarroako Erriberan.
==== Mendialdeko klima ====
'''Tenperatura:''' Klima hotzena da guztietan. Urteko batez besteko tenperatura 7-9 °C ingurukoa da. Neguan batez besteko tenperatura 0 °C-tik behera kokatzen da eta udan 15-18 °C inguruan. Izotz egunak ere ugariak izaten dira, 100 egunetik gora toki askotan.
'''Prezipitazioak:''' Prezipitazioak ere ugariak dira. 1300-1700mm prezipitazio jasotzen dira batez beste urtean, horietako asko gainera elur bezala neguan, batez beste 20 egun baino gehiagotan. Ez dago urtaro lehorrik, nahiz eta udan prezipitazioak urriagoak izan.
Euskal Herrian, batez ere Pirinio aldean dugu klima hau. Baita ere, bigarren mailako mendilerro batzuetan, hala nola, Aizkorrin, Gorbeian, Urkiolan, Urbasa-Andimendin, Aralarren,Kantauriar mendilerroan eta abarretan.
==== Trantsizioko klima ====
Klima trantsizioko eremua, Euskal Herrian
Klima hau Cfb eta Csa artean izaten da. Iparraldetik hegoaldera egin ahala, prezipitazioak geroz eta urriagoak dira eta tenperaturak muturrekoagoak, hau da uda beroagoak eta negu hotzagoak, itsasoaren ahalmen termoerregulatzailearen eragina txikiagoa delako. Arabako lurralde gehienak eta Nafarroako erdialdeak dute klima hau.
== Geografia politikoa ==
=== Datu orokorrak ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko hiriburuak»
Honakoak dira hiri handienen eta udalerri kopuruaren datuak:<sup>[1]</sup><center>
{| class="wikitable"
!Herrialdea
!Azalera (km²)
!Hiriburua
!Udalerri kopurua
|-
|Euskal Herria
|20.950,3
|Iruñea
|685
|-
|Araba
|3.316,9
|Gasteiz
|53
|-
|Bizkaia
|2.236,7
|Bilbo
|113
|-
|Gipuzkoa
|1.980,3
|Donostia
|88
|-
|Lapurdi
|855,7
|Baiona
|41
|-
|Nafarroa Beherea
|1.325,2
|Donibane Garazi
|75
|-
|Nafarroa Garaia
|10.421,0
|Iruñea
|272
|-
|Zuberoa
|814,5
|Maule-Lextarre
|43
|}
</center>
=== Egungo mugak ===
Hona hemen Euskal Herriko lurrak noraino heltzen diren: Samatze, Nafarroa Beherean, iparraldean; Kortes, Nafarroan, hegoaldean; Lanestosa, Bizkaian, mendebalean; eta Eskiula, Zuberoan, ekialdean. Euskal Herriko erdigunea Beriain tontorra da, Andimendin.
Horrenbestez, Euskal Herriak mugakide hauek ditu:
* Hegoaldean Espainiako hiru autonomia erkidego:
** Errioxa
** Gaztela eta Leon
** Aragoi
* Mendebaldean Espainiako bi autonomia erkidego:
** Gaztela eta Leon
** Kantabria
* Iparraldean Frantziako departamendu bat:
** Landak
* Ekialdean Frantziako Pirinio Atlantikoetako beste lurraldea eta Espainiako autonomia erkidego bat:
** Bearno
** Aragoi
{| class="wikitable"
| rowspan="5" |
|Kantabria
|Kantauri Itsasoa eta Landak
|Bearno
| rowspan="5" |
|-
| rowspan="3" |Gaztela eta Leon
|
| rowspan="3" |Aragoi
|-
|
{| class="wikitable"
|
|'''Euskal Herria'''
|
|}
|-
|
|-
|Errioxa
|Errioxa eta Aragoi
|Aragoi
|}
=== Zazpi herrialdeak edo probintziak ===
Kultura eta politika arloan erabiltzen den ''Euskal Herria'' kontzeptuari dagokionez, Trebiñu kokagunea Arabako zati da, eta Villaverde Turtzioz udalerria Bizkaikoa; beraz, mapa hauek ez datoz bat gaur egungo Administrazio banaketarekin. Mapa bakoitzaren azpian, herrialde bakoitzaren azalera eta 2006ko biztanle kopurua:<sup>[1]</sup>
* Araba: 303.126 bizilagun eta 3311,98 km²<sup>[24]</sup>
* Bizkaia: 1.139.131 bizilagun eta 2.236,7 km²
* Gipuzkoa: 691.079 bizilagun eta 1.980,3 km²
* Lapurdi: 227.754 bizilagun eta 855,7 km²
* Nafarroa Beherea: 28.835 bizilagun eta 1.325,2 km²
* Nafarroa Garaia: 600.231 bizilagun eta 10.421,0 km²
* Zuberoa: 15.514 bizilagun eta 814,5 km²
{| class="wikitable"
|
{| class="wikitable"
! colspan="2" |▲▲
Euskal Herriko lurraldeen atariak
|-
|
|-
|Euskal Herria
|<nowiki>Araba | Bizkaia | Gipuzkoa | Lapurdi | Nafarroa | Zuberoa</nowiki>
|}
|}
=== Banaketa administratiboa ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriaren banaketa administratiboa»
Espainiar administrazioaren pean daudenak:
* Araba
* Gipuzkoa
* Nafarroa Garaia
* Bizkaia
Frantziar administrazioaren pean daudenak:
* Nafarroa Beherea
* Lapurdi
* Zuberoa
Gainera, Euskal Herriaren barruan Gaztela eta Leonek administratutako Trebiñuko konderria dago, eta Kantabriako administrazioak kudeatutako Villaverde Turtziozko herria.
=== Hiriak eta udalerriak ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko hiri nagusien zerrenda», «Euskal Herriko udalerrien zerrenda», «Euskal Herriko udalerri jendetsuenen zerrenda» eta «Euskal Herriko hiriburuak»
Euskal udalerririk zabalena Nafarroa Garaiko '''Baztan''' da, 377,2 km² baititu. Gainerako herrialdeetako bakoitzean, handienak dira Gasteiz (276,8 km²) Araban, Karrantza (137,7 km²)Bizkaian, Larraine (126,8 km²) Zuberoan, Oñati (108,2 km²) Gipuzkoan, Hazparne (77 km²) Lapurdin eta Baigorri (69,4 km²) Nafarroa Beherean.
Bestela, hamar euskal hiri nagusiak hauek dira, biztanleen kopuruaren arabera ordenaturik:<sup>[25][26]</sup>
# Bilbo: 354.860 biztanle (2008)
# Gasteiz: 235.661 biztanle (2009)
# Iruñea: 198.491 biztanle (2009)
# Donostia: 185.357 biztanle (2009)
# Barakaldo: 98.460 biztanle (2009)
# Getxo: 80.770 biztanle (2009)
# Irun: 60.951 biztanle (2009)
# Portugalete: 48.105 biztanle (2009)
# Santurtzi 46.978 biztanle (2009)
# Baiona: 45.696 biztanle (2007)
{| class="wikitable"
| colspan="8" |'''Euskal Herriko 10 hiri handienak'''
|-
! colspan="2" |
! colspan="2" |
! colspan="2" |
! colspan="2" |
|-
! colspan="2" |Bilbo
! colspan="2" |Gasteiz
! colspan="2" |Iruñea
! colspan="2" |Donostia
|-
| colspan="8" |'''Hamar hiri handienak'''
|-
!'''Postua'''
!'''Hiria'''
!'''Probintzia'''
!'''Biztanleak'''
!'''Postua'''
!'''Hiria'''
!'''Probintzia'''
!'''Biztanleak'''
|-
|1
|Bilbo
|Bizkaia
|343.234
|6
|Getxo
|Bizkaia
|78.124
|-
|2
|Gasteiz
|Araba
|240.699
|7
|Irun
|Gipuzkoa
|59.624
|-
|3
|Iruñea
|Nafarroa Garaia
|196.166
|8
|Portugalete
|Bizkaia
|46.700
|-
|4
|Donostia
|Gipuzkoa
|180.291
|9
|Santurtzi
|Bizkaia
|45.962
|-
|5
|Barakaldo
|Bizkaia
|98.964
|10
|Baiona
|Lapurdi
|44.300
|-
| colspan="11" |Iturriak: Eustat, INE, INSEE
|}
{| class="wikitable"
|
{| class="wikitable"
! colspan="2" |▲▲
Euskal Herriko hiriburuen atariak
|-
|
|-
|Euskal Herriko hiriburuak
|<nowiki>Baiona | Bilbo | Donibane Garazi | Donostia | Gasteiz | Iruñea | Maule-Lextarre</nowiki>
|}
|}
== Demografia ==
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko demografia»
Euskal Herriko udalerriak eta populazioa.
Datu demografiko orokorrak hauek dira:<sup>[1]</sup>
{| class="wikitable"
!Herrialdea
!Urtea
!Biztanleria
!Biztanleria, %
!Dentsitatea
|-
!Euskal Herria
!2006<sup>1</sup>
!3.005.670
!% 100
!143,5
|-
|Araba
|2006
|303.126
|% 10,1
|91,4
|-
|Bizkaia
|2006
|1.139.131
|% 37,9
|509,3
|-
|Gipuzkoa
|2006
|691.079
|% 23,0
|349,0
|-
|Lapurdi
|2005
|227.754
|% 7,6
|266,2
|-
|Nafarroa Beherea
|2005
|28.835
|% 1,0
|21,8
|-
|Nafarroa Garaia
|2006
|600.231
|% 20,0
|57,6
|-
|Zuberoa
|2005
|15.514
|% 0,5
|19,0
|}
<sup>1</sup> <small>Araba, Bizkai, Gipuzkoa eta Nafarroa Garairako, 2006ko datuak; eta Lapurdi, Nafarroa Behere eta Zuberoarako, 2005eko datuak.</small>
=== Ezaugarriak ===
2014an, inkesta bat egin zuen Aztikerrek zazpi herrialdeetan, Gipuzkoak eskatuta. Honakoak izan ziren emaitzak.<sup>[27]</sup>
* '''Jatorria''': % 72,8 dira bertan jaioak. Kanpoan jaiotakoen arteko gehienak Frantzian eta Espainian sortu dira (% 18,6), eta beste tokiren batean jaio dira % 8,6.<sup>[27]</sup>
* '''Hizkuntza eta kultura''': Bost biztanletik lauk (% 79k) erdara dute lehen hizkuntza. Horien artean % 74,1ek gaztelania edo frantsesa dute lehen hizkuntza, eta % 4,9k beste hizkuntzaren bat. Horien artean 34 hizkuntza antzeman dituzte inkesta egileek. Euskara lehen hizkuntza duten herritarrak % 15,6 dira, eta euskara eta beste bat edo beste batzuk % 4,6. Euskara edo gaztelania eta frantsesa ez den beste hizkuntza bat dakiten gehienek (% 85,2) erabiltzen dute hizkuntza hori senide edo herrikideekin. Beste % 9,9k erabili nahiko lukete. Euskal herritar gehienak eremu pribatuan norbere kultura mantentzeko eskubidearen aldekoak dira (% 93,2). Administrazioak kultura bat baino gehiago bultzatzearen aldekoak: % 64,2. Hezkuntzasisteman bertan bizi diren kolektiboen hizkuntzek eta kulturek toki bat izan beharko luketela % 56,3k babesten du. Euskal herritarren % 80,2k uste dute migratzaileei gaztelania etafrantsesa jakiteko eskatu behar zaiela. Askoz gutxiago dira, berriz, euskara jakin behar dutela diotenen portzentajea: % 53,2.<sup>[27]</sup>
* '''Nortasun kolektiboa''': Euskal Herrian identitate kolektibo nagusia euskal herritar eta espainiar edo frantziar sentitzen direnek osatutakoa da: % 33,2. Gertutik jarraitzen die euskal herritar bakarrik sentitzen direnek osatutako multzoak (% 28,6), eta atzerago dago soilik frantziar edo espainiar sentitzen direnek osatutako multzoa (% 10,6). Euskal Autonomia Erkidegoan (EAE) euskal herritarra da identitate «erosoena». Nafarroa Garaian, nafar identitatea da nagusia (% 26,4). Ipar Euskal Herrian frantziar eta euskal herritar sentitzen dira gehienak: % 53,6. Euskal Herriari buruz herritarrek duten pertzepzioan, % 45,2ren ustez, zazpi herrialdez osatua da Euskal Herria. Beste % 31,7ren ustez, berriz, EAEra mugatzen da.<sup>[27]</sup>
=== Diaspora ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal diaspora»
Euskal diaspora Euskal Herritik at bizi diren euskal herritarrek zein haien ondorengoek osatzen dute. Horietariko askok lotura berezia sentitzen dute euskaldunekiko edo Euskal Herriarekiko,diaspora honetako kide ugari hainbat belaunalditatik lurraldetik kanpo bizi badira ere. Hori dela eta, askok bizi diren herriaren eta euskalduntasunaren nortasunak partekatzen dituzte. Euskal diasporako gizatalde handiak bizi dira Venezuelan, Argentinan, Kuban, Txilen, Mexikon, Kolonbian eta Ameriketako Estatu Batuetan. Euskal etxeak dira munduko beste toki batzuetan bizi diren euskal hiritarrak eta euren ondorengoak biltzeko tokiak.
=== Erlijioak ===
Euskal Herriko erlijiorik hedatuena eta finkatuena katolizismoa da. Hala ere badaude hainbat gutxiengoen erlijio komunitate, 2010ean EAEn bakarrik 214 egoitzak zituztenak. Gutxiengoen artean sinesterik hedatuena kristau ebanjelikoena zen eta bigarrena Jehovaren Lekukoek osatzen zuten. Horien atzetik musulmanak, budistak, kristau ortodoxoak eta Zazpigarren eguneko eliza adbentista agertu ziren<sup>[28]</sup>.
== Historia ==
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko historia»
{| class="wikitable"
|'''Euskal Herriko historia'''
|-
|
|-
|
|-
|
|-
|Historiaurrea eta Antzinaroa
|-
|
* Euskal Herriko historiaurrea
* Goi Paleolitoa
* Epipaleolitoa
* Neolito eta Kalkolitoa
* Brontze eta Burdin Aroak
* Erromatarren garaia
|-
|Erdi Aroa
|-
|
* Antzinaro Berantiarra
* Baskoniako dukerria
* Orreagako gudua (778)
* Musulmanen okupazioak
* Iruñeko Erresuma
* Nafarroako Erresuma
* Ahaide nagusiak
* Erdi Aroko krisialdia
|-
|Aro Modernoa
|-
|
* Nafarroako konkista
* Sorgin-ehizak
* Matxinadak
|-
|Aro Garaikidea
|-
|
* Frantziako Iraultza
* Napoleondar Gerrak
* Karlistaldiak
* Borboien berrezarkuntza
* Industrializazioa
* Eusko abertzaletasuna
* Lehen Mundu Gerra
* Espainiako Gerra Zibila
* Bigarren Mundu Gerra
* Frankismoa
* 1980tik aurrera
|-
!Kronologiak
|-
|
* EHko historiaren kronologia
* Nafarroako errege-erreginen zerrenda
|}
Euskal Herriko historia Europako herri zaharrenetariko baten historia da. Paleolitotik hasita, hainbat herriren eragina jaso du: zeltena, erromatarrena,frankoena, bisigodoena, musulmanena, bikingoena, gaztelarrena, ingelesena, eta abarrena. Gaur egun Espainiaren eta Frantziaren artean kokatuta dago, eta bi herri horien historiaren pasarteak bizi eta jasan izan ditu. Orobat, euskararen inguruan batzen den herrian sortu izan da bertako egitura politikorik, hala nola Nafarroako Erresuma. Hainbat eta hainbat gerra izan dira, horietako asko inguruko estatuen eta euskaldunen aginpide gatazkek sortuak.
