Wikipedia

Wikipedia:Proba orria/6: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
No edit summary
aldian behin egin beharreko lehengoratzea
1. lerroa:
{{Proba orriko goiburua}}
<!-- Probak amaitutakoan, ezabatu edukia, lehen bi lerro hauek izan ezik -->
==Ameriko Vespuzio==
Ameriko Vespuzio (Amerigo Vespucci italieraz) Florentzian 1454. urtean jaio eta Sevillan 1512. urtean hil zen. Florentziar nabigatzaile eta aurkitzaile bat izan zen, eta haren izena gaurko amerikari izena eman dio.
 
===1.Gaztaroa===
1454ko martxoaren 9an Ameriko Mateo Vespuzio jaio egin zen. Nastagio Vespuzioren eta Lisa Andrea Miniren semea zen. Amerikoren ama oso azkar bakarrik uzti zituen: Ameriko, haren anaiak (Girolamo eta Bernardo) eta haren arreba (Agnoletta), nahiago zuelako haien lehenengo anaiaz (Antonio) arduratzea.
 
Haren osabatik (Giorgio Antonio) asko ikasi zuen. Giorgio askotan “Casa de los Medicis” –era joaten zen, han Florentziako kultura oso ugaria da. Han, urteko Florentziako margolari ospetzuenetarikoak Vespuzio familian asko interesatu ziren.
 
1478. eta 1480. urteen artean, Amerikoren osaba Frantziara eraman zuen embaxadaren idazkari bezala lan egiteko. Parisen zegoen bitartean, Ameriko, Frantzezen gorteetako pertsonai ospetzuenetakoak ezagutu zituen eta Florentziako merkatari batzuk ere.
 
Frantziako hiriburuan, Ameriko, Bartolome Kristobal Kolon ezagutu zuen. Kolon, Luis XI erregeari laguntza eskatzera joan zen, haren anaiaren proiektuan (Indietara beste alde batetik ailegatzeko) laguntzeko.
 
1482. urtean Amerikoren aita hil zen, hau Amerikori Florentziara bueltatzea behartu zion haren familiaz arduretzoko, haren aita (Nastagio) eskatu zuen bezala haren testamentuan.
 
Bereala, Maison de Lorenzo de Pier Frantzezkon “Popolanoa” (Medicis familako adarretako bat) intendente bezala lan egiten asi zen.
 
Maison de Lorenzo de Pier Frantzezkon, Florentziako poetak, filosofoak, zientzialariak eta margolariak haurkitu eta eztabaidatu egiten zuten. Batzar hauetan, arraza ezberdinetaz eta ekuatorearen hegoaldean lurrak egon ahal baziren eztabaidatzen zuten.
 
===2.Ameriko Sevillan===
Medicis familia Iberiar penintsula osoan salerosi zuen. 1489ko irailean, Lorenzo de Pier Frantzezkoren komunikatzaileak, Sevillako kontuen gestio txarraz informatu zuen. Orduan “Popolanoa” konfiantzazko gizonak Sevillara bidaltzea erabaki zuen ordena ezartzeko. Honela, Ameriko, Juanoto Berardirekin bildu zen Sevillan 1492. urtean.
 
Hamar urte baino gehiagotan, Juanoto Berardi, Mediciserako lan egin zuen. Andaluzian eragin handiena zuen Florentziar merkataria zen.
 
1492ko apirilan, Kristobal Kolon eta Errege Katolikoak “Capitulaciones de Santa Fe” sinatzen zutenean Lugon, Berardi eta Francesco Riberol (etorkizunerako bankari eta Kolonen lagun bat) Palma uhartea konkistatzeko autorizazioa sinatzera itxaroten zuten.
 
Almirantea (Kolon) bueltatu zenean haren lehenengo bidaiatik Indietara, Americo Bartzeloanan zegoen. Egun honetatik haurrera, Ameriko Vespuzio eta Kristobal Kolon merkataritza harremanak eukiko zituzten lehenengo egunetan, adiskidetasuna eta konfiantzaz aparte.
 
