Sri Lanka: berrikuspenen arteko aldeak

{{Herrialde infotaula berria

| estatuaren_izenaohiko_izen = Sri Lanka

| berezko_izena ohiko_izen_luze= Sri Lankako Errepublika Sozialista Demokratikoa

| berezko_izena_hizkuntza_ofizialeanbertako_izen = <small>ශ්‍රී ලංකා ප්‍රජාතාන්ත්‍රික සමාජවාදී ජනරජය<br />இலங்கை ஜனநாயக சமத்துவ குடியரசு<br />Sri Lanka இலங்கை</small>

| bandera_irudiabandera_irudi = Flag of Sri Lanka.svg

| armarri_irudiaarmarri_irudi = Coat of arms of Sri Lanka.svg

| lema_nazionalalema_nazional = Ez du

| ereserkiaereserki_nazional = Sri Lanka Matha

| estatuaren_mapamapa_irudi = Sri Lanka (orthographic projection).svg

| hiriburuahiriburu = [[Sri Jayawardenapura Kotte|Sri Jayawardenapura-Kotte]]

| hiri_handienaren_izenahiri_handien = Kolonbo

| hizkuntzakhizkuntza_ofizialak = [[Tamilera]], [[Sinhala]]

| azalera_zerrendan_kokapenaeremu_rankin = 121.

| azalera_zenbakiaeremu_km2 = 65.610

| biztanleriabiztanle_zenbatespen = 20.743.000

| estimaketa_urteabiztanle_zenbatespen_urte = 2005

| biztanleria_zerrendan_kokapenabiztanle_zenbatespen_rankin = 52.

| erroldatutako_biztanleriaerroldatutako_biztanle_zenbatespen = 16.864.544

| errolda_urteabiztanle_errolda_urte = 2001

| dentsitateabiztanle_dentsitate_km2 = 316

| dentsitate_zerrendan_kokapenabiztanle_dentsitate_rankin = 24.

| txanponatxanpon = [[Sri Lankako Errupia|Errupia]]

| txanpon_kodeatxanpon_kode = LKR

| ordu_eremuaordu_eremu =

| utc_zenbakiautc_offset = +5:30

| DST_ordu_eremuaDST_ordu_eremu = Ez

| utc_DST_bariazioautc_offset_DST = +5:30

| domeinuadomeinu = lk

| aurrizki_zenbakiaaurrezenbaki = 94

Egun estatu burujabea bada ere, Sri Lankako historia [[kolonizazio]]arekin lotu behar da. Etengabeko konkistak pairatu dituen herrialdea da Sri Lanka. 1948an, berriz, [[Bigarren Mundu Gerra]] pasa eta gero, [[deskolonizazio]]an independentzia eskuratu zuen. Orduan, [[Sri Lanka]] izeneko estatua jaio zen.

Sri Lankako uharteak 440 &nbsp;km luze eta 200 zabal den arrautza baten itxura du. Lau alderdi nagusi bereiz daitezke. Erdialdeko lurralde menditsua, batez besteko 1.500 m dituena, mendi garaiez, goi-ordokiez, arroila estuez eta ibar sakonez osatua da; ia uhartearen erdi-erdian du mendirik garaiena: Pidurutalagala (2.524 m). Hego-mendebala ere menditsua da. Ekialdea laua da, baina tarteka muinoak ditu. Iparraldea lur emankorreko ordoki zabal bat da, eta iparraldenean Jaffnako penintsula[[]] dago, koralezko itsas-hautsiez osatua. Sri Lankako uharteak ibai txiki asko ditu, erdialdeko mendietatik gurpil bateko erradioen antzera sortzen direnak; guztietan luzeenak, [[Mahaweli Ganga]] ibaiak, 329 &nbsp;km ditu.

Bertako [[klima]] [[klima tropikal|tropikal]] hezea da. Batez besteko tenperaturak 16&nbsp;°C (Nuwara Eliya, erdialdean, 1.990 m) eta 32&nbsp;°C (Trincomalee, hego-ekialdean) arteko tartean daude. Herrialdeko osoa kontuan hartuz, urteko batez besteko tenperatura 28&nbsp;°C da. Urtarrila da hil freskoena, maiatza beroena eta [[montzoi]] garaiaren hasiera. Euria urte sasoi bakar batera mugatzen da, hego-mendebaleko [[montzoi]]ak baitakar gehiena, maiatzetik urrira: 5.000 &nbsp;mm hego-mendebalean, eta 1.000 &nbsp;mm, gehienez ere, ipar-ekialdean.