Nekazari eta abeltzain herri bat izatetik Europar Batasunaren barruan dagoen eskualde industrializatu eta aberatsa izatera igaro da, baina horretarako bere antzinako egiturak eta antolaketak guztiz eraldatu behar izan ditu.
Antzinaroko hainbat aztarna aurkitu dira Euskal Herrian. Garrantzi berezia du euskal-akitaniar lurraldean labar-artea oparoak. Neolitoan abeltzaintza eta nekazaritza agertu ziren eta horrekin batera, hainbat monumentu megalitiko eraiki zituzten hemengo biztanleek (trikuharriak, esaterako).
Antzinako Erromak I. mendean konkistatu zuen Euskal Herria eta lehen hiri eta errepide handiak ireki. Urte haietan, Novempopulania eta Tarraconensisprobintzietan banatu ziren euskal lurraldeak.
Erromatar inperioaren gainbeheran, euskaldunek bat egiten zuten bisigodoekin eta bagaudak antolatu. Godo eta frankoek ez zituzten guztiz garaitu, behin eta berriz saiatu arren. VIII. mendean musulmanak iritsi ziren eta Kordobako kaliferriaren esku utzi zuten Euskal Herriko hegoaldeko zati batzuk. Garaikobaskoi buruzagiek harreman ona izan zuten haekin eta batez ere Banu Qasi familiarekin. Eneko Aritza ere haien senide izan zen.
Nafarroako Erresuma izan zen Euskal Herria Pirinioen bi aldeak elkartzeko gai izan zen erakunde politiko bakarra. Erresuma Antso III.a Nagusiarenerregealdian iritsi zen hedadurarik handienera. Lurralde euskaldunak biltzen zituen, beste hainbat lurralderekin batera, baina erregea hil ostean banatu egin zen. 1511n, Gaztelako koroak Nafarroa Garaia konkistatu zuen. Altxamenduak izan baziren ere (Noaingo gudua, Amaiurko gudua), Gaztela garaile atera zen, baina Nafarroa Behereak independente segitu zuen, eta geroago Frantziako koroan sartu zen. Antso III.a.ren garaiaz geroztik, ez da zazpi lurraldeak batera gobernatu dituen gobernurik izan.
XVI. mendetik aurrera konstanteak izan ziren foruen defentsan eginiko borrokak. Horietatik garrantzitsuenak karlistaldiak eta zamakolada nahiz gamazadamatxinadak izan ziren. Dena den, liskar horien pizgarria ez zen independentzia aldarrikapena bakarrik, baizik eta motibazio erlijiosoak eta monarkikoak ere elkartzen ziren foruen defentsarekin. Antzinako ekonomia sistema babesteko beste hainbat matxinada ere izan ziren Euskal Herrian. 1789an Frantziar Iraultzak eragin erabatekoa izan zuen Ipar Euskal Herrian, haren asimilazio politikoa ekarri baitzuen.
Hala ere, Lehen Mundu Gerrak Frantziako Iraultzak baino eragin handiagoa izan zuen euskal nortasunaren zutabeetan.<sup>[29]</sup> Alde batetik, Lapurdin,Nafarroa Beherean eta Zuberoan «belaunaldi oso bat desagertu zen», Iñaki Egaña historialariak dioenez; bestetik, ipar euskalerritarrak frantsestu zituen. Gerra hark frantses sentiarazi zituen Ipar Euskal Herriko euskaldun gehienak. Anitzek desertore izateko bidea hautatu zuten; Nafarroako mugatik hurbil zirenek, bereziki. Baina gehienek gerra egin zuten, eta haiek biziki frantses itzuli ziren lubakietatik. Gainera, euskaldun anitz frantsesa ez jakiteagatik hil ziren, aginduak ez zituztelako ulertzen. Ondorioz, euskara jakitea «kaltegarria» zela pentsatu zuten. Horrek ere euskaldunen frantsestea erraztu zuen. Gauza bera jasan zuten bretainiarrek eta korsikarrek ere. Geroztik, euskararen transmisioan etenaldi luze bat izan zen Ipar Euskal Herrian. Ez bakarrik gerraren ondorioz, baina euskaldun izatea zama gisa bizi izan zuten anitzek.<sup>[30]</sup>
Eusko abertzaletasuna XX. mendearen hasieran hasi zen, euskal nazioa lortu nahian. Gehienbat EAJ alderdiaren inguruan antolatu zen mugimendu hura. Euskal nortasun kolektiboa eratzeko sortutako literatura legendarioan oinarritutako historiaren berrinterpretazioa egin zuten lehen abertzaleek, ideia nagusi bat sortzeko asmoarekin: antzina Euskal Herria burujabea izan zela, eta euskal estatu horren independentzia Espainiaren inbasioen ondorioz galdu zela.Estatu kolpe batez eta Espainiako Gerra Zibilaren bitartez inposatutako frankismoak gogor erreprimitu zuen eusko abertzaletasuna. Errepresio latz haren aurkako erreakziotzat sortu zen ETA.
1980ko hamarkadan, Espainiak autonomia ezarri zuen berriro ere, eta, horren ondorioz, Euskal Autonomia Erkidegoa (EAE) sortu zen, II. Errepublikan gertatutakoaren antzera. Eusko abertzaleen nahien aurka, Nafarroa Hegoaldeko beste hiru herrialdeetatik bereizita geratu zen, eta halaxe dago orain ere. Horrez gain, bi erkidegootako administrazioen arteko elkarlana ez da handia, eta haien arteko desberdintasun politikoa nabaria da: EAEn eusko abertzaleen botoen baturak gehiengo absolutua hartzen du; Nafarroan, aldiz, gehiengoa espainiar abertzale diren PSOEk eta UPNk dute. Ipar Euskal Herrian, aitzitik, frantses abertzaleak dira nagusi: PSko zentroko ezkertiarrak eta UMPko eskuindarrak.
XX. mendean eta XXI.aren hasieran Euskal Herriak, beraz, hainbat kalte nozitu ditu: bi mundu gerra, gerra zibil bat, diktadura bat, eta hilketak ekarri dituen eta eusko ezker abertzaleko hainbat alderdi legez kanpo utzi dituen gatazka bat. Kalte horien guztien ondoren, ordea, politikaren arloan XXI. mendearen bigarren hamarraldia itxaropentsu hasi da euskal herritarrentzat, ETAk borroka armatua behin betiko utzi duela adierazi baitu, eta ezker abertzaleko alderdi guztiek Amaiur koalizioan elkar hartuta bake bideei ekin baitiete. Ekonomiaren arloan, berriz, munduko beste hainbat aldetan bezala, krisialdiak gogor jo du.
== Politika ==
Euskal Herriko biztanleria, euskal nortasunarekiko atxikimendu ehunekoen arabera.
Euskal Herriko politika ''euskal herritar abertzale / ez abertzale'' (edo ''euskal herritar nazionalista / espainiar nazionalista edo frantses nazionalista'') ardatzak definitzen du, Hego Euskal Herrian batez ere. Horrela, Euskal Herriko alderdi politikoak, eskuinean edo ezkerrean kokatzeaz gain, Euskal Herria egituratzeari edo naziotzat onartzeari buruzko ikuspegiaren arabera bereizten dira. Horrek alderdi anitzeko sistema politiko konplexua sortu du.
=== Euskal Herriko alderdi politikoak ===
{| class="wikitable"
|
* Abertzaleen Batasuna (AB)
* Alderdi Popularra (PP)
* Aralar
* Amaiur
* Batasuna (legez kanpo)
* Batzarre
* Bildu
* Convergencia de Demócratas de Navarra (CDN)
* Euskadiko Alderdi Sozialista - Euskadiko Ezkerra (PSE-EE)
* Euskal Herria Bai (EH Bai)
* Euskal Herrialdeetako Alderdi Komunista (EHAK)
* Euskal Herria Bildu (EH Bildu)
* Eusko Alkartasuna (EA)
* Eusko Abertzale Ekintza (EAE-ANV)
* Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ/PNV)
|
* Ezker Batua Berdeak (EB)
* Frantziako Alderdi Sozialista (PS)
* Front National (FN)
* Geroa Bai (GBai)
* Les Verts du Pays Basque-Euskal Herriko Berdeak
* Liga Komunista Iraultzailea (Frantzia) (LCR)
* Nafarroa Bai (NaBai)
* Nafarroako Alderdi Sozialista (PSN)
* Nafar Herriaren Batasuna (UPN)
* Nafarroako Ezker Batua (IUN-NEB)
* Frantziako Herriaren Batasuna (RPR)
* Sortu
* Parti Communiste Français (PCF)
* Frantziako Demokraziaren aldeko Batasuna (UDF)
* Union pour un Mouvement Populaire (UMP)
* Zutik
|}
{| class="wikitable"
|
!▼▼Euskal Autonomia Erkidegoko alderdi politikoak
|
|}
{| class="wikitable"
|
!▼▼Nafarroako Foru Erkidegoko alderdi politikoak
|
|}
=== Euskal Herriko administrazio erakunde nagusiak ===
* Eusko Jaurlaritza, Nafarroako Gobernua eta Akitaniako Kontseilua
* Arabako Foru Aldundia, Bizkaiko Foru Aldundia, Gipuzkoako Foru Aldundia, Nafarroako Foru Aldundia eta Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorra
== Kultura ==
=== Hizkuntzak ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko hizkuntzak»
Euskaldun diren herritarren ehunekoak, udalerriaren arabera.
Euskal Herrian euskara, gaztelania, frantsesa eta gaskoiera mintzatzen dira.
Gaztelania eta frantsesa nagusi dira, lehena Hegoaldean eta bigarrena Iparraldean. Hala ere, gutxi gorabehera biztanleen herenak egiten dueuskaraz. Gaskoia, aldiz, Baiona inguruan (BAB) eta Nafarroa Behereko iparraldeko ingurune batzuetan hitz egiten da, baina oso ahul dago.
Euskararen ofizialtasun maila ezberdina da hiru lurraldeen arabera: Euskal Autonomia Erkidegoan, koofiziala da hiru probintzietan; Nafarroako Foru Erkidegoan, koofiziala «eremu euskaldun» delakoan baino ez, erdi ofiziala «eremu misto»an eta ez ofiziala «eremu erdaldun»ean; Ipar Euskal Herrian, ez du inolako ofizialtasun estatusik.
Bestalde, Euskal Herriko ijitoak erromintxela izeneko romaniaren aldaeraz mintzatzen ziren, eta gaur egun arrasto batzuk geratzen dira oraindik.
=== Literatura ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko literaturak» eta «Euskal literatura»
Euskal literaturan, Bernart Etxepareren ''Linguae vasconum primitiae'' (1545) da libururik zaharrena, eta geroxeagokoa dugu Joan Perez Lazarragakoren eskuizkribua. Beste euskal idazle klasikoen artean, aipagarri dira Axular XVII. mendean, Txomin Agirre eta Juan Antonio Mogel(XIX.enean) eta Gabriel Aresti, Xabier Lizardi eta Lauaxeta (XX.enean). Egile garaikiderik ospetsuena, aldiz, Bernardo Atxaga dugu, bere lanak hainbat hizkuntzatara itzulita argitaratu baitizkiote.
Euskal Herriko erdal literaturetan ere baditugu egile handien izenak. Gaztelaniaz idatzita famatu dira, izan ere, Felix Maria Samaniego, Miguel de Unamuno, Pio Baroja eta Gabriel Zelaia. Eta, hebreeraz, Benjamin Tuterakoa.
Bestela, herrialde mailan osorik hartzen duen liburu azoka eta literaturaren inguruko topagunea dugu urtero Durangoko Azoka. Maila txikiagoan Sarako Idazleen Biltzarra, Zarauzko Literaturia eta Eako poesia egunak ere baditugu aipagai.
=== Artea ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko artea»
Arte museoen artean, nazioarte mailan erreferente eta ikur nagusia Guggenheim Bilbao Museoa da. Bestela, Artium Museoa Gasteizen, Nafarroako museoa Iruñean, Tabakalera eraikina Donostian eta Bilboko Arte Eder Museoa aipagarriak dira.
=== Musika ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko musika»
Euskal Herriko musika anitza da eta hainbat hizkuntzatan egiten da. Musika klasikoari dagokionez, besteak beste Juan Crisostomo Arriaga (''Los esclavos felices''), Hilarion Eslaba, Aita Donostia, Jose Maria Usanditzaga (''Mendi-Mendiyan''), Jesus Guridi (''Amaya'', ''Diez melodias vascas'' eta ''El caserio'') eta Francisco Escudero musikagile handiak eman ditu Euskal Herriak.
Bestela, Julian Gaiarre, Ainhoa Arteta eta Maria Bayo abeslariak mundu osoan dira ezagunak, bai eta Donostiako Orfeoia abesbatza ere. Arlo horretan, Juan Mari Beltran musikaria aditu handienetakoa da. Izan ere, Oiartzunen antolatu zuen Herri Musikaren Txokoa erreferentziazko tokia.
Musika tradizionalean hainbat instrumentu erabiltzen dira, hala nola alboka, panderoa, trikitia, txalaparta, txistua, txirula eta ttun-ttuna. Folk musikan ere badira nahiko ezagunak diren taldeak, Oskorri eta Tapia eta Leturia kasu. Azken urteetan gorakada nabarmena jaso du musika mota honek Kepa Junkera bezalako musikarien lana dela eta. 1970eko hamarkadan Ez Dok Amairu mugimenduari lotutako hainbat abeslari ere egon ziren, Mikel Laboa eta Benito Lertxundi kasu.
Musika garaikideari dagokionez, Euskal Rock Erradikalak garrantzi handia izan zuen eta oraindik ere badu. Musika estilo horretan, talde aipagarriak dira Barricada, Eskorbuto, Hertzainak,Kortatu, La Polla Records eta RIP, besteak beste. Denboran geroagokoak eta estiloz zabalagoak dira Berri Txarrak, Betagarri, Kuraia, Fermin Muguruza bera, Negu Gorriak eta Zea Mays.
=== Zinema ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko zinema»
Euskal Herriko zineman erdaraz egiten da gehienbat. Euskarazko filmak gutxi dira, eta gehienak haurrentzat eginak. Azken urteotan, ''Aupa Etxebeste!'', ''Kutsidazu bidea, Ixabel'' eta ''Eutsi!''izan dira euskal film luze aipagarrienetakoak.
Euskal Herriko zuzendarien artean, ezagunak dira Montxo Armendariz, Juanma Bajo Ulloa, Alex de la Iglesia, Julio Medem eta Imanol Uribe, besteak beste.
=== Antzerkia ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko antzerkia»
=== Gastronomia ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal sukaldaritza»
Euskal Herria ezaguna da bere gastronomia dela eta. Restaurant aldizkariak 2008ko munduko 50 jatetxe onenen eginiko zerrendan, lau jatetxe euskaldun agertu ziren: Mugaritz (4. postuan), Arzak (8. postuan), Martin Berasategi (29. postuan) eta Etxebarri erretegia (44. postuan).<sup>[31]</sup>
==== Platerak ====
==== Ardoak ====
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko ardoak»
Euskal Herriko ardoen mapa
Euskal Herrian 6 ardo izendapen berezi daude. Horietako batek, Nafarroako Ardoak 5 azpizonaldetan banatzen da. Araban Errioxako Ardoa etaArabako Txakolina ekoizten dira. Bizkaian Bizkaiko Txakolina eta Gipuzkoan Getariako Txakolina. Nafarroa Beherean Irulegiko Arnoa ekoizten da etaNafarroa Garaian Errioxako Ardoa egiteaz gain Nafarroako Ardoaren bost eskualdeak daude: (Behe Mendialdea, Lizarraldea, Valdizarbe, Behe Erribera eta Goi Erribera).
