Siria: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
t clean up and re-categorisation per CFD |
||
1. lerroa:
{{Argitzeko||Siria (erromatar probintzia)}}
{{Herrialde infotaula berria
|
| nongo = Siriako
|
|
|
|
|
|
|
|
| hiriburuaren_koordenatuak = 33°30′N 36°18′E
|
|
| gobernu_mota = [[Errepublika]]
| tituluak = Presidentea<br />Lehen Ministroa
21. lerroa:
| subiranotasun_urtea = [[Frantzia]]tik<br />[[1936]] [[irail]]a<small><sup>1</small></sup><br />[[1944]] [[urtarrilaren 1]]<br />[[1946]] [[apirilaren 17]]
| azalera =
|
|
| ur_portzentaia = 0,06%
|
|
|
| erroldatutako_biztanle_zenbatespen =
| biztanle_errolda_urte =
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| gentilizioa = siriar
| oharrak = <small><sup>1</small></sup>Frantzia-Siria Independentzia Ituna (1936) Frantziak berretsi gabea.
69. lerroa:
=== Islamiar Aroa ===
[[Damasko]]k [[K. a. XXX. mendea|K. a. 3000tik]] du biztanleria jarraia. [[Musulman]]ek [[636]]an konkistatu zuten. [[Muawiyah I.a]], Siriako enperadore arabiarra, inperio sortu berriaren aginpidea eskuratzeko borroketan irabazle atera zen, eta, [[kalifa]] izendaturik, Damaskon ezarri zuen hiriburua, eta [[661]]-[[750]] bitartean [[Omeiatar Kaliferria|Omeiatar inperioaren]] erdigunea izan zen; hortik [[Iberiar penintsula]] eta [[Erdialdeko Asia]]ren tarteko lurrak gobernatzen ziren. 750. urtean, arabiar kalifen [[Abbastar Kaliferria|Abbastar dinastia]] Omeiatar dinastiari nagusitu zitzaion, eta harrezkero, kalifa herriaren hiriburua [[Bagdad]] izan zen, Damaskoren kaltetan, Siria kalifa herriaren probintzia bat besterik ez zela.
[[X. mendea]]n [[Alepo]]ko hamdaniarrek ez zioten [[Bizantzio]]ren erasoari aurre egiterik izan. Geroago, turkiar [[Seleukotar Inperioa|seleukotarrek]] Damasko eta [[Jerusalem]] hartu zituzten (1076-77). Leku santuak musulmanen mendetik askatzera egindako [[Gurutzadak|gerra joanaldietan]] ([[1099]]-[[1291]]) europar gurutzatuek Mediterraneo itsasoaren kostaldea hartu zuten, baina barnealdeko hiriek, Damasko eta Alepo, musulmanen eskuetan jarraitu zuten. [[1291]]n, [[egipto]]ar [[mameluko]]ek kristauak behin-betiko egotzi zituzten Mediterraneotik; halaber, sortaldetik sartu, eta [[1300]]ean Damasko hartu zuten [[mongol]]ak egotzi zituzten. Hurrengo bi mendeetan, [[Tamerlan]] (Timur Lang) mongolaren inbasioa bitartean izan ezik (1400-01), nolabaiteko bakean bizi izan ziren mamelukoen mende.
Baina [[1516]]. urtean, turkiar [[Otomandar Inperioa|otomandarren inperioa]] hedatzean, [[Selim I.a]] sultanak mamelukoak menderatu eta Siria hartu zuen. Turkiarrek [[Lehen Mundu Gerra]] arte gorde zuten lurraldea, [[Mehmet Ali]] eta [[Ibrahim Paxa]] aita-seme egiptoarren mendean egon zen urteetan izan ezik ([[1831]]-[[1840]]). Izan ere, Egiptoko agintariek Siria hartu zutenean hasi zen herrialdearen modernizazioa, baina Europako estatu nagusiek lurraldea Otomandar Inperioaren eskuetan uztera behartu zituzten egiptoarrak. Hala ere, Siria, sartaldeko kulturetara zabalik egon zen.
=== Arabiarren iraultza. Siria Frantziaren administraziopean ===
95. lerroa:
[[1964]]ko maiatzean, [[Amin Hafiz]] presidenteak demokratizazioaren aldeko erreformak abian jarri zituen, baina [[1966]]ko [[otsailaren 23]]an, alderdi bereko hainbat armada ofizialek estatu golpe bat garatu zuten. Amin Hafiz espetxeratuta, behin-behineko konstituzioa bertan behera geratu zen. Gobernu horrek, [[Egipto]]rekin batera, [[1967]]ko ekaineko [[Sei Eguneko Gerra]] egin zion [[Israel]]i. Israelek [[Golan]] kendu zion Siriari. Hori zela eta, Siriako gobernua ahuldu zen. [[1970]]eko [[azaroaren 13]]an, [[Hafez al-Assad|Hafez al Assad]] defentsa ministroak estatu kolpe bat emanda, lehen ministroaren kargua hartu zuen.
[[1973]]an, [[Yom Kippur Gerra]]n, [[Golan]] berreskuratzen saiatu zen Siria alferrik. Horrezkero, Siria eta Israelen arteko mugan, salbuespenak salbuespen, su-eten iraunkorra indarrean dago. [[1976]]an, [[Libano]]ko gobernuak eskatuta, Siriako armada Libanon sartu zen, hango [[Libanoko Gerra Zibila|gerra zibila]] baretu nahian. Siriak borrokatzen ari ziren taldeak bildu zituen [[Taif Hitzarmena]] sinatzeko. [[1990]]eko [[urriaren 13]]an gerra zibila bukatutzat jo zen arren, Siriako armadak Libanon jarraitu zuen [[2005]]eko [[apirilaren 26]] arte. Izan ere, [[Rafik al-Hariri|Rafik Al-Hariri]] Libanoko Lehen Ministroaren hilketa ([[2005]]eko [[otsailaren 14]]) zela eta, Siriaren kontrako protestak hedatu ziren Libanon.