Sri Lankako biztanleen artean, [[sinhala]]rrek osatzen dute etnia nagusia, biztanleria osoaren % 70 baino gehiago hartzen baitute. Uhartean bizi diren beste etnia nagusiak [[tamil]]ak eta arabiar itsasketarien ondorengo mairu edo musulmanak dira. Etnien banaketa zehatza hau da: sinhalarrak, % 74; tamilak, % 18,2; Sri Lankako mairuak, % 7,1; besteak, % 0,7. Tamilak gutxiengo izan arren, eragin politiko handia dute. Independentzia lortu zenetik ugariak izan dira gehiengo sinhalaren eta gutxiengo tamilaren arteko tentsioak. Bando bateko zein besteko milaka pertsona hil dira [[gerra etniko]] luzean. 2001. urtean su etena sinatu zen. Ordutik, behin betiko bake hitzarmena finkatzen diraute. Erlijio banaketa hau da: [[budismo]]a, % 69,3; [[hinduismo]]a, % 15,5; islama, % 7,6; kristaua, % 7,5; besteak, % 0,1. Kolonizazioaren ondorioz, ingelesa populazioaren %80ak hitz egiten du.

Sri Lankako biztanleriak oso ugaltze bizkorra izan du XX. mendean zehar, eta gobernuak jaiotza kopurua murrizteko neurriak hartu zituen 1970etik aurrera. Uharteak biztanle dentsitate handia du (262 &nbsp;km²-ko), eta toki jendetsuena hego-mendebaldeko kostaldea da; biztanleriaren laurden bat baino gehiago hirietan bizi da. Bertan daude Sri Lankako industria eta zerbitzu nagusiak. Osasun arazo nagusiak [[filariasia]], [[malaria]], tuberkulosia eta elikadura urritasunetik eratorritako eritasunak dira. Biztanleen batez besteko [[bizi itxaropen]]a 69 urtekoa da gizonezkoentzat eta 75 urtekoa emakumezkoentzat, inguruko herrialde askokoa baino garaiagoa. Irakaskuntza doakoa da maila guztietan, eta nahitatezkoa 5-13 urte bitartekoentzat. Sri Lankako 15 urtetik gorako biztanleen artean, gizonezkoen % 91 eta emakumezkoen % 81 alfabetatuak daude.

Dirudienez, uharteko lehen biztanleak Asiako hegoaldetik joandako proto-australiarrak ziren. K.a. V. mende inguruan, Indiako iparraldeko [[indoeuropar]]rak iritsi ziren uhartera, eta han bizi zirenekin batera, gaur egungo [[zingaldar]] etniaren oinarria osatu zuten. Askoz geroago, K.o. lehen mendeetatik aurrera, Indiako hegoaldeko tamilak iritsi ziren, eta gehienak iparraldean finkatu ziren. K.a. III. mendean, budismoa uhartera sartu zen ezkero, [[Anuradhapura]] hiria garrantzi handiko politika eta erlijio gune bilakatu zen, Zeilan (Sri Lanka uhartearen lehengo izena) osoa menderatu zuena X. mendea arte. Aipagarri da zingaldarrek sortu zuten ureztapen sistema, antzinateko aurreratuenetakotzat hartzen baita. 993. urtean, Indiako hegoaldeko ''cola'' herriak hartu zuen uhartea, baina, 1070. urtean, [[Vijayabahu]] printzeak zingaldarrei itzuli zien atzera. Vijayabahuk [[Polonnaruva]] hirian ezarri zuen hiriburua (1070-1200). XIII. mendetik aurrera, tamilek gero eta esku handiagoa zuten iparraldean, eta zingaldarrak hegoaldeko eremu hezeetara joan ziren bitartean, Indiako hegoaldeko dinastia batek tamilen erreinua sortu zuen XIV. mendean. Tamil gehienak [[Jaffana]]ko penintsulan elkartu ziren. Harrezkero, zingaldarrak eta tamilak bananduak daude. Bestalde, XIII, XIV, eta XV. mendeetan, indiarrak, txinatarrak eta malaysiarrak ere uhartean sartu ziren.

XVI. mendetik, merkatari [[portugal]]darek eta [[Herbehereak|holandarrek]] portuak ezarri zituzten kostan, [[Zetaren Bidea]]n geldialdia egiteko aparteko tokia zen eta. Halaber, europarrek kosta kontrolatzen zuten bitartean, lurraldearen barrualdea independente mantendu zen. Zehatzago, 1505etik aurrera, portugaldarrak Zeilango kostaldean finkatu ziren, eta uharteko erregeen arteko liskarrez baliatuz, eta beren babespekoei erregetza lortzen lagunduz, XVII. mendearen hasierarako uharte gehiena mendean zuten. Zingaldarrek erreinu burujabe bat sortu zuten [[Kandy]] hirian. Kandyko erreinuak deituta, holandarrek uhartetik kanpora egotzi zituzten portugaldarrak; Zeilan Sortaldeko Indietako Konpainia Holandarraren mendean geratu zen 1796 arte. Izan ere, Britiania Handiak 1796an uhartea eta 1802an Kandyko erreinua hartu zituen, eta horrenbestez, 1802an, Zeilan britainiar kolonia bilakatu zen, ''[[Ceylon]]'' izenarekin. Ceylonek ''Indiako malko'' esapidea hartu zuen, Indiarenganako hurbiltasuna zela eta. Britainiarrek Indiako hegoaldeko tamilak ekarrarazi zituzten [[kafe]] sailetan lan egitera; eta 1830etik aurrera, uharteko ekonomia kafearen ekoizpenean oinarritu zen. Baina gaitz batek kafe-sailak galdu zituen, eta 1880an [[te (argipena)|tea]] lantzen hasi ziren, oso emaitza onekin; handik gutxira, tea Zeilango diru-iturri nagusia zen. Bien bitartean, XX. mendearen lehen urteetan, zeilandar abertzaletasuna indarrez hazi eta hedatu zen erlijioan, gizartean eta irakaskuntzan. 1919an Zeilango Nazio Kongresua sortu zen, zingaldarrak eta tamilak batzen zituen alderdi nazionalista. Zeilanek, britainiarren mendean, gero eta autonomia handiagoa izan zuen, eta 1947an burujabetasuna lortu zuen, Commonwealth erakundearen barruan.