== Hezkuntza ==
Sakontzeko, irakurri: «Hezkuntza Euskal Herrian»
Euskal Herrian bi hezkuntza sistema ezberdin daude, Espainia eta Frantziakoa. Gainera Hego Euskal Herrian EAE eta Nafarroak hezkuntzaren gainean arauak sortzeko eskumena dute. Euskal Herri osoan ikastolak dira euskaraz irakasteko zentroak, nahiz eta Nafarroako Eskualde Euskaldunean etaEskualde Mistoan, hala nola Euskal Autonomia Erkidegoan irakaskuntza publikoan ere euskara ikas daitekeen D ereduan.
B eredua eta gisa bereko eredu elebidunak badira hainbat ikastetxetan, adibidez Ipar Euskal Herriko Ikas-bi zentroetan. A ereduak gazteleraz ematen du irakaskuntza osoa, baina euskara ikasgai bat da. Eredu hau ofizialki Euskal Autonomia Erkidego osoan eta Nafarroa ia osoan har daiteke. Azkenik G eredua ere existitzen da, non euskara ere ez den ikasgai bat. Eredu hau edo baliokide bat Trebiñun, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoan eta Nafarroako Eskualde Ez-euskaldunean ematen da.
Curriculumari dagokionez, hezkuntza ezberdina ematen da Frantzian eta Espainian. Horrez gain Frantziako ikastetxeek %10a herriko gaietara moldatu ahal dute. Espainian berezko hizkuntza duten autonomia erkidegoek %55a finkatu ahal dute, nahiz eta guztiz ez den erabiltzen. EAEn gainera Euskal Autonomia Erkidegorako Euskal Curriculuma izeneko dekretua ere legezkoa da, Euskal Curriculuma eta Espainiako LOEren arteko nahaste bat da.
Unibertsitateari dagokionez, Euskal Herriko Unibertsitatea da EAEko zentro publiko nagusia. Deustuko Unibertsitatea, ordea, pribatu nagusia da, Bizkaian batez ere. Gipuzkoan, Mondragon Unibertsitatea zentro pribatua da. Nafarroan, Unibertsitate publiko eta pribatua daude. Ipar Euskal Herrian Universite de Pau et Pays de l'Adour unibertsitateak kanpusak ditu BABen. Lurralde osorako, Udako Euskal Unibertsitateak irakasten du euskaraz, eta Euskal Unibertsitatea izeneko egitasmoak 2010eko hamarkadan guztiz euskaraz funtzionatuko duen goi mailako hezkuntza eman nahi du.
== Mitologia ==
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko mitologia»
'''Euskal mitologia''' Euskal Herriko lurraldeetako mitoen multzoa da. Bertan nahasturik antzematen dira eragin kristau zein paganoak.
Gainerako herri eta kulturen antzera euskal mitologia alegiazko kontakizun, antzinako balizko jainko edo heroien egintzetan edo egiazko gertaeretan oinarritzen da, gehienetan, izadiaren indarren edo giza izaeraren alderdien oihartzuna dakarrena.
Kondaira sinbolikoa, munduaren hasierako edo denbora historikotik kanpoko gertakari harrigarriren baten berri ematen du askotan. Antzinako jainko edo heroien ekintzetan edo egiazko gertaeretan oinarritzen dira alegiazko kontakizunak, jatorri ezezagunekoak eta herri baten tradiziozko pentsamendu kolektiboaren osagai direnak, naturaren indarrari edo giza izaeraren zenbait alderdiri buruzko ikuspegia eta sinesteak islatzen ditu.
Mitok sailka daitezke kondairaren esanahia edo berez duten mezuaren arabera: Batzuk kosmosa edo lurraz kanpoko gaia dute, eta besteak, berriz, lurtarrak dira. Kristautasunaren sarrerak nabarmen eragin du euskal mitologiaren ahoz ahoko transmisioan. Oinarrizko kontzepzio metafisikoa bere horretan mantendu duten ohitura askotan ere Bibliako pertsonaien izen ordezkatzea ematen da: udako solstizioa = Donibane jaia (Done Ibane edo San Joan santuaren izenetik), jentilarri = Sansonarri, Salomon eta abar.
Euskal Herriko mitologiako pertsonaien, jainko-jainkosen, kondairen, sinesmenen eta abarren korpusa oso zabala da.
{| class="wikitable"
|
{| class="wikitable"
! colspan="3" |▼▼
Euskal mitologia
|}
|}
== Onomastika ==
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko onomastika»
Onomastikaren arloan, aipagarria da euskal toponimia eta antroponimiaren arteko loturak, emakumezkoen izenen artean lurraldez lurralde hainbat adibide ditugularik. Nafarroa da herrialderik emankorrena esparru honetan, Leire, Iratxe, Idoia, Alaitz, Nagore, Saioa, Uxue, Eunate, Irantzu, Puy eta Orreaga izenekin. Ipar Euskal Herrikoak ditugu, bertzela, Ainhoa eta Garazi arrakastatsuak, eta Nafarroarekin batera Irati eta Zuberoa elkar banatzen ditu. Gipuzkoa ere emankorra da toponimoetatik etorritako izenei dagokienez eta Arantza(zu), Itziar, Olatz, Dorleta, Aloña eta Larraitz eman dizkigu. Azkenik, Bizkaiko Begoña, Udiarraga eta Ziortza eta Arabako Estibalitz ditugu.
== Zerbitzuak ==
=== Erietxeak ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko ospitaleak»
Arlo publikoan, zentro handien artean nabarmentzekoak dira Gurutzetako Ospitalea (Barakaldo) eta Donostia Ospitalea, biak ala biak Osakidetzakoak.
Bestela, erietxe pribaturik ezagunena, baita Euskal Herritik kanpo ere, Klinika Unibertsitarioa da, eta Iruñean dago.
=== Garraiobideak ===
{| class="wikitable"
|
!▼▼'''Euskal Herriko''' autobideak
|
|}
{| class="wikitable"
|
!▼▼'''Euskal Herriko''' aireko instalazioak
|
|}
* Euskal Herriko portuak
== Hedabideak ==
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko hedabideak»
Euskarazkoen artean, ETB 1 da lurralde osoan zabalduta dagoen telebista bakarra, eta tokian tokiko beste kate batzuk ere badaude. Irrati kateei dagokienez, Euskadi Irratia (informazio orokorra), Gaztea (musika), Gure Irratia (Ipar Euskal Herrian), Bizkaia Irratia (mendebaleko euskaraz) eta Euskalerria irratia (Nafarroan) ditugu.
Gaztelaniazko telebista nagusiak Telecinco, Antena 3, Televisión Española (bi kate), Cuatro, La Sexta eta ETB 2 dira. Radio Euskadi eta Radio Vitoria gaztelania hutsezko irratiak dira; Herri Irratia elebiduna eta Info7 hirueleduna. TF1, France 2, France 3, France 5, M6 eta Arte dira frantsesezkoak.
Egunkariei dagokienez, ''Berria'' da euskaraz eta Euskal Herri osoan argitaratzen den bakarra. ''Gara'' lurralde osoan ere hedatuta dago eta nagusiki gaztelaniaz egina da. Ipar Euskal Herrian,''Le Journal du Pays Basque'' eta ''Sud Ouest'' ditugu. Probintziaz probintzia, hauexek dira irakurrienak: ''El Correo Español'' (Bizkaian eta Araban), ''El Diario Vasco'' (Gipuzkoan), ''Diario de Navarra'' (Nafarroan) eta ''Sud Ouest'' ( Ipar euskal herrian).
== Kirolak ==
=== Pilota ===
Sakontzeko, irakurri: «Pilota»
Euskal Herria munduko hainbat bazterretan famatu du pilota jokoak. Izan ere, hemen sortutako joko horren ''pilota'' izenari, erdara askotan, ''euskal herritar'' abizena jartzen diote: ''Basque pelota'' ingelesez, ''pelota vasca'' gaztelaniaz, ''pelote basque'' frantsesez, ''pilota basca'' katalanez, ''pelota basca'' portugesez.
Munduan barrena, zesta punta modalitatea da ospetsuena.
=== Herri kirolak ===
Sakontzeko, irakurri: «Herri kirol»
Herri kirolak, Euskal Herrian antzinatik jokatu izan diren kirolei deitzen zaie. Hauetako asko hemen sortuak eta bereziak dira. Herri kirol askoren jatorria, garai bateko lan jarduerak aisialdira bideratzea izan da. Baserritarrek, arrantzaleek edo artisauek nahitaez egin behar zituzten eguneroko betebeharrak kirol bilakatu dira denborarekin. Halakoak ditugu aizkora proba, traineru estropadak, harri zulaketa, sokatira edo harri jasotzea.
=== Euskal Herriko selekzioak ===
Sakontzeko, irakurri: «ESAIT» eta «Euskal Herriko futbol selekzioa»
ESAIT edo Euskal Selekzioaren Aldeko Iritzi Taldea euskal selekzioen aldeko taldea da. Batez ere futbolean nabarmendu da azken urteetan Euskal Herriko selekzioaren aldeko lana, baina beste kirol batzuetan Euskal Herriak badu selekzio ofiziala, hala nola segalaritzan edo wushu-kungfuan.
=== Ibilbideak ===
{| class="wikitable"
!▼▼
'''Euskal Herriko''' ibilbide luzeak
|}
== Euskal herritar ospetsuak ==
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko pertsona ospetsuak»
Euskal Herriko hainbat gizon-emakume ezagunak dira mundu osoan:
* Yehuda Halevi tuterar judua XI. mendean bizi izan zen, eta zientziak, literatura eta filosofia landu zituen.
* Juan Sebastian Elkano, Migel Lopez Legazpikoa, Inazio Loiolakoa, Frantzisko Xabierkoa, Bernart Etxepare eta Pedro Agerre "Axular" nabarmenak izan ziren XV. eta XVI. mendeetan, nor bere arloan.
* XVIII. mendean, famatu ditugu Dominique Joseph Garat eta Jacques Laffitte politikariak eta Joan Jose eta Fausto Elhuyar zientzialariak.
* XIX. mendean, oso aipatuak dira Juan Crisostomo Arriaga, Julian Gaiarre eta Pablo Sarasate musikagileak lehen erdialdean, eta Tomas Zumalakarregi jenerala eta Sabin Aranapolitikaria bigarrenean.
* XX. menderako igarobidean, Ignacio Zuloaga margolaria, Miguel de Unamuno eta Pío Baroja idazleak, eta Jesus Guridi musikagilea. Mende horretakoak ditugu Gabriel Aresti etaTxillardegi idazleak, Jorge Oteiza eta Eduardo Txillida eskultoreak, Maurice Ravel musikagilea, Jose Miguel Barandiaran antropologoa, Ignacio Ellacuria jesuita, eta Dolores Ibarruri,Jose Antonio Agirre eta Ramon Rubial politikariak.
* Azkenik, XXI. mende honen hasierako ospetsuen artean, Bernardo Atxaga, Joxe Azurmendi, Fermin Muguruza, Maria Bayo, Ainhoa Arteta, Julio Medem, Miguel Indurain, Juanito Oiarzabal eta Edurne Pasaban ditugu, besteak beste.
== Erreferentziak ==
# ↑ <sup>'''a'''</sup> <sup>'''b'''</sup> <sup>'''c'''</sup> <sup>'''d'''</sup> Euskal Herriko Datuen Talaia webgunetik jasotako datuak. Arabako datuetan, sartuta daude Trebiñukoak; eta Bizkaikoetan, Villaverde Turtziozkoak.
# ↑ Joanes Etxeberri, «Etxeberri Sarakoa»: ''Eskuararen hatsapenak'' (c. 1718)
# ↑ Euskaltzaindiaren 139. araua, 2004ko uztailaren 23koa: «''Euskal Herria'' izena».
# ↑ «Euskadi: Euskal nazioaren izen politikoa, Euskal Herria adierazten duena. Sabino Aranak euzko + di etimologia okerrean oinarrituta asmatu zuen. Berez, Euskal Herria hitzaren sinonimoa da eta euskal lurralde historiko guztiak batera adierazteko balio du. Alabaina, maiz samar, jatorrizko adiera murrizturik, Hego Euskal Herria edo Euskal Autonomi Elkartea izendatzeko erabili ohi da. Adiera desegoki hauek direla eta, Euskadiren jatorrizko adiera garbi azaldu nahi denean, Euskadi ez eta Euskal Herria erabiltzen da gaur egun gero eta gehiago.» Iturria: Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa, «Euskadi» sarrera.
# ↑ «Euskadi, abertzaleontzat, Euskal Herriari datxekion Euskal Estatua da. Euskadi Ta Askatasuna ez da inoiz izan ''Provincias Vascongadas y Libertad''.» ''Txillardegi'': «Zientzia eta mapak», ''Berria'', 2010-10-03.
# ↑ '''(Euskaraz)''' ''Autonomia Estatutuaren testua'', Eusko Jaurlaritza.
# ↑ «El término "Euskal Herria" en el decreto educativo de Ibarretxe "vulnera" la realidad de Navarra», ''Gara'', 2010eko otsailaren 4a.
# ↑ '''(Euskaraz)''' Berria.info (2010-01-07)
# ↑ Klasikoen Gordailua, 2005, ''Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria''. [Edizioa, grafia eguneratuta, online].
# ↑ Klasikoen Gordailua, 2004, ''Eskuizkribua. Joan Perez de Lazarraga''. [Edizioa, grafia eguneratuta, online.]
# ↑ Klasikoen Gordailua, 2005, ''Gero''. [Edizioa, grafia eguneratuta, online.]
# ↑ '''(Gaztelaniaz)''' Arana, Luis (1930), ''Las banderas de los ex-Estados históricos vascos o regiones autónomas'', Apuntes para la historia del nacionalismo vasco.
# ↑ '''(Ingelesez)''' Flags of the World, ''Basque Country (Spain)''.
# ↑ Menendez Pidal, Faustino; Martínez de Aguirre, Javier (2000), ''«Para saber más». El Escudo de Armas de Navarra'', Nafarroako Gobernua, <nowiki>ISBN 84-235-2016-1</nowiki>.
# ↑ '''(Euskaraz)''' Auñamendi Eusko Entziklopedia, ''Lauburua''.
# ↑ ''Limits of Oceans and Seas, 3rd edition + corrections'', International Hydrographic Organization, 1971, 42. orrialdea.
# ↑ '''(Euskaraz)''' '''(Frantsesez)''' Euskal kostaldea (Hondartzak eta irlak)
# ↑ '''(Gaztelaniaz)''' Mendikat, ''Hiru Erregeen Mahaia''.
# ↑ Lobera, Joseba (2009-10-5), «Una pirámide sobre Navarra», ''El Correo''.
# ↑ Euskal-Herria.org: Euskal Herriko mendiei buruzko webgunea.
# ↑ '''(Gaztelaniaz)''' ''Navarra: Hidrografía'', Auñamendi eusko entziklopedia. <small>Noiz kontsultatua: 2010-10-22</small>.
# ↑ Ebroko Konfederazio Hidrografikoa
# ↑ Sandre datu-basea: Adour
# ↑ Espainiako Estatistika Institutuaren datuak erabiliz lortutako lur eremua (datu base honetako datuetatik, ''Álava + Condado de Treviño + Puebla de Arganzón (La)'' batura eginda).