Barneko oposizioa gorabehera, Hafez Al Assad presidente karguan zegoela hil zen [[2000]]ko [[ekainaren 10]]ean. Hilabete bat geroago, [[Bashar al-Assad|Bashar al Assad]] semea presidente aukeratu zuten hautagai bakarreko erreferendum baten bidez.
123. lerroa:
== Ekonomia ==
Siriako ekonomiak, [[Hafez al-Assad|Hafez al Assad]] lehendakariaren ezaxolakeria zela eta, ez zuen denbora askoan aurrera egin. Ekonomia sozialistaren garaian ([[1963]]-[[1970]]) herrialdea azpiegitura egokiez hornitu zuten. al Assad aginpidera iritsi zenean, berriz, inbertsioek hartu zuten lehentasuna (1970-[[1978]]). Baina ekonomia krisiarekin ([[1979]]-[[1988]]) agerian geratu zen sistemaren liberalizazioa ezinbestekoa zela. [[1991]]n hasi zen liberalizazioak barne merkatuaren beharrak gutxitu zituen, enpresa pribatuak sustatzen baitzituen. Hala ere, Siria [[Persiar golkoa|Golkoko]] herrialde [[petrolio]] ekoizleen mende dago. [[Golkoko Gerra]]n (1990-1991) [[Irak]]en kontrako nazioarteko koalizioan parte hartu zuen Siriak, eta horrek onura nabarmenak ekarri zizkion: arabiar herriekin zituen mila milioi dolarreko zorra ezeztatu eta bi mila milioi dolarreko laguntzak onartu zitzaizkion.
Gudarosterako aurrekontuak pisu handia izan du beti Siriako aurrekontu orokorrean, %8,7 gutxi gorabehera. Merkataritza harremanei dagokionez, Europar Batasuneko herrialdeekin bideratzen ditu batez ere gaur egun. Nekazaritzak BPGren %30 hartzen du. Herrialdeko bertako beharrak asetzen baditu ere, nekazaritza gaien ekoizpena nahiko apala da. [[Kotoi]]a da ekoizten den gai nagusia. Petrolioari dagokionez, eguneko 600.000 upel inguru ustiatzen dira, eta horren erdia, gutxi gorabehera, esportatu egiten da. [[Gas natural]]eko hobi garrantzitsu bat aurkitu da [[Palmira]]ko eskualdean. [[Hidrokarburo]]ek, bestalde, esportazioen %70 hartzen dute. Turismoa gorantz doan sektorea da. [[Nazioarteko Diru Funtsa]]k eta [[Munduko Bankua]]k zenbait neurri jarri dute abian, helburu nagusia banku pribatuak zabaltzea eta zerga sistemaren erreforma bultzatzea dutenak.
== Demografia ==
Siriako biztanle gehienak, %90,3<ref name=cia
Siriar gehienak sartaldean bizi dira, hiriburuan eta kostaldean batez ere, eta baita ipar-ekialdean ere, [[Eufrates]] ibaiaren ertzetan eta haren adarretan. Biztanleen erdia baino gehiago hirietan bizi da, [[Damasko]]n eta [[Alepo]]n gehienak. Azken urteetan milioi bat siriar inguru [[Libano]]ra eta Golkoko petrolio herrialdeetara joan dira lanera, eta langile horiek milaka milioi bidaltzen dituzte urtero Siriara.
Populazioaren %33,1 gaztea da, 15 urtetik beherakoa. Emakume bakoitzak 3,32 seme-alaba ditu eta hazkuntza urtero %2,4koa da. Siriako gizarte laguntzak nolabaiteko babesa ematen die zaharrei, ezinduei, lanean zaurituei eta eriei. Osasun zerbitzuak dohain dira zerbitzu pribatuak ordaintzerik ez dutenentzat, eta oro har, herrialdearen osasun egoera hobetzen ari da. Gaur egun, Siriako 15 urtetik gorako gizonezkoen %76 eta emakumezkoen %45 alfabetatuak daude. Politika ez ezik, osasuna eta irakaskuntza ere gudarostearen ardurapean daude; soldadutza nahitaezkoa da, 30 hilabetez.
[[2011]]ko martxoan [[Siriako Gerra Zibila]] hasi zenetik, 9,5 milioi siriar inguru lekualdatuak izan dira. Hauetatik, 3 milioik Siriatik kanpo hartu behar izan dute babes<ref>Stephanie NEBEHAY: [http://uk.reuters.com/article/2014/08/29/uk-syria-crisis-refugees-idUKKBN0GT0AZ20140829 ''Syrian refugees top 3 million, half of all Syrians displaced - U.N.''] Uk.reuters.com.
=== Hiri handienak ===
169. lerroa:
|div_5 = Hama eskualdea
|pop_5 = 312.994
|img_5 =
|city_6 = Ar-Raqqah
179. lerroa:
|div_7 = Deir ez-Zor eskualdea
|pop_7 = 211.857
|img_7 =
|city_8 = Al-Hasakah
189. lerroa:
|div_9 = Al-Hasakah eskualdea
|pop_9 = 184.231
|img_9 =
|city_10 = Sayyidah Zaynab
204. lerroa:
* {{en}} [http://www.mofa.gov.sy Kanpo Harremanetarako Ministerioa]
* {{en}} [http://www.baath-party.org/eng/news.asp Baath Alderdiaren webgunea]
* {{en}} [http://www.parliament.gov.sy/ Siriako parlamentua]
[[Kategoria:Siria]]
| |||