Tajikistan: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
«Tajik_Kids.jpg» fitxategia kendu da, Morgankevinj wikilariak Commonsetik ezabatu baitu. |
t clean up and re-categorisation per CFD |
||
1. lerroa:
{{Herrialde infotaula berria
|
| nongo = Tajikistango
|
|
|
|
|
|
|
|
| hiriburuaren_koordenatuak = {{koord|38|33|N|68|48|E|region:TJ_type:country|display=inline,title}}
|
|
| gobernu_mota = [[Errepublika]]
| tituluak = Presidentea<br />Lehen Ministroa
19. lerroa:
| subiranotasunaren_gertaerak = [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBetik]]
| subiranotasun_urtea = <br />[[1991]]eko [[irailaren 9]]a
|
|
| ur_portzentaia = 0,3
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| gentilizioa = tajikistandar, tajik
| oharrak =
}}
'''Tajikistan'''<ref>[http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0038.pdf Euskaltzaindiaren 38. araua]</ref>([[Tajikera]]z: Тоҷикистон / تاجیکستان / Tojikiston) Asiako erdialdeko estatua da, itsasbazterrik gabea, Sobietar Batasun ohiko errepublika izana. Izenak ''Tajik-en Herria'' esan nahi du. Hiriburua [[Duxanbe]] da. Beste hiri nagusiak [[Khojand]] (Leninabad izana) eta [[Kuljab]] dira.
Muga hauek ditu: iparraldean, [[Kirgizistan]]; ekialdean, [[Txinako Herri Errepublika|Txina]]; hegoaldean, [[Afganistan]]; mendebaldean eta ipar-mendebaldean, [[Uzbekistan]].
48. lerroa:
Oso lurralde menditsua da; izan ere, lurraldearen erdia baino gehiago 3.000 m-tik gorakoa da. Asiako erdialdeko [[Tian Shan]] mendikate handiaren mendebaldeko eta hegoaldeko mendiek (Kuramin, Mogoltau, Turkistan, Zeravshan, Gissar eta [[Alai mendiak|Alai mendien]] parte batek) hartzen dute Tajikistango iparraldea eta erdialdea, eta beti elurretan dagoen Pamir-Alai mendialdeak hego-ekialdea. Mendi garaienak [[Pamir]] mendialdeko iparraldeko Lenin (7.135 m) eta Komunismo edo Ismoil Somoni (7.495 m) dira. Hego-mendebaldea, erdialdeko Gissar mendien eta Afganistanekin muga egiten duen Panj (edo [[Amu Daria]]) ibaiaren artekoa, sakanez eta oso ibar zabalek ebakitako mendi txikiagoz osatua da. Ibarrek lurraldearen % 10 hartzen dute, baina biztanleen % 90ren bizitoki dira. Handienak iparraldeko [[Ferganako harana]]ren mendebaldea, eta hegoaldeko Gissar, Vakhx, Yavansu, Obikiik, Kafirnigan eta Panj dira. Lurraldearen egitura geologikoa dela eta, lurrikarak izateko arrisku handia da Tajikistanen (700 hildako 1989ko urtarrilaren 23an). Ibai nagusiak lurraldearen iparraldeko eta hegoaldeko muga egiten duten [[Sir Daria]] eta [[Panj ibaia|Panj]] dira; Aral itsasoan isurtzen dute ura. Haien adar nagusiak [[Zeravxan]], [[Vakhx ibaia|Vakhx]] eta Kafirnigan dira. Pamir mendialdeko erreka batzuk ur gaziko [[Karakul (Tajikistan)|Karakul]] aintziran isurtzen dira; izan ere, [[Pamir]] mendialdean glaziar izandako aintzira batzuk daude.