# ↑ '''(Gaztelaniaz)''' INEren webgune ofiziala.
# ↑ '''(Frantsesez)''' INSEEren webgune ofiziala.
# ↑ <sup>'''a'''</sup> <sup>'''b'''</sup> <sup>'''c'''</sup> <sup>'''d'''</sup> Iñaki Petxarroman, «Euskal herritar ez ezik, espainiar edo frantziar ere sentitzen da gehiengoa», ''Berria'', 2014-10-05
# ↑ Maruri, Ibai (2011-02-24), «Gutxiengoen erlijio komunitateek 214 egoitza dituzte EAEn»,''Berria''.
# ↑ '''(Euskaraz)''' Iñaki EGAÑA: «Mort pour la patrie», ''Berria'', 2011-11-06.
# ↑ Eneko BIDEGAIN: «Euskaldunak frantsestu zituen gerla», ''Berria'', 2008-11-11.
# ↑ World's 50 Best Restaurants
== Ikus, gainera ==
* Estaturik gabeko nazioak
* Europako hizkuntza gutxituak
* Euskaldun
* Euzkadi
* Euskal Herria (Frantziako herrialdea)
* Nafarroa
* Euskadi
* Ipar Euskal Herria
* Hego Euskal Herria
== Kanpo loturak ==
{| class="wikitable"
|
|Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
'''''Euskal Herria'''''
|}
{| class="wikitable"
|
|Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak:'''''Euskal Herria'''''
|}
{| class="wikitable"
|
|'''Wikiztegian''' orri bat dago honi buruz: '''''euskal herria''''' .
|}
* Udalbiltza, Euskal Herriko lehen instituzio nazionala '''(Euskaraz)''' '''(Gaztelaniaz)''' '''(Frantsesez)''' '''(Ingelesez)'''
* Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea '''(Euskaraz)'''
* Euskal Herriko ekonomiaren eta gizartearen atlasa '''(Euskaraz)''' '''(Frantsesez)''' '''(Gaztelaniaz)''' '''(Ingelesez)'''
* Euskal Herriko eskualdeen mapa '''(Euskaraz)''' '''(Gaztelaniaz)''' '''(Frantsesez)''' '''(Ingelesez)'''
* Euskal Herria gaikako mapak '''(Euskaraz)''' '''(Gaztelaniaz)''' '''(Frantsesez)''' '''(Ingelesez)'''
Koordenatuak: 42° 52′ 56″ N, 1° 55′ 2″ W
{| class="wikitable"
|
{| class="wikitable"
! colspan="3" |▼▼
Euskal Herriko eskualde aurkibidea
|}
|}
{| class="wikitable"
!'''Euskal Herriko''' herrialdeak
| rowspan="2" |
|-
|Araba – Bizkaia – Gipuzkoa – Lapurdi – Nafarroa Garaia – Nafarroa Beherea – Zuberoa
|}
{| class="wikitable"
|
{| class="wikitable"
! colspan="2" |▲▲
Euskal Herriko lurraldeen atariak
|-
|
|-
|Euskal Herria
|<nowiki>Araba | Bizkaia | Gipuzkoa | Lapurdi | Nafarroa | Zuberoa</nowiki>
|}
|}
{| class="wikitable"
|
!▼▼Europako estaturik gabeko nazioak eta herrialdeak
|
|}
Kategoriak:
* Euskal Herria
* Europako herriak
* Euskal Herriaren izendapenak
== Nabigazio menua ==
* Saioa hasi gabe
* Eztabaida
* Ekarpenak
* Sortu kontua
* Saioa hasi
* Artikulua
* Eztabaida
* Irakurri
* Kodea ikusi
* Ikusi historia
* Azala
* Komunitatea
* Albisteak
* Aldaketa berriak
* Ausazko orria
* Laguntza
* Dohaintza egin
=== Inprimatu/esportatu ===
* Liburu bat sortu
* PDF gisa jaitsi
* Inprimatzeko bertsioa
=== Tresnak ===
* Honanzko lotura duten orriak
* Lotutako orrietako aldaketak
* Fitxategia igo
* Orri bereziak
* Lotura iraunkorra
* Orri honen datuak
* Wikidata itema
* Artikulu hau aipatu
=== Beste hizkuntzak ===
* Afrikaans
* Aragonés
* Ænglisc
* العربية
* مصرى
* Asturianu
* Беларуская
* Български
* Brezhoneg
* Bosanski
* Català
* Čeština
* Cymraeg
* Dansk
* Deutsch
* Ελληνικά
* English
* Esperanto
* Español
* Eesti
* Estremeñu
* فارسی
* Suomi
* Võro
* Français
* Arpetan
* Nordfriisk
* Gaeilge
* Gàidhlig
* Galego
* Gaelg
* עברית
* Hrvatski
* Magyar
* Հայերեն
* Ido
* Italiano
* 日本語
* La .lojban.
* ქართული
* Taqbaylit
* 한국어
* Kurdî
* Kernowek
* Latina
* Limburgs
* Lietuvių
* Latviešu
* മലയാളം
* Mirandés
* Plattdüütsch
* Nederlands
* Norsk nynorsk
* Norsk bokmål
* Occitan
* Polski
* Português
* Armãneashti
* Русский
* Sardu
* Sicilianu
* Scots
* Srpskohrvatski / српскохрватски
* Simple English
* Slovenščina
* Српски / srpski
* Svenska
* தமிழ்
* Українська
* Vèneto
* Tiếng Việt
* 吴语
* მარგალური
* 中文
* 粵語
Aldatu loturak
* Orriaren azken aldaketa: 18 urtarrila 2016, 16:23.
* Testua Creative Commons Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 lizentziari jarraituz erabil daiteke; baliteke beste klausularen batzuk ere aplikatu behar izatea. Xehetasunen berri izateko, ikus erabilera-baldintzak.
'''Euskal Herria''' Europako herrialde bat da. Historikoki euskaldunen eta euskararen lurraldea da, Pirinio mendien mendebaldean kokatua,Frantzia eta Espainiaren arteko muga egiten duen mendilerroan, eta Bizkaiko golkorantz zabaltzen dena. Zazpi herrialde edo probintzia hauek barne hartzen ditu: Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa Beherea, Nafarroa Garaia eta Zuberoa. Guztira, Euskal Herriak 20.950,3 km² ditu, eta 3.005.670 bizilagun zituen 2006an.<sup>[1]</sup>
Iruñea hiriburutzat jo ohi da, arrazoi historikoak direla kausa, nahiz eta izendapen ofizialik ez den. Halaxe iritzi zion XVIII. mendearen hasieranJoanes Etxeberri Sarakoak: «Iruiñea eskualdunen hiri buruzagia».<sup>[2]</sup>
Euskal Herriko biztanleei '''euskal herritar''' edo —egun gutxiago erabiltzen den izena— '''euskotar''' deritze; lurraldeari izena eman dion hizkuntza dakitenei, berriz, euskaldun.
== Eduki-taula ==
[ezkutatu]
* 1''Euskal Herria'' izena
** 1.1Lurraldeari eman zaizkion izenak
*** 1.1.1Euskal Herria
*** 1.1.2Euskadi
*** 1.1.3Beste izen batzuk
** 1.2Espainiako legearen arabera
** 1.3Frantziako legearen arabera
** 1.4Historian zehar
*** 1.4.1Lehenengo aipamenak
* 2Ikurrak
* 3Geografia fisikoa
** 3.1Kostaldea
** 3.2Mendiak
** 3.3Ibaiak
** 3.4Klima
*** 3.4.1Klima ozeanikoa
*** 3.4.2Mediterranear klima
*** 3.4.3Mendialdeko klima
*** 3.4.4Trantsizioko klima
* 4Geografia politikoa
** 4.1Datu orokorrak
** 4.2Egungo mugak
** 4.3Zazpi herrialdeak edo probintziak
** 4.4Banaketa administratiboa
** 4.5Hiriak eta udalerriak
* 5Demografia
** 5.1Ezaugarriak
** 5.2Diaspora
** 5.3Erlijioak
* 6Historia
* 7Politika
** 7.1Euskal Herriko alderdi politikoak
** 7.2Euskal Herriko administrazio erakunde nagusiak
* 8Kultura
** 8.1Hizkuntzak
** 8.2Literatura
** 8.3Artea
** 8.4Musika
** 8.5Zinema
** 8.6Antzerkia
** 8.7Gastronomia
*** 8.7.1Platerak
*** 8.7.2Ardoak
* 9Hezkuntza
* 10Mitologia
* 11Onomastika
* 12Zerbitzuak
** 12.1Erietxeak
** 12.2Garraiobideak
* 13Hedabideak
* 14Kirolak
** 14.1Pilota
** 14.2Herri kirolak
** 14.3Euskal Herriko selekzioak
** 14.4Ibilbideak
* 15Euskal herritar ospetsuak
* 16Erreferentziak
* 17Ikus, gainera
* 18Kanpo loturak
== ''Euskal Herria'' izena ==
=== Lurraldeari eman zaizkion izenak ===
Euskal Herriaren kokalekua, munduan.
Goian zehaztu dugun lurraldea izendatzeko, hainbat termino erabili dira eta erabiltzen dira, nork bere ñabardurak eman nahian:
==== Euskal Herria ====
Hitzez hitz hartzen badugu, ''euskararen lurraldea'' esan nahi du, hau da, euskaraz egiten den lur eremua, hori baitzuen hasierako esanahia (ikus, beherago, «Euskal Herria izena, historian zehar» atala). Alabaina, azken mendeotan zazpi herrialdeak izendatzeko erabili da. Gaur egungo euskaran, bada, esanahi horixe du, Euskaltzaindiak 2004ko uztailean euskara baturako emandako 139. arauan zehaztu zuenez:<sup>[3]</sup>
{| class="wikitable"
|«
|Gorago adierazi guztiaren argitan, Euskaltzaindiak, zazpi probintzia edo herrialdeen osotasuna adierazteko, ''Euskal Herria''izenaren egokitasuna, zuzentasuna eta zehaztasuna berresten du, eta izen hori ez dela izate politiko administratibo konkretu baten baliokide. Aldi berean, gogorarazi nahi du mendez mendeko tradizio luzeari begirunea zor zaiola, eta inork eta ezerk ez du tradizio hori hausteko edo bere gogara aldatzeko eskubiderik.
[...]
Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa (Beherea eta Garaia) eta Zuberoa batera izendatzeko erabil bedi ''Euskal Herria''izena.
|»
|}
<center>
{| class="wikitable"
|Bizkaia
Gipuzkoa
Lapurdi
Nafarroa Beherea
Zuberoa
Nafarroa Garaia
Araba
Espainia
Frantzia
|}
</center>
==== Euskadi ====
Euskal Herriaren Euler diagrama ikusgai.
Artikulu nagusia: «Euskadi (terminoaren historia)»
Sabin Aranak 1896. urtean asmatua, ''Euzkadi'' formarekin (1960ko hamarkadaren bukaeraz geroztik, euskara batuarensorrerarekin batera, euskara batukoa den ''Euskadi'' forma nagusitu da). Izan ere, ''Euskal Herria'' «euskararen herria» izanik, hizkuntzarekiko loturarik ez zuen hitz horren beharra sumatu zuen, Bizkaia, Gipuzkoa, Araba, Nafarroa Garaia, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa barne hartzen dituen lurraldea izendatzeko. Izen berriak arrakasta handia izan zuen eusko abertzaleen artean. Frankistek 1936. urtean —Espainiako Bigarren Errepublikaren kontra altxatu zirenean— eta ondorengo urte luzeetan, gainera, oso errepresio gogorra egin zuten Euskadi aberritzat zutenen kontra, eta ''Euskadi''hitza herriaren askatasunaren aldarrikapen bihurtu zen. Gerora, 1970eko hamarkadaren bukaeratik hona,independentismo kutsua ''Euskal Herria'' izenak hartu du batez ere.
Gaur egun, bada, ''Euskadi'' terminoa gehienbat ''Euskal Autonomia Erkidegoa'' esanahiarekin erabiltzen da, baina euskaldun guztiak ez datoz bat horretan.<sup>[4][5]</sup>
==== Beste izen batzuk ====
XIX. mendearen bigarren erdian, ''Euskeria'', ''Euskaria'' eta ''Euskadia'' terminoak erabili zituzten, Euskal Herri osoa izendatzeko.
Gaur egun, Euskal Herria zatitua dagoen administrazio eremuak izendatzeko, beste izen hauek erabiltzen dira:
* Espainiako Erresumaren barruan dauden bi euskal autonomia erkidegoak:
** Euskal Autonomi Erkidegoa (EAE), Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba herrialdeak barne hartzen dituela.
** Nafarroako Foru Erkidegoa.
* Pirinio Atlantikoak izeneko departamendua (Frantzia). Euskal Herrikoa ez den Biarnorekin batera, euskal herrialde hauek ditu: Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa.
=== Espainiako legearen arabera ===
Gernikako Estatutuaren arabera Euskal Herria espainiar estatua osatzen duen autonomia erkidegoa da. Kasu honetan ''Euskadi'' ere erabiltzen da. Estatutuaren barruan, ''Euskal Herria''izenak bi adiera ditu<sup>[6]</sup>:
* ''Pueblo vasco'' = euskal herria
{| class="wikitable"
|«
|1. artikulua:
'''Euskal Herria''', bere naziotasunaren adierazgarri, eta bere burujabetasuna iristeko, espainol Estatuaren barruan Komunitate Autonomo gisa eratzen da. Beronen izena''Euskadi'' zein ''Euskal Herria'' izango da; eta Konstituzio eta Estatuto honetan adierazten direnak izango ditu oinarrizko instituzio-arautzat.
|»
|}
* ''País Vasco'' = Euskal Autonomia Erkidegoa
{| class="wikitable"
|«
|2. artikulua:
1.- Araba, Bizkaia eta Gipuzkoak eta era berean Nafarroak ere, '''Euskal Herriko Komunitate Autonomoaren''' partaide izateko eskubidea dute.
|»
|}
Hala ere, EAEko Auzitegi Nagusiak ebatzi duenez, Euskal Autonomia Erkidegoko eskola curriculumean ''Euskal Herria'' izena erabiltzean ezin da Nafarroako Foru Erkidegoa barne hartu.<sup>[7]</sup>
=== Frantziako legearen arabera ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herria (Frantziako herrialdea)»
Euskal Herria (frantsesez ''Pays basque'') Frantziako herrialde administratiboa (''pays'') da Akitaniako eskualdeko Pirinio Atlantikoetako departamenduan dagoena. Haren existentzia kolokan dago, hala ere, azterketa-fasean dagoen ''Balladur txostenak'' zalantzan jartzen baitu Frantziako ''pays'' izeneko lurralde-egituraketa<sup>[8]</sup>.
=== Historian zehar ===
==== Lehenengo aipamenak ====
Joan Perez Lazarragareneskuizkribuko 18. orriaren atzealdea. Ezkerreko zutabean, behetik hasita zazpigarren lerroan, ''eusquel erriau'' dago idatzita.
Ezagunak diren ''Euskal Herria'' izenaren aipamenik zaharrenak XVI. eta XVII. mendeetakoak dira (lehenago ere erabiliko zela diote euskalariek, baina gutxi dira mende horiek baino lehenagoko euskararen zuzeneko lekukotasunak). Grafia eguneratuta eta ''Euskal Herria'' izena letra lodiz nabarmenduta ekarri ditugu hona.
* Joanes Leizarraga lapurtarraren ''Testamentu Berria''n (1571n argitaratua, Arroxelan) hiru aldiz ageri da:<sup>[9]</sup>
:: ''ezen moien hunez Iainkoaren hitz purak ukanen luela sartze eta abanzamendu '''Heuskal-herrian'''''
:: [...]
:: ''batbederak daki '''Heuskal Herrian''' kuasi etxe batetik berzera ere minzatzeko maneran zer diferentia eta dibersitatea den''
:: [...]
:: ''batez minzatzera erraiten da '''Heuskalerri''' guzian, gizonari, emazteari, haurrari: eta anhitzez minzatzera, Kuberoan eta aldirietan gizoner, emazter, haurer, eta berzetan, guk heuskarazko translatione hunetan usatu ukan dugun bezala gizonei, emaztei, haurrei, etc.''
* Joan Perez Lazarraga arabarraren eskuizkribuan (1567tik 1602ra bitartean idatzia) ere, hiru aldiz ageri da:<sup>[10]</sup>
:: ''beti zagie laudatu''
:: ''zegaiti dozun '''Euskel Erria'''''
:: ''ainbat bentajaz dotadu.''
:: [...]
:: ''zegaiti '''Euskel Errian''' dira''
:: ''eder guztiok dotadu''
:: [...]
