Kareharri: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
1. lerroa:
{{arroka infotaula
|izena = Kareharria
|irudia =
|mota = Arroka sedimentario
|kolorea = S
|mineralak = [[Kaltzita]]<br />''[[Dolomita]]''
}}
'''Kareharri'''a [[karbonato]]z orokorrean eta [[kaltzio karbonato|karbonato kaltziko]] edo [[kaltzita]]z bereziki osatutako [[arroka sedimentario|harri sedimentario]] kimikoa da. Paisai [[karst]]ikoaren elementu nagusia da.
[[Euskal Herria|Euskal Herriko]] mendi gehienak kareharriz osatuak daude. Mundu mailan ere arroka sedimentario guztien %10a osatzen du. == Konposizioa ==
Oso arroka sendoa denez, arrakaletan hausten da
Kareharriak jatorri biologikoa du. Hain zuzen ere, duela 40 milioi urte inguruko kitinazko oskoldun animalia itsastarren sedimentuekin osatua dago: [[errudista]]k, adibidez (desagertutako [[molusku]] superfamilia bat). Gaur egungo kareharrietan errudista ugari ikus ditzakegu, [[Sarako leizeak|Sarako leizeetan]] esaterako.▼
▲Oso arroka sendoa denez, arrakaletan hausten da plegatu beharrean. Formula kimikoa CaCO<sub>3</sub> du, eta [[magnesio]] ugari dituenean [[dolomita]] izena ematen zaio. Kareharriak, karbonatoaz gain harea badu, ''kareharri haretsu'' deitzen zaio; eta harea beharrean [[sedimentu|basa siliziklastotsua]] badu, berriz, [[tupa]]. CO<sub>2</sub> bidez azidotutako ura kareharriaren zirrikituetatik sartzean, [[disoluzio|disolbatu]] egiten du [[kaltzita]] [[likido]] bat emanez.
▲Kareharriak jatorri biologikoa du. Hain zuzen ere, duela 40 milioi urte inguruko kitinazko oskoldun animalia itsastarren sedimentuekin osatua dago: [[errudista]]k, adibidez (desagertutako [[molusku]] superfamilia bat).
== Sailkapena ==
=== Folk sailkapena ===
Kareharria osatzen duten partikulen [[sedimentu|pikor tamainaren]] arabera, 3 talde ezberdintzen dira kareharrien barnean:
*
*
*
=== Dunham klasifikazioa ===
▲* Kaltzierruditak: Kareharri hau osatzen duten partikulak 2 [[milimetro|mm]] baino handiagokoak dira, hau da, [[legar]] tamainakoak.
[[Fitxategi:RipplemarksCarmelFormation.jpg|thumb|
▲* 'Kalkarenitak: Kasu honetan, partikulak 2 mm eta 63 [[mikrometro|μm]] artekoak dira, hots, [[harea]] tamainakoak.
Irizpide gisa kareharriko partikulak aske dauden edo ez erabiltzen du:
▲* 'Kaltzilutitak edo Kareharri mikritatsuak: Kareharri honen partikulak 63 μm baino txikiagokoak dira, basa tamainakoak, beraz.
==== Partikula askez osatuak ====▼
▲=== Partikula askez osatuak ===
▲[[Fitxategi:RipplemarksCarmelFormation.jpg|thumb|320px|''Grainstone'' motako arroka sedimentarioa [[ripple]] markekin.]]
▲* Kaltzierruditak: partikulak 2 mm baino handiagoak dituena, legar tamainakoak.
** ''Rudstone'': partikulek elkar ukitzen badute.
** ''Floatstone'': partikulek [[mikrita]]n flotatzen badute, hau da, ez badute elkar ukitzen.
* [[Kalkarenita]]: 2 mm eta 0,064 mm arteko partikulak, harea tamainakoak.
** ''Grainstone'': partikulen artean [[zementu]]a badago.
** ''Packstone'': partikulen artean [[mikrita]] badago.
** Bi kasuetan, harea tamainako partikulak elkar ukitzen daude; ''[[trama]]k eutsitako ehundura'' dutela esaten da.▼
▲Bi kasuetan, harea tamainako partikulak elkar ukitzen daude; ''[[trama]]k eutsitako ehundura'' dutela esaten da.
* Kareharri [[mikrita]]tsuak, partikulak 0,064 mm baino txikiagoak dituena; hots, basa tamainakoak.
