|
'''Irlanda''' edo '''Irlanda uhartea'''<ref>{{Web erref|izena=19 or.|izenburua=159. araua: Europako toponimia fisikoa|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0159.pdf|argitaletxea=Euskaltzaindia|sartze-data=2010-12-29}}</ref> ([[ingeles]]ez ''Ireland''<ref>'''Ireland''' ({{ahoskera|En-us-Ireland.ogg}}) izen irlandarraren ahoskera euskaldun batentzako "Airland" edo "Eirland" izango litzateke).</ref>, [[irlandako gaelera|irlanderaz]] ''Éire''<ref>'''Eire''' ({{ahoskera|Eire pronunciation.ogg}}) izen irlandarraren ahoskera euskaldun batentzako "Eire/a" izango litzateke).</ref>, [[eskoziera]]z ''Airlann'' eta [[latin]]ez ''[[Hibernia]]'') [[Europa]] osoko hirugarren uharterik handiena da eta munduko hogeigarrena. [[Europa|Europar kontinentearen]] ipar-mendebaldean kokatzen da eta milaka uharte eta uhartetxoz inguratuta dago. Irlandak [[Britainiar uharteak|Britainiar uharteetako]] zati da, gehiago zehaztuz, Britainiar uharteetako bi [[uharte]] nagusietako txikiena da. [[Britainia Handia]] uharte handiaren mendebaldean dago Politikari dagokionez, Irlandako estatu subiranoak ([[Irlandako Errepublika]] deritzana<ref>[http://www.irishstatutebook.ie:80/1948/en/act/pub/0022/sec0002.html#zza22y1948s2. Irlandako Errepublikaren 1948ko Agiria. 1948. 2. Atala. Irlandako Gobernua. 2008ko urriaren 23a.]</ref>) uharteko lurraldearen bost seirenetan agintzen du eta gainontzeko ipar-ekialdeko lurraldea edo seirena [[Ipar Irlanda]]ko ([[Erresuma Batua]]ren zati) agindupean dago.
Irlandako lehendabiziko bizilekuak K.a. 8.000 urte ingurukoak dira. K.a 200. urtean, [[Zelta|zelten]] emigrazio eta eraginak uharte osoa menperatu zuen. Erlatiboki maila txikiagokoak ziren [[Erdi Aroa|erdi aroko]] [[bikingo]]en eta [[Normandiar|normandarren]] kokalekuek ondorengo 1600. urte inguruko Ingelesen nagusitasunari bidea eman zioten. Ingeles [[Protestantismo|protestanteek]] [[Katolizismo|irlandar Kktolikoenkatolikoen]] gehiengoaren gainetik gobernatu zuten, baita ebaterabat alboratu ere. Uharteko ipar-ekialdean, Ulstergo kolonizatzearenkolonizazioaren ondorioz, protestanteakprotestanteek gehiengoa bilakatulortu zirenzuten. [[1801]]ean Irlandako uharte osoa [[Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua]]ren zati bihurtu zen. [[XIX. mendea]]ren erdialdera [[Irlandako Gosete Handia]] gertatu zen,: horren ondorioz, sekulakojende mailaasko erraldoiekoeta heriotzasko kopuruahil etazen emigrazioaedo kausituatzerrira zelarikemigratu. [[1921]]. urtean<nowiki/>ean, [[Irlandar Independentzia Gerra]] amaitu ostean, Britainiar Gobernuak akordio bat proposatu eta [[Anglo-irlandar Ituna|Itun Anglo-Irlandarra]] sinatu zen,. honelaHorrek [[Irlandako Estatu Askea]] sortu zelarik. Horreketa [[Britainiar Inperioa|Britainiar Inperiotik]] ateratzea ekarriatera zuen: herrialdeak bere barne independentzia eraginkorra berreskuratu zuen, nahiz eta oraindik konstituzionalki Britainiar Koroari loturik segitu<ref>Olson, 58. orr.</ref>. [[1920]]ko Irlandako Gobernuaren Agiriaren arabera, [[Irlandaren banaketa administratiboa|Irlandako 32 konderrietako]] sei konderrikseik osatu zuten [[Ipar Irlanda]]ko eskualde berria: handik gutxira, protestanteek eta unionistek gehiengoa zutenzutenez, eskualde horrek aukera probestu eta [[Erresuma Batua]]ri lotuta mantentzea erabaki zuen<ref>Magee, 108. orr.</ref>. [[1949]]an [[Irlandako Estatu Askea]]k behin betiko [[Commonwealth]] erakundea laga eta [[Irlandako Errepublika]] bilakatu zen: honela, artean [[Erresuma Batua]]rekiko zituen lotura politiko eta administratibo murritzak erabat eten ziren. [[1973]]an, Irlandako hainbat zati edo eskualde ([[Irlandako Errepublika]]) [[Europako Ekonomia Erkidegoa]]n sartu ziren. 1960. hamarkadatik hasi eta 1990. hamarkadara arte, [[Ipar Irlandako gatazka]] edopolitikoa ([[ingeles]]ez, ''[[Ipar Irlandako gatazka|"The Troubles"]]'') deitzen zen gaztazka politikoa jasojazo zen, [[1998]]ko [[Ostiral Santuko Hitzarmena]]rekin gatazka honi nolabaiteko konponbidekonponbidea batlortu lortzenarte saiatuiraun zirelarikzuena.