Berardiren zerbitzuan, Vespuzio, Kolonen bigarren ontzidian Indietara ailegatzeko parte hartu zuen 1493ko irailaren 25an Cádizen.
 
1494. urtearen asieran, Bartolome Kolon, Berardi eta Vespuziorekin adoztu zuen apirilean egingo zuen urrengo bidaia preztatzen hasteko. Merkataritzako akordioak esklabu beltzeko karga zen.
 
1495. urtearen amaieran Berardi hil zen. Baina Ameriko lau itsasontziekin 1496ko otsailean bidaia hasi zuen. Itsasontziak Cádiz, Rota eta Tarifeko kostaldean hondoratu ziren.
 
1496ko ekainean, Vespuzio haren hondoratzearen berriak eman zituenean, Kristobal Kolon haren bigarren bidaiatik bueltatu zen eta Amerikorekin harreman handiak sortu zituen.
 
===3.Vespuzioren bidaiak===
Vespuzioren izena ez da agertzen itsasontzien bidaien tripulazioaren zerrendetan, haren bidaiak, haren gutunengatik ezagutzen dira.
 
Haren lehenengo ezkutitza, “Mundus Novus”, Lorenzo de Pier Franzeskori zuzenduta dago 1503ko maiatzan, Vespuzio portugesekin egindako bidaia deskribatzen du. 1501ko maiatzaren 14an Lisboa utzi zuten, Cabo Verde pasatu eta lurrera ailegatu ziren Brasil eta Venezuela artean. Mundu berria ikusterakoan sentitu zuen unkipena azaltzen du.
 
Vespuzioren bigarren gutuna, Piero Solderinirentzat zuzenduta dago, Florentziako republikaren magistratu gorenarentzat, 1504ko otsailaren 4an. Mundu berrirantz egin zuen lau bidai deskribatzen ditu: Lehenengo biak Errege katolikoen aginpean, eta beste biak, Don Manuel lehenengoa Portugalen erregearen aginpean.
 
1. Cádiz, 1497ko maiatzaren 18tik, 1498ko urriaren 15ra: Vespuzio lurrera ailegatu zela ziurtatzen zuen, (16º I- 90º M), hau Kristobal Kolon kontinente berria aurkitu zuela alde batera utzi zuen.
 
2. Cádiz, 1499ko maiatzaren 16tik, 1500ko irailaren 8ra: Espedizio hau Hojeda egin zuena Tirinidad eta Hondurasetik bat etorri zen.
 
3. Lisboa, 1501ko maiatzaren 10etik, 1502ko irailaren 7ra: “Mundus Novus”en deskribatzen duen bidaia da, non, espedizioaren gidaria zen. Bertzio onetan, bidaiaren helburua, hego-mendebaldetik igarotze bat bilatzea altitude batean Magallaneseko estutik gertu egon behar zena.
 
4. Lisboa, 1503ko maiatzaren 10etik, 1504ko ekainaren 18ra: Bidai hau ez da identifikatzeko erraza, baina Gonzalo Koelloren bidaiarekin bat etorri egin ahal da.
 
Lorenzo de Pier Frantzezkori zuzenduta zeuden gutunak, ezberdinak ziren. Solderiniri zuzendutako gutunetako bideak ez dira berriro bat egiten.
Vespuzio mundu berrira joatea egia da, baina zenbat bidai egin zuen eta zer deskribatzen zuen, oso ezezaguna da.
Hala ere, geografoak, astronomoak, jakintsuak eta merkatariak, Vespuzioren gutunetan, informazio ederra aurkitu ahal dute (kokaren erabilpena, tribu basatien arteko guduak, animali ezberdinen deskribapenak, hamakaren erabilpena, etab…).
 