** ''Mudstone'': sedimentua ia mikrita hutsez osatua bada.
** ''Wackestone'': mikrita ugaria izanik ere, larriagoak edo handiagoak diren partikulak baldin badaude.
** Bi kasuetan, partikulak ez daude elkar ukitzen. Esaten da ''[[matrize]]ak eutsitako ehundura'' dutela.▼
▲Bi kasuetan, partikulak ez daude elkar ukitzen. Esaten da ''[[matrize]]ak eutsitako ehundura'' dutela.
=== Partikula itsatsiez osatuak ===
[[Bioeraikuntza]]k ere deituak; partikulak organikoki elkar itsatsita daudenean gertatzen da. Orokorrean, arroka hauei ''boundstone'' deritze.
* ''Framestone'': gorputz zurrunez osatua, adb., [[koral]]ak.
* ''Bindstone'': izaki bizidunek sedimentuak haien oskolean itsatsi dituztenean ([[estromatolito]]ak); ez dute eraikuntza zurrunik sortzen.
54 ⟶ 47 lerroa:
Gainera, arroka-izen guzti hauek adjektibatu egin daitezke zehaztasun gehiago emateko, adibidez ''packstone'' [[bioklasto]]tsua, [[koral]] ''framestonea'', [[belaki]] ''ramestonea''.
== Erabilerak ==
[[Fitxategi:All Gizah Pyramids.jpg|thumb|300px|[[Gizako Piramide Handia|Gizako piramideak]].]]
Aintzinatik erabili izan da [[arkitektura]]n. Honen erakusle dira besteak beste [[Gizako Piramide Handia|Gizako piramideak]]. Erdi Aroan eliza, katedral eta gazteluak eraiki ziren eta XIX eta XX mendeetan ere oso erabilia izan zen.
Kareharria [[zementu]]a egiteko erabiltzen da eta ondorioz azpiegitura ugariak egiteko harrobi asko eraiki dira Euskal herriko herrietan. Karea eskuratzeko kareharria erre egiten da [[Karobia|karobietan]].
Beste erabilera batzuk ere baditu:
* Hauts eran lurzoru azidoak neutralizatzeko erabiltzen da.
* Petrolio erreserba ugari izaten ditu barnean, eta honen ustiaketa egiten da.
* Beiragintzan ere erabiltzen da.
* Hortzore, paper, plastiko, margo, teila eta abarrei kolore zuria emateko erabiltzen da.
* Elikagaietan kaltzio aportea gehitzeko erabiltzen da, ondo purifikaturik dagoenean noski.
* Uren alkalinotasuna gehitzeko erabiltzen da.
* Botika eta kosmetikoen osagaia ere izan ohi da.
== Ingurune karstikoa ==
{{sakontzeko|Karst}}
[[Fitxategi:Burger PostojnskaJama.jpg|thumb|right|300px|[[Postojnako leizea]], [[Eslovenia]]n.]]
Arroka meteorizazio meanikoarekiko gogorra bada ere, meteorizazio kimikoa izan dezake, arrakalak baditu eta ur azidoarekin kontaktuan badago. Azido ahulak dituzten urak, azido karbonikoa esate baterako, karea disolbatzen du eta zulo handiak eratzen ditu barnean. Paisaia [[karst]]ikoa sorten da horrela, [[leize]], [[osin]] eta aretoz jositako harkaitzak. [[Espeleotema]] ederrak ere eratzen dira, estalaktita eta estalagmitak bereziki.
Euskal Herrian oso ohikoak dira [[haitzulo]]ak. Hona hemen ezagunak diren batzuk:
* [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutz]]
* [[Baltzola]]
* '''[[Ekain (leizea)|Ekain]]''' ([[Gizateriaren Ondarea]])
* [[Lezetxiki]]
* [[Pozalagua]]
* [[Santimamiñe]]
* [[Sarako leizeak|Sara]]
* [[Zugarramurdiko leizeak|Zugarramurdi]]
== Iruditegia ==
<gallery>
Irudi:Dolomitic Limestone.JPG|[[Dolomitak|Dolomitetako]] kareharria.
Irudi:Anboto eta Mariren koba.JPG|[[Anboto]] mendia.
Irudi:Karobi santiagomendi 001.JPG|[[Karobi]]a, [[Astigarraga]]ko [[Santiagomendi]] mendian.
Irudi:Cuevas de Zugarramurdi.jpg|[[Zugarramurdiko leizeak]].
Irudi:Lemoa.jpg|[[Lemoa]]ko [[zementu]] lantegia.
Irudi:Gozo, limestone quarry - cutting the stone.JPG|Kareharri harrobia [[Gozo uhartea]]n, [[Malta]]n.
</gallery>
== Ikus, gainera ==
| |||