:: ''zeñetan ditut ezautu''
:: '''''Euskel Erriau''' oi nola eben''
:: ''errege batek pobladu.''
* Axular nafarrak, bere ''Gero'' maisulanean (1643n argitaratua, Bordelen), liburuaren aitzin solasean darabil, eta Euskal Herriko zazpi lurraldeak aipatu ere bai:<sup>[11]</sup>
:: ''Zeren anhitz moldez eta diferentki minzatzen baitira '''Euskal Herrian'''. Nafarroa garaian, Nafarroa beherean, Zuberoan, Laphurdin, Bizkaian, Gipuzkoan, Alaba-herrian, eta bertze anhitz lekhutan.''
== Ikurrak ==
Ikurrina da Euskal Herriaren bandera erabiliena. Luis eta Sabin Aranak asmatu zuten, 1894an, Bizkaiko bandera izan zedin, baina laster zabaldu zen Euskal Herriaren banderatzat.<sup>[12]</sup> Gaur egun, EAEko bandera ofiziala da, Espainiakoarekin eta tokian tokikoekin batera.<sup>[13]</sup> Ipar Euskal Herrian ikurrina oso hedatuta dago, eta agintariek onartuta, baina Nafarroa Garaian egoera bestelakoa da: 2003an, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak Ikurren Legea onartu zuen, ikurrina toki publikoetatik kentzeko asmoz.
Euskal herritar batzuek, hala ere, Nafarroako bandera (kate horiak hondo gorrian<sup>[14]</sup>) lurralde osorako proposatzen dute. Beste batzuek, berriz, Arrano Beltza darabilte Euskal Herriaren bandera gisa.
Armarritzat, aldiz, Zazpiak Bat delakoa oso zabalduta dago lurralde osoan. Udalbiltza erakundeak, adibidez, bere egin du.
Beste ikur bat ere bada: lauburua edo antzinako euskal gurutzea<sup>[15]</sup>.
* Ikurrina
* Arrano Beltza
* Zazpiak Bat
* Nafarroako bandera(1931-1937)
* Nafarroako armarria
* Lauburua
== Geografia fisikoa ==
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko geografia fisikoa»
Euskal Herriaren mapa fisikoa
Euskal Herriko geografia fisikoa oso aldakorra da, nahiz eta hedaduraz txikia den herrialde bat izan. Kostaldeko paisaia malkartsutikBardeetako basamorturaino hedatzen da Euskal Herria eta bide horretan lautadak, mendilerroak eta bailara ugari ditu.
=== Kostaldea ===
Plentzian Butroe ibaiaitsasoratzen da. Inguruak oso labartsuak dira, baina Butroek laugune bat sortzen du Plentzia etaGorliz artean
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko kostaldea»
Bizkaiko golkoan,<sup>[16]</sup> Euskal Herriak mutur batetik bestera 252 kilometroko kostaldea du, eta bertan, 104 hondartza inguru aurki daitezke. Bizkaia da kostalde luzeena duen euskal herrialdea: 154 kilometro, eta 35 hondartza. Gipuzkoak 66 kilometroko kostaldea du, eta 28 hondartza; eta Lapurdik, 32 kilometrotako kostaldea, eta 41 hondartza. Lapurdi da, beraz, kostalde laburrena izan arren, hondartza gehien duen herrialdea.
Euskal Herriko kostak hiru alde ezberdin ditu, eta haien mugek ia-ia guztiz bat egiten dute Bizkai,Gipuzkoa eta Lapurdiren mugekin. Bizkaiko kostaldea malkartsua da, baina oro har hondartza handiak ditu. Gainera, bi itsas-adar daude alde horretan: Ibaizabaleko itsasadarra eta Urdaibai.
Gipuzkoako kostak gorabehera handiagoak ditu, eta oro har hegiak handiagoak dira. Hondartza txikiagoak eta harritsuagoak daude Bizkaiko mugatikZumaiaraino, eta hortik aurrera geroz eta luzeagoak diren hondartzak. Ibaien itsasoratzeetan estuario txikiak sortzen dira zenbaitetan (Oria), eta beste batzuetan itsasadarrak (Urumea, Bidasoa).
Lapurdiko kostaldea, azkenik, askoz lauagoa da. Hondartza geroz eta luzeagoak daude eta hegiak altuera txikikoak dira<sup>[17]</sup>. Bidasoa eta Atturri ibaiek urak hantxe isurtzen dituzte.
=== Mendiak ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko mendiak»
Ailuitz mendia, Bizkaian
Euskal Herria oso menditsua da. Mendilerro gehienak mendebalde-ekialde ardatzean kokatzen dira. Arroka nagusia kareharria da, baina beste material batzuez osatutakorik ere badago; adibidez, Aiako Harria granitoz osatuta daude.
Mendirik altuenak Pirinioetan daude eta altuena Hiru Erregeen Mahaia da<sup>[18]</sup>. Mendilerro hura itsasoan bertan jaio eta ekialderantz igoz doa: 2.000 metrotik gora duen lehen mendia Orhi da<sup>[19]</sup>.
Araba eta Nafarroako hegoaldean Kantauriar mendilerroaren ekialdeko muga dago. Kodes edo Toloño mendilerroak dira Kantauriar mendilerroaren parte<sup>[20]</sup>.
Bi mendilerro garrantzitsuon artean Euskal Herriko arkua dago: ekialde-mendebalde orientazio orokorra duten mendilerroak dira, adibidez, Urbasa, Andimendi, Aralar, Anbotoko mendilerroa, Ordunteko mendilerroa eta Aizkorri.
=== Ibaiak ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko ibaiak»
Ebro da Euskal Herria zeharkatzen duten ibaien artean luzeena (910 km)<sup>[21]</sup>. Europako Mendietan sortzen da eta Mediterraneo itsasoan isurtzen du bere emaria. Bide horretan, hainbat kilometroz Euskal Herriko hegoaldeko muga da, Araba eta Nafarroan. Beste ibai eta errekek bertara isurtzen dituzte urak, besteak beste, Zadorra, Baias, Ega eta Aragoi ibaiek<sup>[22]</sup>. Aragoi ibaiak Euskal Herrian zehar ibilbide luzeena egiten duena da, 192 km Esako urtegian jaio eta, Nafarroa Garaia zeharkatu ondoren, Ebro ibaira isuri arte.
Euskal Herriko kostaldean ura isurtzen duten ibaietatik Aturri da luzeena eta ur emari handiena duena. Tourmalet inguruan jaiotzen denetik Baionan itsasoratu arte, 335 kilometro inguru zeharkatzen ditu, azken 30ak euskal lurretatik<sup>[23]</sup>. Bide luze hartan, Pirinioetan jaiotako hainbat ibai eta errekaren emaria jasotzen du (Biduze, Errobi, Harana...). Aturrik bezala, beste ibai askok ere Bizkaiko golkoan isurtzen dituzte urak: Nerbioik, Bidasoak, Oriak, Debak, Urolak, Urumeak... Nerbioi ibaia da, hain zuzen ere, Bizkaiko golkoan itsasoratzen direnen artean Euskal Herriko lurraldeetan ibilbiderik luzeena egiten duena (75 km).
Euskal Herriak zazpi lurralde ditu. Haietako lau ''Hegoalde''an daude, Espainiako Erreinuaren administraziopean, eta beste hirurak ipar-ekialdean, Frantses Errepublikaren administraziopean,''Iparralde''an. Hala ere, geografiari bagagozkio, datu hori ez da guztiz baliagarria: Bizkaia iparralderago dago Zuberoa baino.
=== Klima ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko klima»
==== Klima ozeanikoa ====
Klima ozeanikoa, Euskal Herrian.
'''Tenperatura:''' Klima honen ezaugarri nagusiena tenperaturaren ikuspuntutik bere leuntasuna da. Urteko hil hotzenean batez besteko tenperatura 4 eta 9 °C artekoa izaten da; hil beroenekoa, aldiz, 18 eta 21 °C artekoa. Hala, bada, urteko batez besteko tenperatura 11 eta 14 °C artekoa da. Hotzagoa ala beroagoa izango da, altitudearen eta itsasotiko hurbiltasunaren arabera.
Izotzari dagokionez, 0 °C neurtzen diren egunak ez dira asko izaten kostaldean, urtean 10 egun baino gutxiago. Barnealdeko haranetan eta batez ere Sakanan eta toki hozpelenetan 50 egun baino gehiago ere izaten dituzte (esaterako, Altsasun 52 egun).
'''Prezipitazioa:''' Parametro honen ezaugarri nagusia bere erregulartasuna da. Urtaro guztietan izaten dira prezipitazioak eta ondorioz ez dago aro lehorrik. Klima ozeanikoa duten Euskal Herriko lurraldeetan 1000 mm prezipitazio baino gehiago izaten da urtean. Toki batzuetan askogatik gainditzen dira 1000mm horiek, esaterako Nafarroa eta Gipuzkoa arteko mugan. Zonalde hau da Euskal Herriko ingurune hezeena eta Artikutzan esaterako urtean batez beste 2500 mm prezipitazio batzen dira.
'''Berezitasun Klimatikoa:''' Enbata: Bizkaiko golkoko kostaldean gertatzen den bat-bateko itsasoko haize-bolada hotz eta gogorrari deitzen zaio. Haize mota hau bereziki udaberri eta udazken bitartean sortzen da.
Sakontzeko, irakurri: «Enbata»
Euskal Herrian klima mota hau kantauriar isurialde osoan izaten da, baita Nafarroako Sakanan ere. Adibidez, Altsasun eta Biarritzen.
==== Mediterranear klima ====
Mediterranear klima, Euskal Herrian
'''Tenperatura:''' Euskal Herrian tenperatura anplitude handiena izaten den eremua da, hau da, neguak nahiko hotzak izaten dira, batez beste 5 °C izaten baita urteko hil hotzenean; udak, aldiz, Euskal Herriko beroenak dira, hil beroeneko tenperaturak 22 °C baino altuagoak izanik. Urteko batez besteko tenperatura 13-14 °C ingurukoa da. Izotz egunak nahiko arruntak dira azarotik martxora, eta batez beste 20-40 izotz egun izaten dira urtean.
'''Prezipitazioak:''' Euskal Herriko ingurunerik lehorrena da eta uda lehorra izaten dute. Urtaro hezeenak udaberria eta udazkena dira eta lehorrenak negua eta uda. Bereziki uda, tenperatura altuen eta prezipitazio eskasiaren eraginez lehortasuna areagotzen baita. Batez beste 400mm prezipitazio izaten dira urtean.
'''Berezitasun klimatikoak:''' ziertzoa Ebroko haranean jotzen duen ipar-mendebaldeko haize fresko bortitza da. Urteko edozein hiletan izan daiteke, baina oro har neguan eta udaberrian azaltzen da.
Euskal Herrian klima mota hau Ebro isurialdearen hegoaldean izaten da, hau da, Arabako Errioxan eta Nafarroako Erriberan.
==== Mendialdeko klima ====
'''Tenperatura:''' Klima hotzena da guztietan. Urteko batez besteko tenperatura 7-9 °C ingurukoa da. Neguan batez besteko tenperatura 0 °C-tik behera kokatzen da eta udan 15-18 °C inguruan. Izotz egunak ere ugariak izaten dira, 100 egunetik gora toki askotan.
'''Prezipitazioak:''' Prezipitazioak ere ugariak dira. 1300-1700mm prezipitazio jasotzen dira batez beste urtean, horietako asko gainera elur bezala neguan, batez beste 20 egun baino gehiagotan. Ez dago urtaro lehorrik, nahiz eta udan prezipitazioak urriagoak izan.
Euskal Herrian, batez ere Pirinio aldean dugu klima hau. Baita ere, bigarren mailako mendilerro batzuetan, hala nola, Aizkorrin, Gorbeian, Urkiolan, Urbasa-Andimendin, Aralarren,Kantauriar mendilerroan eta abarretan.
==== Trantsizioko klima ====
Klima trantsizioko eremua, Euskal Herrian
Klima hau Cfb eta Csa artean izaten da. Iparraldetik hegoaldera egin ahala, prezipitazioak geroz eta urriagoak dira eta tenperaturak muturrekoagoak, hau da uda beroagoak eta negu hotzagoak, itsasoaren ahalmen termoerregulatzailearen eragina txikiagoa delako. Arabako lurralde gehienak eta Nafarroako erdialdeak dute klima hau.
== Geografia politikoa ==
=== Datu orokorrak ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko hiriburuak»
Honakoak dira hiri handienen eta udalerri kopuruaren datuak:<sup>[1]</sup><center>
{| class="wikitable"
!Herrialdea
!Azalera (km²)
!Hiriburua
!Udalerri kopurua
|-
|Euskal Herria
|20.950,3
|Iruñea
|685
|-
|Araba
|3.316,9
|Gasteiz
|53
|-
|Bizkaia
|2.236,7
|Bilbo
|113
|-
|Gipuzkoa
|1.980,3
|Donostia
|88
|-
|Lapurdi
|855,7
|Baiona
|41
|-
|Nafarroa Beherea
|1.325,2
|Donibane Garazi
|75
|-
|Nafarroa Garaia
|10.421,0
|Iruñea
|272
|-
|Zuberoa
|814,5
|Maule-Lextarre
|43
|}
</center>
=== Egungo mugak ===
Hona hemen Euskal Herriko lurrak noraino heltzen diren: Samatze, Nafarroa Beherean, iparraldean; Kortes, Nafarroan, hegoaldean; Lanestosa, Bizkaian, mendebalean; eta Eskiula, Zuberoan, ekialdean. Euskal Herriko erdigunea Beriain tontorra da, Andimendin.
Horrenbestez, Euskal Herriak mugakide hauek ditu:
* Hegoaldean Espainiako hiru autonomia erkidego:
** Errioxa
** Gaztela eta Leon
** Aragoi
* Mendebaldean Espainiako bi autonomia erkidego:
** Gaztela eta Leon
** Kantabria
* Iparraldean Frantziako departamendu bat:
** Landak
* Ekialdean Frantziako Pirinio Atlantikoetako beste lurraldea eta Espainiako autonomia erkidego bat:
** Bearno
** Aragoi
{| class="wikitable"
| rowspan="5" |
|Kantabria
|Kantauri Itsasoa eta Landak
|Bearno
| rowspan="5" |
|-
| rowspan="3" |Gaztela eta Leon
|
| rowspan="3" |Aragoi
|-
|
{| class="wikitable"
|
|'''Euskal Herria'''
|
|}
|-
|
|-
|Errioxa
|Errioxa eta Aragoi
|Aragoi
|}
=== Zazpi herrialdeak edo probintziak ===
Kultura eta politika arloan erabiltzen den ''Euskal Herria'' kontzeptuari dagokionez, Trebiñu kokagunea Arabako zati da, eta Villaverde Turtzioz udalerria Bizkaikoa; beraz, mapa hauek ez datoz bat gaur egungo Administrazio banaketarekin. Mapa bakoitzaren azpian, herrialde bakoitzaren azalera eta 2006ko biztanle kopurua:<sup>[1]</sup>
* Araba: 303.126 bizilagun eta 3311,98 km²<sup>[24]</sup>
* Bizkaia: 1.139.131 bizilagun eta 2.236,7 km²
* Gipuzkoa: 691.079 bizilagun eta 1.980,3 km²
* Lapurdi: 227.754 bizilagun eta 855,7 km²
* Nafarroa Beherea: 28.835 bizilagun eta 1.325,2 km²
* Nafarroa Garaia: 600.231 bizilagun eta 10.421,0 km²
* Zuberoa: 15.514 bizilagun eta 814,5 km²
{| class="wikitable"
|
{| class="wikitable"
! colspan="2" |▲▲
Euskal Herriko lurraldeen atariak
|-
|
|-
|Euskal Herria
|<nowiki>Araba | Bizkaia | Gipuzkoa | Lapurdi | Nafarroa | Zuberoa</nowiki>
|}
|}
=== Banaketa administratiboa ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriaren banaketa administratiboa»
Espainiar administrazioaren pean daudenak:
* Araba
* Gipuzkoa
* Nafarroa Garaia
* Bizkaia
Frantziar administrazioaren pean daudenak:
* Nafarroa Beherea
* Lapurdi
* Zuberoa
Gainera, Euskal Herriaren barruan Gaztela eta Leonek administratutako Trebiñuko konderria dago, eta Kantabriako administrazioak kudeatutako Villaverde Turtziozko herria.