[[2006]]. urtean uharte osoko populazioa gutxi gorabehera 6 milio biztanletakoabiztanlekoa zen,: hauetatikhaietako 4,5 milioi [[Irlandako Errepublika]]n bizi ziren<ref>[http://www.cso.ie Populazioa. 2006. Central Statistics Office (Ireland) CSO. 2008ko urriaren 13a.]</ref> eta gainontzeko 1,75 milioi [[Ipar Irlanda]]n<ref>[http://www.breakingnews.ie/ireland/mhcwkfmhsnkf/rss2/ Migrazioak Ipar Irlandako populazioa 1.75 milioetara bultzarazten du. 2007ko uztaila. Breaking News. Demography and Methodology Branch, NISRA. 2008ko urriaren 23a.]</ref>. HonekHorrek 1960. hamarkadan emangertatu zen irlandar historia guztikohistoriako populazio mailarik baxuenaren hazkuntza bat suposatuekarri zuen,; halere oraindik, XIX. mende erdialdera [[Irlandako Gosete Handia|Gosete Handia]] gertatu aurretik uhartean osoan bizi ziren 8 miloi biztanleko kopurutik nahikooso urruti dago<ref>[http://lcweb2.loc.gov/learn/features/immig/irish2.html Irlandar-Katolikoen Inmigrazioa Ameriketara. Library of Congress. 2008ko urriaren 25a.]</ref>.
== Izena ==
[[Euskara]]zko ''Irlanda'' edo [[ingeles]]ezko ''Ireland'' izena [[Irlandar mitologia]]ko ''[[Ériu]]'' [[zelta mitologia|zeltiar jainkosatik]] omen dator (gaur egungo [[irlandako gaelera|irlanderaz]], ''Éire''), horri gerora [[germaniar hizkuntzak|germaniar]] ''land'' ([[euskara]]z "lur") hitza itsatsita. Beste [[Mendebaldeko Europa]]ko hizkuntza gehienetan Irlandaren izendapena sustrai beretik dator: ''Irlanda'' izendapena [[gaztelania]]<nowiki/>z, [[italiera]]<nowiki/>z, [[errumaniera|errumanieraz]], [[portuges|portugesez]]era, [[katalan|katalunierakatalunez]] edotaeta [[galiziera]]z erabiltzen da, ''Irlande'' [[frantses|frantsesez]], ''Irland'' [[aleman]]<nowiki/>ez, [[daniera|danieraz]], [[norvegiera]]<nowiki/>z eta [[suediera]]z, ''Ierland'' [[nederlandera]]z eta ''Ирландия'' [[errusiera]]z.
Irlandako [[Ulster]] probintziako hainbat eremutan mintzatzen den [[Ulsterko eskoziera]]z Irlandak ''Airlann'' izena jasotzen du.
Aldiz, [[Britainia Handia|Britainia Handiko]]beste [[zelta hizkuntzak|zeltahizkuntza hizkuntzetanzeltetan]] izenbestelako berdintsuakizenak ditu: ''Èirinn'' [[Eskoziako gaelera]]z, ''Nerin'' [[manxera]]z, ''Iwerddon'' [[gales (hizkuntza)|galesez]], ''Iwerzhon'' [[bretainiera]]z eta ''Wordhen'' edo ''Iwerdhon'' [[kornubiera]]z.
Bestalde, Irlandako uharteak historian zehar ezizen ugari jaso izan ditu. eta haien artean ospetsuenakOspetsuenak hauekhauexek dira: ''Uharte Esmeraldaesmeralda'' ("The Emerald Isle"), ''Irlanda Zaharrazaharra'' ("Auld Ireland" edo "Old Ireland") edota ''Santuen eta Jakintsuenjakintsuen Uharteauhartea'' ("The Island of Saints and Scholars").
== Historia ==
|