Tajikistanek [[klima kontinental]]a du mendialdean eta [[subtropikal]]a ibarretan. Ibarrek oso uda bero eta lehorrak dituzte, eta negu gogorrenetan -20 °C-ko hotza ere izaten da. Iparraldean ([[Khujand]]en), batez beste, 27 °C-ko beroa dute udan, eta -0,9 °C-ko hotza neguan; hego-mendebaldean ([[Kuljab]]en), 30 °C eta 2 °C dira uda-neguetako batez besteko tenperaturak. Euri gutxi izaten da:
== Biztanleak ==
Tajikistango biztanleen erdiak baino gehiago [[tajik]] [[etnia]]koa da; etnia hori da Asia erdialdean turkiarren sailekoa ez den bakarra. Uzbekak % 25 eta errusiarrak % 3,3 dira. Erlijioen banaketa hau da: musulman suniak, % 80; musulman xiitak, % 5. Burujabetasunaren garaia arte, errusiar asko bizi zen Tajikistanen, baina burujabetasuna lortu zuenez gero, [[migrazio|emigrazio]] nabarmena izan da errusiarren taldean. Tajikistango hizkuntza ofiziala tadjikera da, baina errusiera eta tokian tokiko dialektoak erabiltzen dira. Biztanleen bi heren-edo hegoaldean bizi dira, nekazari-inguruetan; heren bat inguru bizi da hirietan (inguru hartako urbanizazio-maila apalena duen herrialdea da). Asiako erdialdeko beste herrialde batzuen antzera, biztanle kopurua bizkor ari da igotzen (% 1,4, 1999ko estimazioen arabera), eta % 41 inguruk 15 urte baino gutxiago du. [[Bizi itxaropen|Bizi-itxaropena]] 64 urtekoa da.
▲Tajikistango biztanleen erdiak baino gehiago [[tajik]] [[etnia]]koa da; etnia hori da Asia erdialdean turkiarren sailekoa ez den bakarra. Uzbekak % 25 eta errusiarrak % 3,3 dira. Erlijioen banaketa hau da: musulman suniak, % 80; musulman xiitak, % 5. Burujabetasunaren garaia arte, errusiar asko bizi zen Tajikistanen, baina burujabetasuna lortu zuenez gero, [[migrazio|emigrazio]] nabarmena izan da errusiarren taldean. Tajikistango hizkuntza ofiziala tadjikera da, baina errusiera eta tokian tokiko dialektoak erabiltzen dira. Biztanleen bi heren-edo hegoaldean bizi dira, nekazari-inguruetan; heren bat inguru bizi da hirietan (inguru hartako urbanizazio-maila apalena duen herrialdea da). Asiako erdialdeko beste herrialde batzuen antzera, biztanle kopurua bizkor ari da igotzen (% 1,4, 1999ko estimazioen arabera), eta % 41 inguruk 15 urte baino gutxiago du. [[Bizi itxaropen|Bizi-itxaropena]] 64 urtekoa da.
== Historia ==
[[Pamir]]reko mendialde bakartuena izan ezik, Tajikistango historia antzinako [[Baktriana]] eta [[Sogdiana]] (Transoxiana) lurraldeei lotua egon da. [[K. a. VI. mendea|K. a. VI.]]-[[K. a. IV. mendea|K. a. IV. mendeen]] bitartean, persiar [[akemenestar Inperioa|akemenestarren]] mende egon zen lurraldea, eta geroago, K. a. 331-250 urteetan, [[Alexandro Handia]]ren eta haren ondorengoen mende. Geroago, [[Kusan]] erresuma (K. o. I.-IV. mendeak), [[sasandar]]rak eta [[Turkia]]ko khanerriak ([[552]]-[[740]]) lurraldea beren mende hartzen ahalegindu ziren.
[[VIII. mendea]]n, arabiarrek [[Amu Daria]] ibaia igaro eta tadjiken lurraldea, Sogdiana, menderatu zuten. Arabiarren [[islam]]izazioari uko egin zioten [[Zoroastro]]ren jarraitzaileak mendietan babestu ziren. [[X. mendea|X. mendetik]] aurrera, lurraldea turkiar musulmanen mendean egon zen, [[Genghis Khan|Gengis Khan]] mongoliar ([[XIII. mendea]]) eta [[Tamerlan]] tartariar ([[XIV. mendea]]) konkistatzaileen mendean erori baino lehen. [[XVI. mendea]]ren hasieran, Uzbekiako khanerriko probintzia bihurtu zen. Tadjikek Asiako erdialde osora hedatu zen turkiar kulturaren zabalkundeari aurre egin zioten, beren hizkuntza galdu gabe.