=== Hiriak eta udalerriak ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko hiri nagusien zerrenda», «Euskal Herriko udalerrien zerrenda», «Euskal Herriko udalerri jendetsuenen zerrenda» eta «Euskal Herriko hiriburuak»
Euskal udalerririk zabalena Nafarroa Garaiko '''Baztan''' da, 377,2 km² baititu. Gainerako herrialdeetako bakoitzean, handienak dira Gasteiz (276,8 km²) Araban, Karrantza (137,7 km²)Bizkaian, Larraine (126,8 km²) Zuberoan, Oñati (108,2 km²) Gipuzkoan, Hazparne (77 km²) Lapurdin eta Baigorri (69,4 km²) Nafarroa Beherean.
Bestela, hamar euskal hiri nagusiak hauek dira, biztanleen kopuruaren arabera ordenaturik:<sup>[25][26]</sup>
# Bilbo: 354.860 biztanle (2008)
# Gasteiz: 235.661 biztanle (2009)
# Iruñea: 198.491 biztanle (2009)
# Donostia: 185.357 biztanle (2009)
# Barakaldo: 98.460 biztanle (2009)
# Getxo: 80.770 biztanle (2009)
# Irun: 60.951 biztanle (2009)
# Portugalete: 48.105 biztanle (2009)
# Santurtzi 46.978 biztanle (2009)
# Baiona: 45.696 biztanle (2007)
{| class="wikitable"
| colspan="8" |'''Euskal Herriko 10 hiri handienak'''
|-
! colspan="2" |
! colspan="2" |
! colspan="2" |
! colspan="2" |
|-
! colspan="2" |Bilbo
! colspan="2" |Gasteiz
! colspan="2" |Iruñea
! colspan="2" |Donostia
|-
| colspan="8" |'''Hamar hiri handienak'''
|-
!'''Postua'''
!'''Hiria'''
!'''Probintzia'''
!'''Biztanleak'''
!'''Postua'''
!'''Hiria'''
!'''Probintzia'''
!'''Biztanleak'''
|-
|1
|Bilbo
|Bizkaia
|343.234
|6
|Getxo
|Bizkaia
|78.124
|-
|2
|Gasteiz
|Araba
|240.699
|7
|Irun
|Gipuzkoa
|59.624
|-
|3
|Iruñea
|Nafarroa Garaia
|196.166
|8
|Portugalete
|Bizkaia
|46.700
|-
|4
|Donostia
|Gipuzkoa
|180.291
|9
|Santurtzi
|Bizkaia
|45.962
|-
|5
|Barakaldo
|Bizkaia
|98.964
|10
|Baiona
|Lapurdi
|44.300
|-
| colspan="11" |Iturriak: Eustat, INE, INSEE
|}
{| class="wikitable"
|
{| class="wikitable"
! colspan="2" |▲▲
Euskal Herriko hiriburuen atariak
|-
|
|-
|Euskal Herriko hiriburuak
|<nowiki>Baiona | Bilbo | Donibane Garazi | Donostia | Gasteiz | Iruñea | Maule-Lextarre</nowiki>
|}
|}
== Demografia ==
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko demografia»
Euskal Herriko udalerriak eta populazioa.
Datu demografiko orokorrak hauek dira:<sup>[1]</sup>
{| class="wikitable"
!Herrialdea
!Urtea
!Biztanleria
!Biztanleria, %
!Dentsitatea
|-
!Euskal Herria
!2006<sup>1</sup>
!3.005.670
!% 100
!143,5
|-
|Araba
|2006
|303.126
|% 10,1
|91,4
|-
|Bizkaia
|2006
|1.139.131
|% 37,9
|509,3
|-
|Gipuzkoa
|2006
|691.079
|% 23,0
|349,0
|-
|Lapurdi
|2005
|227.754
|% 7,6
|266,2
|-
|Nafarroa Beherea
|2005
|28.835
|% 1,0
|21,8
|-
|Nafarroa Garaia
|2006
|600.231
|% 20,0
|57,6
|-
|Zuberoa
|2005
|15.514
|% 0,5
|19,0
|}
<sup>1</sup> <small>Araba, Bizkai, Gipuzkoa eta Nafarroa Garairako, 2006ko datuak; eta Lapurdi, Nafarroa Behere eta Zuberoarako, 2005eko datuak.</small>
=== Ezaugarriak ===
2014an, inkesta bat egin zuen Aztikerrek zazpi herrialdeetan, Gipuzkoak eskatuta. Honakoak izan ziren emaitzak.<sup>[27]</sup>
* '''Jatorria''': % 72,8 dira bertan jaioak. Kanpoan jaiotakoen arteko gehienak Frantzian eta Espainian sortu dira (% 18,6), eta beste tokiren batean jaio dira % 8,6.<sup>[27]</sup>
* '''Hizkuntza eta kultura''': Bost biztanletik lauk (% 79k) erdara dute lehen hizkuntza. Horien artean % 74,1ek gaztelania edo frantsesa dute lehen hizkuntza, eta % 4,9k beste hizkuntzaren bat. Horien artean 34 hizkuntza antzeman dituzte inkesta egileek. Euskara lehen hizkuntza duten herritarrak % 15,6 dira, eta euskara eta beste bat edo beste batzuk % 4,6. Euskara edo gaztelania eta frantsesa ez den beste hizkuntza bat dakiten gehienek (% 85,2) erabiltzen dute hizkuntza hori senide edo herrikideekin. Beste % 9,9k erabili nahiko lukete. Euskal herritar gehienak eremu pribatuan norbere kultura mantentzeko eskubidearen aldekoak dira (% 93,2). Administrazioak kultura bat baino gehiago bultzatzearen aldekoak: % 64,2. Hezkuntzasisteman bertan bizi diren kolektiboen hizkuntzek eta kulturek toki bat izan beharko luketela % 56,3k babesten du. Euskal herritarren % 80,2k uste dute migratzaileei gaztelania etafrantsesa jakiteko eskatu behar zaiela. Askoz gutxiago dira, berriz, euskara jakin behar dutela diotenen portzentajea: % 53,2.<sup>[27]</sup>
* '''Nortasun kolektiboa''': Euskal Herrian identitate kolektibo nagusia euskal herritar eta espainiar edo frantziar sentitzen direnek osatutakoa da: % 33,2. Gertutik jarraitzen die euskal herritar bakarrik sentitzen direnek osatutako multzoak (% 28,6), eta atzerago dago soilik frantziar edo espainiar sentitzen direnek osatutako multzoa (% 10,6). Euskal Autonomia Erkidegoan (EAE) euskal herritarra da identitate «erosoena». Nafarroa Garaian, nafar identitatea da nagusia (% 26,4). Ipar Euskal Herrian frantziar eta euskal herritar sentitzen dira gehienak: % 53,6. Euskal Herriari buruz herritarrek duten pertzepzioan, % 45,2ren ustez, zazpi herrialdez osatua da Euskal Herria. Beste % 31,7ren ustez, berriz, EAEra mugatzen da.<sup>[27]</sup>
=== Diaspora ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal diaspora»
Euskal diaspora Euskal Herritik at bizi diren euskal herritarrek zein haien ondorengoek osatzen dute. Horietariko askok lotura berezia sentitzen dute euskaldunekiko edo Euskal Herriarekiko,diaspora honetako kide ugari hainbat belaunalditatik lurraldetik kanpo bizi badira ere. Hori dela eta, askok bizi diren herriaren eta euskalduntasunaren nortasunak partekatzen dituzte. Euskal diasporako gizatalde handiak bizi dira Venezuelan, Argentinan, Kuban, Txilen, Mexikon, Kolonbian eta Ameriketako Estatu Batuetan. Euskal etxeak dira munduko beste toki batzuetan bizi diren euskal hiritarrak eta euren ondorengoak biltzeko tokiak.
=== Erlijioak ===
Euskal Herriko erlijiorik hedatuena eta finkatuena katolizismoa da. Hala ere badaude hainbat gutxiengoen erlijio komunitate, 2010ean EAEn bakarrik 214 egoitzak zituztenak. Gutxiengoen artean sinesterik hedatuena kristau ebanjelikoena zen eta bigarrena Jehovaren Lekukoek osatzen zuten. Horien atzetik musulmanak, budistak, kristau ortodoxoak eta Zazpigarren eguneko eliza adbentista agertu ziren<sup>[28]</sup>.
== Historia ==
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko historia»
{| class="wikitable"
|'''Euskal Herriko historia'''
|-
|
|-
|
|-
|
|-
|Historiaurrea eta Antzinaroa
|-
|
* Euskal Herriko historiaurrea
* Goi Paleolitoa
* Epipaleolitoa
* Neolito eta Kalkolitoa
* Brontze eta Burdin Aroak
* Erromatarren garaia
|-
|Erdi Aroa
|-
|
* Antzinaro Berantiarra
* Baskoniako dukerria
* Orreagako gudua (778)
* Musulmanen okupazioak
* Iruñeko Erresuma
* Nafarroako Erresuma
* Ahaide nagusiak
* Erdi Aroko krisialdia
|-
|Aro Modernoa
|-
|
* Nafarroako konkista
* Sorgin-ehizak
* Matxinadak
|-
|Aro Garaikidea
|-
|
* Frantziako Iraultza
* Napoleondar Gerrak
* Karlistaldiak
* Borboien berrezarkuntza
* Industrializazioa
* Eusko abertzaletasuna
* Lehen Mundu Gerra
* Espainiako Gerra Zibila
* Bigarren Mundu Gerra
* Frankismoa
* 1980tik aurrera
|-
!Kronologiak
|-
|
* EHko historiaren kronologia
* Nafarroako errege-erreginen zerrenda
|}
Euskal Herriko historia Europako herri zaharrenetariko baten historia da. Paleolitotik hasita, hainbat herriren eragina jaso du: zeltena, erromatarrena,frankoena, bisigodoena, musulmanena, bikingoena, gaztelarrena, ingelesena, eta abarrena. Gaur egun Espainiaren eta Frantziaren artean kokatuta dago, eta bi herri horien historiaren pasarteak bizi eta jasan izan ditu. Orobat, euskararen inguruan batzen den herrian sortu izan da bertako egitura politikorik, hala nola Nafarroako Erresuma. Hainbat eta hainbat gerra izan dira, horietako asko inguruko estatuen eta euskaldunen aginpide gatazkek sortuak.
Nekazari eta abeltzain herri bat izatetik Europar Batasunaren barruan dagoen eskualde industrializatu eta aberatsa izatera igaro da, baina horretarako bere antzinako egiturak eta antolaketak guztiz eraldatu behar izan ditu.
Antzinaroko hainbat aztarna aurkitu dira Euskal Herrian. Garrantzi berezia du euskal-akitaniar lurraldean labar-artea oparoak. Neolitoan abeltzaintza eta nekazaritza agertu ziren eta horrekin batera, hainbat monumentu megalitiko eraiki zituzten hemengo biztanleek (trikuharriak, esaterako).
Antzinako Erromak I. mendean konkistatu zuen Euskal Herria eta lehen hiri eta errepide handiak ireki. Urte haietan, Novempopulania eta Tarraconensisprobintzietan banatu ziren euskal lurraldeak.
Erromatar inperioaren gainbeheran, euskaldunek bat egiten zuten bisigodoekin eta bagaudak antolatu. Godo eta frankoek ez zituzten guztiz garaitu, behin eta berriz saiatu arren. VIII. mendean musulmanak iritsi ziren eta Kordobako kaliferriaren esku utzi zuten Euskal Herriko hegoaldeko zati batzuk. Garaikobaskoi buruzagiek harreman ona izan zuten haekin eta batez ere Banu Qasi familiarekin. Eneko Aritza ere haien senide izan zen.
Nafarroako Erresuma izan zen Euskal Herria Pirinioen bi aldeak elkartzeko gai izan zen erakunde politiko bakarra. Erresuma Antso III.a Nagusiarenerregealdian iritsi zen hedadurarik handienera. Lurralde euskaldunak biltzen zituen, beste hainbat lurralderekin batera, baina erregea hil ostean banatu egin zen. 1511n, Gaztelako koroak Nafarroa Garaia konkistatu zuen. Altxamenduak izan baziren ere (Noaingo gudua, Amaiurko gudua), Gaztela garaile atera zen, baina Nafarroa Behereak independente segitu zuen, eta geroago Frantziako koroan sartu zen. Antso III.a.ren garaiaz geroztik, ez da zazpi lurraldeak batera gobernatu dituen gobernurik izan.
XVI. mendetik aurrera konstanteak izan ziren foruen defentsan eginiko borrokak. Horietatik garrantzitsuenak karlistaldiak eta zamakolada nahiz gamazadamatxinadak izan ziren. Dena den, liskar horien pizgarria ez zen independentzia aldarrikapena bakarrik, baizik eta motibazio erlijiosoak eta monarkikoak ere elkartzen ziren foruen defentsarekin. Antzinako ekonomia sistema babesteko beste hainbat matxinada ere izan ziren Euskal Herrian. 1789an Frantziar Iraultzak eragin erabatekoa izan zuen Ipar Euskal Herrian, haren asimilazio politikoa ekarri baitzuen.
Hala ere, Lehen Mundu Gerrak Frantziako Iraultzak baino eragin handiagoa izan zuen euskal nortasunaren zutabeetan.<sup>[29]</sup> Alde batetik, Lapurdin,Nafarroa Beherean eta Zuberoan «belaunaldi oso bat desagertu zen», Iñaki Egaña historialariak dioenez; bestetik, ipar euskalerritarrak frantsestu zituen. Gerra hark frantses sentiarazi zituen Ipar Euskal Herriko euskaldun gehienak. Anitzek desertore izateko bidea hautatu zuten; Nafarroako mugatik hurbil zirenek, bereziki. Baina gehienek gerra egin zuten, eta haiek biziki frantses itzuli ziren lubakietatik. Gainera, euskaldun anitz frantsesa ez jakiteagatik hil ziren, aginduak ez zituztelako ulertzen. Ondorioz, euskara jakitea «kaltegarria» zela pentsatu zuten. Horrek ere euskaldunen frantsestea erraztu zuen. Gauza bera jasan zuten bretainiarrek eta korsikarrek ere. Geroztik, euskararen transmisioan etenaldi luze bat izan zen Ipar Euskal Herrian. Ez bakarrik gerraren ondorioz, baina euskaldun izatea zama gisa bizi izan zuten anitzek.<sup>[30]</sup>
Eusko abertzaletasuna XX. mendearen hasieran hasi zen, euskal nazioa lortu nahian. Gehienbat EAJ alderdiaren inguruan antolatu zen mugimendu hura. Euskal nortasun kolektiboa eratzeko sortutako literatura legendarioan oinarritutako historiaren berrinterpretazioa egin zuten lehen abertzaleek, ideia nagusi bat sortzeko asmoarekin: antzina Euskal Herria burujabea izan zela, eta euskal estatu horren independentzia Espainiaren inbasioen ondorioz galdu zela.Estatu kolpe batez eta Espainiako Gerra Zibilaren bitartez inposatutako frankismoak gogor erreprimitu zuen eusko abertzaletasuna. Errepresio latz haren aurkako erreakziotzat sortu zen ETA.