Zeilango gobernua Alderdi Nazional Batua (ANB) kontserbadorearen mendean egon zen 1948tik 1956ra. Bien bitartean, elite anglofonoaren aurkako higikunde bat, budismoaren jarraitzaileek sustatuta, funtzionario eta salerosle tamilen aurka hedatu zen. 1956-65 bitartean, berriz, zingaldar abertzaletasunean oinarritua zegoen [[Sri Lankako Askatasunaren Alderdia]]k (SLAA) gobernatu zuen herrialdea, ezkerreko alderdi batzuen laguntzaz. Tamilen eta zingaldarren arteko istiluek (1956, 1958) Bandaranaike Lehen ministroak agindu zituen erreformak gauzatzea galarazi zuten. 1959an Bandaranaike hil zuten, eta 1960ko hauteskundeen ondoren, haren alargunak, [[Sirimavo Bandaranaike]]k, hartu zuen senarraren tokia. 1965ean, ANBko D. Senanayake-k eta, 1970an, SLAAko S. Bandaranaike-k lortu zuten ostera aginpidea. 1972an onartutako konstituzioaren bidez Zeilan Sri Lankako errepublika bilakatu zen. 1977an, ANBk eskuratu zuen berriz aginpidea; hurrengo urtean onartutako [[konstituzio]]ak aginpide osoa eman zion lehendakariari, eta Sri Lanka errepublika sozialista demokratiko bihurtu zen; ezkerrarentzat eta tamilentzat, erabaki hura diktadura bideratzeko lehen urratsa baino ez zen. Jayawardene lehendakari eta R. Premadasa Lehen ministro hautatu zituzten. Harrezkero, Sri Lankako arazo nagusia herrialdearen batasuna arriskuan jartzen duen zingaldar gehiengoaren eta tamil gutxiengoaren arteko tirabirak dira, eta gobernuaren helburu nagusia uharteko iparraldeko eta ekialdeko probintzien federazioa nahi duten tamilen talde armatua menderatzea izan da. Izan ere, 1977an sortu zen ''Togre tamilak'' talde armatuaren eta gudarostearen arteko borroketan milaka pertsona hil dira. Baina borroka armatuaren arazoari oinarrizko eskubideen murrizpenetatik eratorritakoak gehitu behar zaizkio: etxeratze deiak eta salbuespen egoerak, hedabideen zentsura, muturretako alderdien debekua, [[terrorismo]]aren aurkako legedi gogorra.

Sri Lankak [[merkataritza libre]]ko ekonomia du, baina estatuak esku handia du sektore askotan. Ekonomiaren jarduera sendoenak nekazaritza, zerbitzuak eta industria arina dira. [[Arroz]]a da lantzen den gai nagusia, eta orobat da bertakoen oinarrizko elikagaia. Sri Lanka munduko laugarren herrialde [[te (argipena)|te]] ekoizlea da. Baina te, [[kokondo|koko]] eta [[kautxu]] sailen [[nazionalizazio]]a ez da ondo administratu, eta etekinak lehiakideenak baino askoz ere apalagoak izan dira; gai horien esportazioa % 95eko zen 1970ean eta % 31ra besterik ez zen iritsi 1991n. [[Industria]]ri dagokionez, asko hazi da Sri Lankako industria, eta BPGren laurdena osatzen du. Ehungintza eta jantzigintza dira industria nagusiak. [[Azpiegitura]]k nahiko aurreratuak daude eta barne merkataritza egokia da, baina hornikuntza elektrikoei dagokionez, herrialdea nahiko atzeratuta gelditu da. Energia hidroelektrikoak, meteorologiaren mende, erabiltzen den energiaren herena hartzen du. [[Turismo]]a asko jaitsi da gorabehera politikoak direla-eta. Gerratik ihesi joan diren tamilak eta [[Persiar golkoa|Persiako golkoko]] herrialdeetara joan direnek bidaltzen duten dirua garrantzizko diru iturria da Sri Lankan. Bestalde, Sri Lankak atzerriko inbertsioak erakartzen jakin izan du. Dena dela, atzerriko zorra hazi egin da; politika ahultasunak hazkunde ekonomikoa geldiarazi du, eta, oro har, munduko burtsen gorabeheren mende dago oraindik.