64 ⟶ 62 lerroa:
=== Tajikistan, Sobietar Batasuneko Errepublika Sozialista (SESB) ===
[[Errusiako Iraultza|Errusiar Iraultzaren]] ondoren, Tajikistango lurraldea [[1918]]ko apirilean sortu zen Turkistango Sobietar Errepublika Sozialista Autonomoaren eta [[Bukharako Emirerria|Bukharako emirerriaren]] artean banatua zegoen. Baina [[1920]]an, Tajikistango parterik handiena hartzen zuen Bukhara Sobietar Batasuneko errepublika bihurtu zen, eta [[1921]]aren hasieran, Sobietar Batasuneko gudarosteek [[Duxanbe]] eta [[Kuljab]] konkistatu zituzten. [[1922]] eta [[1930]] bitartean, [[basmatxi]]ek [[boltxebike]]ei aurre egin zieten. [[1924]]an, Tajikistango Sobietar Errepublika Sozialista Autonomoa sortu zen, Uzbekiako Sobietar Errepublika Sozialistaren barruan. [[1925]]ean, [[Gorno-Badakshan]] errepublika autonomoa sortu zen [[Pamir]]ren, Kara-Kirgiziako eta Tajikistango lurrekin. [[1929]]ko abenduaren 5ean, Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuneko errepubliketako bat izatera pasatu zen Tajikistan. Urte horretan bertan, [[Khodjan]]go eskualdeak Tajikistanekin bat egin zuen. Gobernuak islamaren aurkako eta ateismoaren aldeko jarrera izanagatik, erlijio-maisu musulmanek, ezkutuan, lanean jarraitu zuten.
[[Mikhail Gorbatxov|Gorbatxoven]] [[Perestroika]]rekin batera, askatasun handiagoa eman zitzaien islamari eta nazionalismoari.
=== Independentzia ===
[[1991]]n Tajikistanek burujabetasuna lortu zuenez gero, barne-gatazka larriak izan dira, islamisten eta kontserbadore komunisten artean, batez ere. Sobietar Batasuna desegin aurretik ere gatazka larriak izan ziren etnien eta erlijio desberdineko taldeen artean, eta gatazka horiek areagotu egin ziren burujabetasuna lortu zelarik; izan ere, Tajikistan da Sobietar Batasun ohiko errepublika guztietan erlijioak indar gehien duen lurraldea.
1991ko hauteskundeetan 1981-1985 bitartean alderdi komunistako idazkari izandako [[Rakhman Nabievitx Nabiev]] atera zen garaile, baina oposizioa kontra agertu zen, eta [[1992]]an istilu larriak izan ziren. Nabievek dimisioa eman behar izan zuen, baina iparraldeko komunistek eraso gogorra egin zuten oposizioaren kontra, eta komunistazaleek berreskuratu zuten aginpidea. Herri Fronteko buru [[Emomalii Rakhmon]] izendatu zuten lehendakari. Komunistazaleek zapalkuntza gogorra bideratu zuten oposizioaren kontra, eta milaka lagunek ihes egin behar izan zuten. Dena dela, Tajikistango istiluetan alderdi politikoen arteko gorabeherekin batera eskualdeka antolaturiko leinuen arteko gatazka odoltsuak izan ziren; errusiarrek ihes egin behar izan zuten, eta milaka tadjikek erbesteratu. Bi eskualdek, [[Kuljab]]ek eta [[Khojand]]ek, aginpidea zutenen alde egin zuten, hau da, komunisten alde; beste biak, hego-mendebaldekoek, aldiz, nazionalisten eta islamdarren aldekoak ziren. Eskualdekako zatiketa horrek garbiketa etnikoa ekarri zuen. Su-etena sinatzeko zenbait ahalegin egin ondoren, [[1997]]. urtean bake-hitzarmena sinatu zen, baina oso mantso bideratu ziren neurriak. Oposizioko Tadjiken Batasuna osatu zuten oposizioko taldeek eta, 1997ko hitzarmenari jarraituz, Imamali Rahmanoven gobernuak talde haren ordezkaritza onartu behar izan zuen gobernuan; Adiskidantzarako Nazio Batzordea osatu, eta [[amnistia]] onartu zen.
== Gobernua eta administrazioa ==
Tajikistango konstituzioa 1994koa da. Errepublika parlamentarioko erregimena du; lehendakaria da estatuburua, eta gobernuburua da ministro-kontseiluaren buruzagia. Bi kargudun horiena da aginpide betearazlearen ardura. Aginpide legegilea, berriz, Biltzar Gorenaren erantzukizuna da. Lurraldea bi [[oblast]]etan eta beste oblast autonomo batean dago banatua.
== Ekonomia ==
| |||