1980ko hamarkadan, Espainiak autonomia ezarri zuen berriro ere, eta, horren ondorioz, Euskal Autonomia Erkidegoa (EAE) sortu zen, II. Errepublikan gertatutakoaren antzera. Eusko abertzaleen nahien aurka, Nafarroa Hegoaldeko beste hiru herrialdeetatik bereizita geratu zen, eta halaxe dago orain ere. Horrez gain, bi erkidegootako administrazioen arteko elkarlana ez da handia, eta haien arteko desberdintasun politikoa nabaria da: EAEn eusko abertzaleen botoen baturak gehiengo absolutua hartzen du; Nafarroan, aldiz, gehiengoa espainiar abertzale diren PSOEk eta UPNk dute. Ipar Euskal Herrian, aitzitik, frantses abertzaleak dira nagusi: PSko zentroko ezkertiarrak eta UMPko eskuindarrak.
XX. mendean eta XXI.aren hasieran Euskal Herriak, beraz, hainbat kalte nozitu ditu: bi mundu gerra, gerra zibil bat, diktadura bat, eta hilketak ekarri dituen eta eusko ezker abertzaleko hainbat alderdi legez kanpo utzi dituen gatazka bat. Kalte horien guztien ondoren, ordea, politikaren arloan XXI. mendearen bigarren hamarraldia itxaropentsu hasi da euskal herritarrentzat, ETAk borroka armatua behin betiko utzi duela adierazi baitu, eta ezker abertzaleko alderdi guztiek Amaiur koalizioan elkar hartuta bake bideei ekin baitiete. Ekonomiaren arloan, berriz, munduko beste hainbat aldetan bezala, krisialdiak gogor jo du.
== Politika ==
Euskal Herriko biztanleria, euskal nortasunarekiko atxikimendu ehunekoen arabera.
Euskal Herriko politika ''euskal herritar abertzale / ez abertzale'' (edo ''euskal herritar nazionalista / espainiar nazionalista edo frantses nazionalista'') ardatzak definitzen du, Hego Euskal Herrian batez ere. Horrela, Euskal Herriko alderdi politikoak, eskuinean edo ezkerrean kokatzeaz gain, Euskal Herria egituratzeari edo naziotzat onartzeari buruzko ikuspegiaren arabera bereizten dira. Horrek alderdi anitzeko sistema politiko konplexua sortu du.
=== Euskal Herriko alderdi politikoak ===
{| class="wikitable"
|
* Abertzaleen Batasuna (AB)
* Alderdi Popularra (PP)
* Aralar
* Amaiur
* Batasuna (legez kanpo)
* Batzarre
* Bildu
* Convergencia de Demócratas de Navarra (CDN)
* Euskadiko Alderdi Sozialista - Euskadiko Ezkerra (PSE-EE)
* Euskal Herria Bai (EH Bai)
* Euskal Herrialdeetako Alderdi Komunista (EHAK)
* Euskal Herria Bildu (EH Bildu)
* Eusko Alkartasuna (EA)
* Eusko Abertzale Ekintza (EAE-ANV)
* Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ/PNV)
|
* Ezker Batua Berdeak (EB)
* Frantziako Alderdi Sozialista (PS)
* Front National (FN)
* Geroa Bai (GBai)
* Les Verts du Pays Basque-Euskal Herriko Berdeak
* Liga Komunista Iraultzailea (Frantzia) (LCR)
* Nafarroa Bai (NaBai)
* Nafarroako Alderdi Sozialista (PSN)
* Nafar Herriaren Batasuna (UPN)
* Nafarroako Ezker Batua (IUN-NEB)
* Frantziako Herriaren Batasuna (RPR)
* Sortu
* Parti Communiste Français (PCF)
* Frantziako Demokraziaren aldeko Batasuna (UDF)
* Union pour un Mouvement Populaire (UMP)
* Zutik
|}
{| class="wikitable"
|
!▼▼Euskal Autonomia Erkidegoko alderdi politikoak
|
|}
{| class="wikitable"
|
!▼▼Nafarroako Foru Erkidegoko alderdi politikoak
|
|}
=== Euskal Herriko administrazio erakunde nagusiak ===
* Eusko Jaurlaritza, Nafarroako Gobernua eta Akitaniako Kontseilua
* Arabako Foru Aldundia, Bizkaiko Foru Aldundia, Gipuzkoako Foru Aldundia, Nafarroako Foru Aldundia eta Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorra
== Kultura ==
=== Hizkuntzak ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko hizkuntzak»
Euskaldun diren herritarren ehunekoak, udalerriaren arabera.
Euskal Herrian euskara, gaztelania, frantsesa eta gaskoiera mintzatzen dira.
Gaztelania eta frantsesa nagusi dira, lehena Hegoaldean eta bigarrena Iparraldean. Hala ere, gutxi gorabehera biztanleen herenak egiten dueuskaraz. Gaskoia, aldiz, Baiona inguruan (BAB) eta Nafarroa Behereko iparraldeko ingurune batzuetan hitz egiten da, baina oso ahul dago.
Euskararen ofizialtasun maila ezberdina da hiru lurraldeen arabera: Euskal Autonomia Erkidegoan, koofiziala da hiru probintzietan; Nafarroako Foru Erkidegoan, koofiziala «eremu euskaldun» delakoan baino ez, erdi ofiziala «eremu misto»an eta ez ofiziala «eremu erdaldun»ean; Ipar Euskal Herrian, ez du inolako ofizialtasun estatusik.
Bestalde, Euskal Herriko ijitoak erromintxela izeneko romaniaren aldaeraz mintzatzen ziren, eta gaur egun arrasto batzuk geratzen dira oraindik.
=== Literatura ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko literaturak» eta «Euskal literatura»
Euskal literaturan, Bernart Etxepareren ''Linguae vasconum primitiae'' (1545) da libururik zaharrena, eta geroxeagokoa dugu Joan Perez Lazarragakoren eskuizkribua. Beste euskal idazle klasikoen artean, aipagarri dira Axular XVII. mendean, Txomin Agirre eta Juan Antonio Mogel(XIX.enean) eta Gabriel Aresti, Xabier Lizardi eta Lauaxeta (XX.enean). Egile garaikiderik ospetsuena, aldiz, Bernardo Atxaga dugu, bere lanak hainbat hizkuntzatara itzulita argitaratu baitizkiote.
Euskal Herriko erdal literaturetan ere baditugu egile handien izenak. Gaztelaniaz idatzita famatu dira, izan ere, Felix Maria Samaniego, Miguel de Unamuno, Pio Baroja eta Gabriel Zelaia. Eta, hebreeraz, Benjamin Tuterakoa.
Bestela, herrialde mailan osorik hartzen duen liburu azoka eta literaturaren inguruko topagunea dugu urtero Durangoko Azoka. Maila txikiagoan Sarako Idazleen Biltzarra, Zarauzko Literaturia eta Eako poesia egunak ere baditugu aipagai.
=== Artea ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko artea»
Arte museoen artean, nazioarte mailan erreferente eta ikur nagusia Guggenheim Bilbao Museoa da. Bestela, Artium Museoa Gasteizen, Nafarroako museoa Iruñean, Tabakalera eraikina Donostian eta Bilboko Arte Eder Museoa aipagarriak dira.
=== Musika ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko musika»
Euskal Herriko musika anitza da eta hainbat hizkuntzatan egiten da. Musika klasikoari dagokionez, besteak beste Juan Crisostomo Arriaga (''Los esclavos felices''), Hilarion Eslaba, Aita Donostia, Jose Maria Usanditzaga (''Mendi-Mendiyan''), Jesus Guridi (''Amaya'', ''Diez melodias vascas'' eta ''El caserio'') eta Francisco Escudero musikagile handiak eman ditu Euskal Herriak.
Bestela, Julian Gaiarre, Ainhoa Arteta eta Maria Bayo abeslariak mundu osoan dira ezagunak, bai eta Donostiako Orfeoia abesbatza ere. Arlo horretan, Juan Mari Beltran musikaria aditu handienetakoa da. Izan ere, Oiartzunen antolatu zuen Herri Musikaren Txokoa erreferentziazko tokia.
Musika tradizionalean hainbat instrumentu erabiltzen dira, hala nola alboka, panderoa, trikitia, txalaparta, txistua, txirula eta ttun-ttuna. Folk musikan ere badira nahiko ezagunak diren taldeak, Oskorri eta Tapia eta Leturia kasu. Azken urteetan gorakada nabarmena jaso du musika mota honek Kepa Junkera bezalako musikarien lana dela eta. 1970eko hamarkadan Ez Dok Amairu mugimenduari lotutako hainbat abeslari ere egon ziren, Mikel Laboa eta Benito Lertxundi kasu.
Musika garaikideari dagokionez, Euskal Rock Erradikalak garrantzi handia izan zuen eta oraindik ere badu. Musika estilo horretan, talde aipagarriak dira Barricada, Eskorbuto, Hertzainak,Kortatu, La Polla Records eta RIP, besteak beste. Denboran geroagokoak eta estiloz zabalagoak dira Berri Txarrak, Betagarri, Kuraia, Fermin Muguruza bera, Negu Gorriak eta Zea Mays.
=== Zinema ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko zinema»
Euskal Herriko zineman erdaraz egiten da gehienbat. Euskarazko filmak gutxi dira, eta gehienak haurrentzat eginak. Azken urteotan, ''Aupa Etxebeste!'', ''Kutsidazu bidea, Ixabel'' eta ''Eutsi!''izan dira euskal film luze aipagarrienetakoak.
Euskal Herriko zuzendarien artean, ezagunak dira Montxo Armendariz, Juanma Bajo Ulloa, Alex de la Iglesia, Julio Medem eta Imanol Uribe, besteak beste.
=== Antzerkia ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko antzerkia»
=== Gastronomia ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal sukaldaritza»
Euskal Herria ezaguna da bere gastronomia dela eta. Restaurant aldizkariak 2008ko munduko 50 jatetxe onenen eginiko zerrendan, lau jatetxe euskaldun agertu ziren: Mugaritz (4. postuan), Arzak (8. postuan), Martin Berasategi (29. postuan) eta Etxebarri erretegia (44. postuan).<sup>[31]</sup>
==== Platerak ====
==== Ardoak ====
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko ardoak»
Euskal Herriko ardoen mapa
Euskal Herrian 6 ardo izendapen berezi daude. Horietako batek, Nafarroako Ardoak 5 azpizonaldetan banatzen da. Araban Errioxako Ardoa etaArabako Txakolina ekoizten dira. Bizkaian Bizkaiko Txakolina eta Gipuzkoan Getariako Txakolina. Nafarroa Beherean Irulegiko Arnoa ekoizten da etaNafarroa Garaian Errioxako Ardoa egiteaz gain Nafarroako Ardoaren bost eskualdeak daude: (Behe Mendialdea, Lizarraldea, Valdizarbe, Behe Erribera eta Goi Erribera).
== Hezkuntza ==
Sakontzeko, irakurri: «Hezkuntza Euskal Herrian»
Euskal Herrian bi hezkuntza sistema ezberdin daude, Espainia eta Frantziakoa. Gainera Hego Euskal Herrian EAE eta Nafarroak hezkuntzaren gainean arauak sortzeko eskumena dute. Euskal Herri osoan ikastolak dira euskaraz irakasteko zentroak, nahiz eta Nafarroako Eskualde Euskaldunean etaEskualde Mistoan, hala nola Euskal Autonomia Erkidegoan irakaskuntza publikoan ere euskara ikas daitekeen D ereduan.
B eredua eta gisa bereko eredu elebidunak badira hainbat ikastetxetan, adibidez Ipar Euskal Herriko Ikas-bi zentroetan. A ereduak gazteleraz ematen du irakaskuntza osoa, baina euskara ikasgai bat da. Eredu hau ofizialki Euskal Autonomia Erkidego osoan eta Nafarroa ia osoan har daiteke. Azkenik G eredua ere existitzen da, non euskara ere ez den ikasgai bat. Eredu hau edo baliokide bat Trebiñun, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoan eta Nafarroako Eskualde Ez-euskaldunean ematen da.
Curriculumari dagokionez, hezkuntza ezberdina ematen da Frantzian eta Espainian. Horrez gain Frantziako ikastetxeek %10a herriko gaietara moldatu ahal dute. Espainian berezko hizkuntza duten autonomia erkidegoek %55a finkatu ahal dute, nahiz eta guztiz ez den erabiltzen. EAEn gainera Euskal Autonomia Erkidegorako Euskal Curriculuma izeneko dekretua ere legezkoa da, Euskal Curriculuma eta Espainiako LOEren arteko nahaste bat da.
Unibertsitateari dagokionez, Euskal Herriko Unibertsitatea da EAEko zentro publiko nagusia. Deustuko Unibertsitatea, ordea, pribatu nagusia da, Bizkaian batez ere. Gipuzkoan, Mondragon Unibertsitatea zentro pribatua da. Nafarroan, Unibertsitate publiko eta pribatua daude. Ipar Euskal Herrian Universite de Pau et Pays de l'Adour unibertsitateak kanpusak ditu BABen. Lurralde osorako, Udako Euskal Unibertsitateak irakasten du euskaraz, eta Euskal Unibertsitatea izeneko egitasmoak 2010eko hamarkadan guztiz euskaraz funtzionatuko duen goi mailako hezkuntza eman nahi du.
== Mitologia ==
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko mitologia»
'''Euskal mitologia''' Euskal Herriko lurraldeetako mitoen multzoa da. Bertan nahasturik antzematen dira eragin kristau zein paganoak.
Gainerako herri eta kulturen antzera euskal mitologia alegiazko kontakizun, antzinako balizko jainko edo heroien egintzetan edo egiazko gertaeretan oinarritzen da, gehienetan, izadiaren indarren edo giza izaeraren alderdien oihartzuna dakarrena.
Kondaira sinbolikoa, munduaren hasierako edo denbora historikotik kanpoko gertakari harrigarriren baten berri ematen du askotan. Antzinako jainko edo heroien ekintzetan edo egiazko gertaeretan oinarritzen dira alegiazko kontakizunak, jatorri ezezagunekoak eta herri baten tradiziozko pentsamendu kolektiboaren osagai direnak, naturaren indarrari edo giza izaeraren zenbait alderdiri buruzko ikuspegia eta sinesteak islatzen ditu.
Mitok sailka daitezke kondairaren esanahia edo berez duten mezuaren arabera: Batzuk kosmosa edo lurraz kanpoko gaia dute, eta besteak, berriz, lurtarrak dira. Kristautasunaren sarrerak nabarmen eragin du euskal mitologiaren ahoz ahoko transmisioan. Oinarrizko kontzepzio metafisikoa bere horretan mantendu duten ohitura askotan ere Bibliako pertsonaien izen ordezkatzea ematen da: udako solstizioa = Donibane jaia (Done Ibane edo San Joan santuaren izenetik), jentilarri = Sansonarri, Salomon eta abar.
Euskal Herriko mitologiako pertsonaien, jainko-jainkosen, kondairen, sinesmenen eta abarren korpusa oso zabala da.
{| class="wikitable"
|
{| class="wikitable"
! colspan="3" |▼▼
Euskal mitologia
|}
|}
== Onomastika ==
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko onomastika»
Onomastikaren arloan, aipagarria da euskal toponimia eta antroponimiaren arteko loturak, emakumezkoen izenen artean lurraldez lurralde hainbat adibide ditugularik. Nafarroa da herrialderik emankorrena esparru honetan, Leire, Iratxe, Idoia, Alaitz, Nagore, Saioa, Uxue, Eunate, Irantzu, Puy eta Orreaga izenekin. Ipar Euskal Herrikoak ditugu, bertzela, Ainhoa eta Garazi arrakastatsuak, eta Nafarroarekin batera Irati eta Zuberoa elkar banatzen ditu. Gipuzkoa ere emankorra da toponimoetatik etorritako izenei dagokienez eta Arantza(zu), Itziar, Olatz, Dorleta, Aloña eta Larraitz eman dizkigu. Azkenik, Bizkaiko Begoña, Udiarraga eta Ziortza eta Arabako Estibalitz ditugu.