1504. urtearen amaieran, Vespuzio Sevillara bueltatu zen. Hiria aldaketa handiak euki zituen, haren laguna Kristobal Kolon zorigaitzan jausi zen eta Isabel katolikoa hil zen.
Vespuzio, idazlea zelako bakarrik betearazten zen.
Aldiz, 1505ko otsailean, Espainiako erregea Vizente Yañez Pinzon eta Ameriko Vespuzio Indietarantz joango zen urrengo espedizioaren flotaren buruak izendatu zituen. Urte batez bidaia prestatzen ari ziren, baina 1506ko azaroan, Fernando erregea hil zen eta proiektua baztertu egin zen.
 
1507an, Vespuzio kontratazio etxearentzat lan egiten zuen non lehenengo pilotua bihurtu zen. Haren lana, espedizioetako ibilbideak margotzea eta espedizioetako gidariak aurkestea zen. Lan hau, ez zion nabigatzen usten. Vespuzio, gauza miragarri gehiago ikusi nahi zituela, beste esploratzailehen istoriekin pozik gelditu behar zen.
 
Ameriko haren familiarekin ez zituen kontaktu gehiagorik izan. Haren ama 1509an hil egin zen, orduan, harreman batzuk izan zituen haren bi anaiekin Bernardo eta Antonio.
Apirileko 9an haren testamentua idatzi zuen, non haren anaiak bere oinordekoak bihurtzen ditu. Egun horretatik haurrera ez da Vespuzios ezer gehiago jakiten 1512ko otsailaren 22an hil zen arte, segurazki izurrite beltza 1510ean Sevilla erraustu zuelako.
 
===4.Mapa berriak===
Ameriko Vespuzio hilda zegoen, baina haren izena tinta asko mugitzea eragin zuen. Guztiok badakite Amerikar kontinentearen izena, Florentziar nabigatzailearen izenatik datorrela. Baina nola hailegatzen da puntu horretara kontinente berria lehenengo aldiz ukitzen Kristobal Kolon izan bazen?
 
Kristobal Kolon Venezuelan lehorreratu zuen, Orinocoren aurrean, baina Caribeetako irletan lehorreratu zuela uste zuenez, lurralde hori ez zuen esploratu. Baina haren ontziko egunerokoan zeuden datuak, kontinentean lehorreratu zuela esaten zuen. Horregatik lurralde hori “Colombia” deitu zuten.
 
Kontinente berri bat aurkitu zenez eta mapetan agertzen ez zenez, 1507. urtean, Vosgoseko hiriburuan, Lorrainen, Gauthier Lud “Ptolomeoko kosmografía” (urte haietako geografiako obren erreferentzia) berridatzi behar zela erabaki zuen.
 
Mapa berriak sortzeko, geografo gazte bateri deitu zuten, Martin Waldseemüller zuen izena.
Gazte hau mapa berriak sortzeko, 1503. urtean Ameriko Vespuzio idatzi zuen gutunan “Mundus Novus” erreferentzia egin zuen, non lehenengo aldiz kontinente berriko deskribapen bat egiten da.
 
Beraz 1507ko apirilaren 25ean, 52 orrialdeko obra bat argitaratu zen, non lurralde berriko mapak eta Amerikoren bidaietako lau istorio azaltzen dira.
Vespuzioren izena obrako portadan agertzen zen mundu berriko aurkitzailea izango bazen. Liburuan, Ameriko lurralde berri hoiek mundura erakusten lehenengoa izan zela azaltzen zen.
Waldseemüler munduaren laugarren zatia (Amerika) ezagutarazi zuen obran, lehen bakarrik hiru zati ezagutzen zirelako. Waldseemülerrek ere kontinente berriaren izena Americus edo Amerika izatea aholkatu zuen, Ameriko izan zelako kontinente berriaren aurkitzailea.
 
Orduan 1507ko apirilaren 25ean, kontinente berria izendatu zen. Izen hark, urrengo urteetako aurkitzaileetarako errespetua emango zien mundu berriko leku berriak aurkitzerakoan (Brasil, Chile, Argentina, …).
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Proba_orria/6"(e)tik eskuratuta