== Zerbitzuak ==
=== Erietxeak ===
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko ospitaleak»
Arlo publikoan, zentro handien artean nabarmentzekoak dira Gurutzetako Ospitalea (Barakaldo) eta Donostia Ospitalea, biak ala biak Osakidetzakoak.
Bestela, erietxe pribaturik ezagunena, baita Euskal Herritik kanpo ere, Klinika Unibertsitarioa da, eta Iruñean dago.
=== Garraiobideak ===
{| class="wikitable"
|
!▼▼'''Euskal Herriko''' autobideak
|
|}
{| class="wikitable"
|
!▼▼'''Euskal Herriko''' aireko instalazioak
|
|}
* Euskal Herriko portuak
== Hedabideak ==
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko hedabideak»
Euskarazkoen artean, ETB 1 da lurralde osoan zabalduta dagoen telebista bakarra, eta tokian tokiko beste kate batzuk ere badaude. Irrati kateei dagokienez, Euskadi Irratia (informazio orokorra), Gaztea (musika), Gure Irratia (Ipar Euskal Herrian), Bizkaia Irratia (mendebaleko euskaraz) eta Euskalerria irratia (Nafarroan) ditugu.
Gaztelaniazko telebista nagusiak Telecinco, Antena 3, Televisión Española (bi kate), Cuatro, La Sexta eta ETB 2 dira. Radio Euskadi eta Radio Vitoria gaztelania hutsezko irratiak dira; Herri Irratia elebiduna eta Info7 hirueleduna. TF1, France 2, France 3, France 5, M6 eta Arte dira frantsesezkoak.
Egunkariei dagokienez, ''Berria'' da euskaraz eta Euskal Herri osoan argitaratzen den bakarra. ''Gara'' lurralde osoan ere hedatuta dago eta nagusiki gaztelaniaz egina da. Ipar Euskal Herrian,''Le Journal du Pays Basque'' eta ''Sud Ouest'' ditugu. Probintziaz probintzia, hauexek dira irakurrienak: ''El Correo Español'' (Bizkaian eta Araban), ''El Diario Vasco'' (Gipuzkoan), ''Diario de Navarra'' (Nafarroan) eta ''Sud Ouest'' ( Ipar euskal herrian).
== Kirolak ==
=== Pilota ===
Sakontzeko, irakurri: «Pilota»
Euskal Herria munduko hainbat bazterretan famatu du pilota jokoak. Izan ere, hemen sortutako joko horren ''pilota'' izenari, erdara askotan, ''euskal herritar'' abizena jartzen diote: ''Basque pelota'' ingelesez, ''pelota vasca'' gaztelaniaz, ''pelote basque'' frantsesez, ''pilota basca'' katalanez, ''pelota basca'' portugesez.
Munduan barrena, zesta punta modalitatea da ospetsuena.
=== Herri kirolak ===
Sakontzeko, irakurri: «Herri kirol»
Herri kirolak, Euskal Herrian antzinatik jokatu izan diren kirolei deitzen zaie. Hauetako asko hemen sortuak eta bereziak dira. Herri kirol askoren jatorria, garai bateko lan jarduerak aisialdira bideratzea izan da. Baserritarrek, arrantzaleek edo artisauek nahitaez egin behar zituzten eguneroko betebeharrak kirol bilakatu dira denborarekin. Halakoak ditugu aizkora proba, traineru estropadak, harri zulaketa, sokatira edo harri jasotzea.
=== Euskal Herriko selekzioak ===
Sakontzeko, irakurri: «ESAIT» eta «Euskal Herriko futbol selekzioa»
ESAIT edo Euskal Selekzioaren Aldeko Iritzi Taldea euskal selekzioen aldeko taldea da. Batez ere futbolean nabarmendu da azken urteetan Euskal Herriko selekzioaren aldeko lana, baina beste kirol batzuetan Euskal Herriak badu selekzio ofiziala, hala nola segalaritzan edo wushu-kungfuan.
=== Ibilbideak ===
{| class="wikitable"
!▼▼
'''Euskal Herriko''' ibilbide luzeak
|}
== Euskal herritar ospetsuak ==
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko pertsona ospetsuak»
Euskal Herriko hainbat gizon-emakume ezagunak dira mundu osoan:
* Yehuda Halevi tuterar judua XI. mendean bizi izan zen, eta zientziak, literatura eta filosofia landu zituen.
* Juan Sebastian Elkano, Migel Lopez Legazpikoa, Inazio Loiolakoa, Frantzisko Xabierkoa, Bernart Etxepare eta Pedro Agerre "Axular" nabarmenak izan ziren XV. eta XVI. mendeetan, nor bere arloan.
* XVIII. mendean, famatu ditugu Dominique Joseph Garat eta Jacques Laffitte politikariak eta Joan Jose eta Fausto Elhuyar zientzialariak.
* XIX. mendean, oso aipatuak dira Juan Crisostomo Arriaga, Julian Gaiarre eta Pablo Sarasate musikagileak lehen erdialdean, eta Tomas Zumalakarregi jenerala eta Sabin Aranapolitikaria bigarrenean.
* XX. menderako igarobidean, Ignacio Zuloaga margolaria, Miguel de Unamuno eta Pío Baroja idazleak, eta Jesus Guridi musikagilea. Mende horretakoak ditugu Gabriel Aresti etaTxillardegi idazleak, Jorge Oteiza eta Eduardo Txillida eskultoreak, Maurice Ravel musikagilea, Jose Miguel Barandiaran antropologoa, Ignacio Ellacuria jesuita, eta Dolores Ibarruri,Jose Antonio Agirre eta Ramon Rubial politikariak.
* Azkenik, XXI. mende honen hasierako ospetsuen artean, Bernardo Atxaga, Joxe Azurmendi, Fermin Muguruza, Maria Bayo, Ainhoa Arteta, Julio Medem, Miguel Indurain, Juanito Oiarzabal eta Edurne Pasaban ditugu, besteak beste.
== Erreferentziak ==
# ↑ <sup>'''a'''</sup> <sup>'''b'''</sup> <sup>'''c'''</sup> <sup>'''d'''</sup> Euskal Herriko Datuen Talaia webgunetik jasotako datuak. Arabako datuetan, sartuta daude Trebiñukoak; eta Bizkaikoetan, Villaverde Turtziozkoak.
# ↑ Joanes Etxeberri, «Etxeberri Sarakoa»: ''Eskuararen hatsapenak'' (c. 1718)
# ↑ Euskaltzaindiaren 139. araua, 2004ko uztailaren 23koa: «''Euskal Herria'' izena».
# ↑ «Euskadi: Euskal nazioaren izen politikoa, Euskal Herria adierazten duena. Sabino Aranak euzko + di etimologia okerrean oinarrituta asmatu zuen. Berez, Euskal Herria hitzaren sinonimoa da eta euskal lurralde historiko guztiak batera adierazteko balio du. Alabaina, maiz samar, jatorrizko adiera murrizturik, Hego Euskal Herria edo Euskal Autonomi Elkartea izendatzeko erabili ohi da. Adiera desegoki hauek direla eta, Euskadiren jatorrizko adiera garbi azaldu nahi denean, Euskadi ez eta Euskal Herria erabiltzen da gaur egun gero eta gehiago.» Iturria: Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa, «Euskadi» sarrera.
# ↑ «Euskadi, abertzaleontzat, Euskal Herriari datxekion Euskal Estatua da. Euskadi Ta Askatasuna ez da inoiz izan ''Provincias Vascongadas y Libertad''.» ''Txillardegi'': «Zientzia eta mapak», ''Berria'', 2010-10-03.
# ↑ '''(Euskaraz)''' ''Autonomia Estatutuaren testua'', Eusko Jaurlaritza.
# ↑ «El término "Euskal Herria" en el decreto educativo de Ibarretxe "vulnera" la realidad de Navarra», ''Gara'', 2010eko otsailaren 4a.
# ↑ '''(Euskaraz)''' Berria.info (2010-01-07)
# ↑ Klasikoen Gordailua, 2005, ''Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria''. [Edizioa, grafia eguneratuta, online].
# ↑ Klasikoen Gordailua, 2004, ''Eskuizkribua. Joan Perez de Lazarraga''. [Edizioa, grafia eguneratuta, online.]
# ↑ Klasikoen Gordailua, 2005, ''Gero''. [Edizioa, grafia eguneratuta, online.]
# ↑ '''(Gaztelaniaz)''' Arana, Luis (1930), ''Las banderas de los ex-Estados históricos vascos o regiones autónomas'', Apuntes para la historia del nacionalismo vasco.
# ↑ '''(Ingelesez)''' Flags of the World, ''Basque Country (Spain)''.
# ↑ Menendez Pidal, Faustino; Martínez de Aguirre, Javier (2000), ''«Para saber más». El Escudo de Armas de Navarra'', Nafarroako Gobernua, <nowiki>ISBN 84-235-2016-1</nowiki>.
# ↑ '''(Euskaraz)''' Auñamendi Eusko Entziklopedia, ''Lauburua''.
# ↑ ''Limits of Oceans and Seas, 3rd edition + corrections'', International Hydrographic Organization, 1971, 42. orrialdea.
# ↑ '''(Euskaraz)''' '''(Frantsesez)''' Euskal kostaldea (Hondartzak eta irlak)
# ↑ '''(Gaztelaniaz)''' Mendikat, ''Hiru Erregeen Mahaia''.
# ↑ Lobera, Joseba (2009-10-5), «Una pirámide sobre Navarra», ''El Correo''.
# ↑ Euskal-Herria.org: Euskal Herriko mendiei buruzko webgunea.
# ↑ '''(Gaztelaniaz)''' ''Navarra: Hidrografía'', Auñamendi eusko entziklopedia. <small>Noiz kontsultatua: 2010-10-22</small>.
# ↑ Ebroko Konfederazio Hidrografikoa
# ↑ Sandre datu-basea: Adour
# ↑ Espainiako Estatistika Institutuaren datuak erabiliz lortutako lur eremua (datu base honetako datuetatik, ''Álava + Condado de Treviño + Puebla de Arganzón (La)'' batura eginda).
# ↑ '''(Gaztelaniaz)''' INEren webgune ofiziala.
# ↑ '''(Frantsesez)''' INSEEren webgune ofiziala.
# ↑ <sup>'''a'''</sup> <sup>'''b'''</sup> <sup>'''c'''</sup> <sup>'''d'''</sup> Iñaki Petxarroman, «Euskal herritar ez ezik, espainiar edo frantziar ere sentitzen da gehiengoa», ''Berria'', 2014-10-05
# ↑ Maruri, Ibai (2011-02-24), «Gutxiengoen erlijio komunitateek 214 egoitza dituzte EAEn»,''Berria''.
# ↑ '''(Euskaraz)''' Iñaki EGAÑA: «Mort pour la patrie», ''Berria'', 2011-11-06.
# ↑ Eneko BIDEGAIN: «Euskaldunak frantsestu zituen gerla», ''Berria'', 2008-11-11.
# ↑ World's 50 Best Restaurants
== Ikus, gainera ==
* Estaturik gabeko nazioak
* Europako hizkuntza gutxituak
* Euskaldun
* Euzkadi
* Euskal Herria (Frantziako herrialdea)
* Nafarroa
* Euskadi
* Ipar Euskal Herria
* Hego Euskal Herria
== Kanpo loturak ==
{| class="wikitable"
|
|Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
'''''Euskal Herria'''''
|}
{| class="wikitable"
|
|Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak:'''''Euskal Herria'''''
|}
{| class="wikitable"
|
|'''Wikiztegian''' orri bat dago honi buruz: '''''euskal herria''''' .
|}
* Udalbiltza, Euskal Herriko lehen instituzio nazionala '''(Euskaraz)''' '''(Gaztelaniaz)''' '''(Frantsesez)''' '''(Ingelesez)'''
* Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea '''(Euskaraz)'''
* Euskal Herriko ekonomiaren eta gizartearen atlasa '''(Euskaraz)''' '''(Frantsesez)''' '''(Gaztelaniaz)''' '''(Ingelesez)'''
* Euskal Herriko eskualdeen mapa '''(Euskaraz)''' '''(Gaztelaniaz)''' '''(Frantsesez)''' '''(Ingelesez)'''
* Euskal Herria gaikako mapak '''(Euskaraz)''' '''(Gaztelaniaz)''' '''(Frantsesez)''' '''(Ingelesez)'''
Koordenatuak: 42° 52′ 56″ N, 1° 55′ 2″ W
{| class="wikitable"
|
{| class="wikitable"
! colspan="3" |▼▼
Euskal Herriko eskualde aurkibidea
|}
|}
{| class="wikitable"
!'''Euskal Herriko''' herrialdeak
| rowspan="2" |
|-
|Araba – Bizkaia – Gipuzkoa – Lapurdi – Nafarroa Garaia – Nafarroa Beherea – Zuberoa
|}
{| class="wikitable"
|
{| class="wikitable"
! colspan="2" |▲▲
Euskal Herriko lurraldeen atariak
|-
|
|-
|Euskal Herria
|<nowiki>Araba | Bizkaia | Gipuzkoa | Lapurdi | Nafarroa | Zuberoa</nowiki>
|}
|}
{| class="wikitable"
|
!▼▼Europako estaturik gabeko nazioak eta herrialdeak
|
|}
Kategoriak:
* Euskal Herria
* Europako herriak
* Euskal Herriaren izendapenak
== Nabigazio menua ==
* Saioa hasi gabe
* Eztabaida
* Ekarpenak
* Sortu kontua
* Saioa hasi
* Artikulua
* Eztabaida
* Irakurri
* Kodea ikusi
* Ikusi historia
* Azala
* Komunitatea
* Albisteak
* Aldaketa berriak
* Ausazko orria
* Laguntza
* Dohaintza egin
=== Inprimatu/esportatu ===
* Liburu bat sortu
* PDF gisa jaitsi
* Inprimatzeko bertsioa
=== Tresnak ===
* Honanzko lotura duten orriak
* Lotutako orrietako aldaketak
* Fitxategia igo
* Orri bereziak
* Lotura iraunkorra
* Orri honen datuak
* Wikidata itema
* Artikulu hau aipatu
=== Beste hizkuntzak ===
* Afrikaans
* Aragonés
* Ænglisc
* العربية
* مصرى
* Asturianu
* Беларуская
* Български
* Brezhoneg
* Bosanski
* Català
* Čeština
* Cymraeg
* Dansk
* Deutsch
* Ελληνικά
* English
* Esperanto
* Español
* Eesti
* Estremeñu
* فارسی
* Suomi
* Võro
* Français
* Arpetan
* Nordfriisk
* Gaeilge
* Gàidhlig
* Galego
* Gaelg
* עברית
* Hrvatski
* Magyar
* Հայերեն
* Ido
* Italiano
* 日本語
* La .lojban.
* ქართული
* Taqbaylit
* 한국어
* Kurdî
* Kernowek
* Latina
* Limburgs
* Lietuvių
* Latviešu
* മലയാളം
* Mirandés
* Plattdüütsch
* Nederlands
* Norsk nynorsk
* Norsk bokmål
* Occitan
* Polski
* Português
* Armãneashti
* Русский
* Sardu
* Sicilianu
* Scots
* Srpskohrvatski / српскохрватски
* Simple English
* Slovenščina
* Српски / srpski
* Svenska
* தமிழ்
* Українська
* Vèneto
* Tiếng Việt
* 吴语
* მარგალური
* 中文
* 粵語
Aldatu loturak
* Orriaren azken aldaketa: 18 urtarrila 2016, 16:23.
* Testua Creative Commons Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 lizentziari jarraituz erabil daiteke; baliteke beste klausularen batzuk ere aplikatu behar izatea. Xehetasunen berri izateko, ikus erabilera-baldintzak.
[[Fitxategi:DNA Overview2.png|thumb|right|upright|[[Azido desoxirribonukleiko|DNA]], herentziaren oinarri molekularra]]
*
| |||