|
PATA DE CERDO
{{Antzinako herrialde infotaula
PATACU
| izena= Bizantziar Inperioa
GAITERO
| izena bertako hizkuntzan=Ῥωμανία<br />''Rhōmanía''<br />Romania<br />Imperium Romanum
TXERRIA
| hasiera urtea= [[395]]
| amaiera urtea= [[1453]]
| gobernua= [[Autokrazia]]
| bandera=Flag_of_PalaeologusEmperor.svg
| armarria=Palaiologos-Dynasty-Eagle.svg
| nongo=Bizantziar Inperioko
| mapa= LocationByzantineEmpire_550.png
| mapa testua= Inperioaren hedadurarik handiena, [[Justiniano I.a]] enperadore zela, [[550]]ean
| gert1=Sorrera
| gert2=Ezeztapena
| gert1 data=[[395]]
| gert2 data=[[1453]]
| a1=[[Erromatar Inperioa|Erromatar inperioa]]
| a1 bandera=Vexilloid_of_the_Roman_Empire.svg
| o1=[[Otomandar Inperioa]]
| o1 bandera=Osmanli-nisani.svg
| o2=Beste herrialdeak
| hiriburua=[[Konstantinopla|Konstantinopolis]]
| hiriburu mota=[[Hiriburu (politika)|Hiriburua]]
| hizkuntza=[[Greziera]]<br />[[latin]]a
| erlijioa=Paganismo<br />[[Eliza ortodoxoa|Eliza Ortodoxoa]]
}}
'''Bizantziar Inperioa''' edo '''Ekialdeko Erromatar Inperioa'''<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0142.pdf|izenburua=142. araua: Antzinateko eskualdeen euskarazko izenak|egilea=[[Euskaltzaindia]]|data=2004/XII/16|lekua=[[Bilbo]]}}</ref> [[Antzinaro Berantiarra|Antzinaro Berantiarreko]] eta [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] [[kristautasun|kristau]] inperioa izan zen, [[greziar]] edo heleniar kulturakoa. Hiriburua [[Konstantinopla|Konstantinopolis]] zuen, [[Bizantzio]] ere deitua (gaur egungo [[Istanbul]]).
[[Erromatar Inperioaren gainbehera]]rekin sortu zen, inperio hura bitan zatitu zenean. [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa]] erori ondoren ([[476]]), beste mila urtez eutsi zion ekialdekoak, Konstantinopolis konkistatu zuten arte, hain zuzen ([[1453]]). Inperio honen jatorrian dago [[Diokleziano]]k ekialdeko muga lurraldeak babesteko ezarri zuen bitariko gobernua, [[Galerio]]k mantendu zuena. Konstantinopolis antzinako Bizantzio hiriaren gainean eraikitzeko erabakiak eta, batez ere, Konstantinoren hura inperio osoko hiriburu bihurtu nahiak ([[330]]) Inperioaren banakuntza ekarri zuen, [[Teodosio I.a Handia|Teodosio I.a]] hil ondoan ([[395]]). Semeen artean banatzerakoan, [[Arkadio]]ri sortaldea egokitu zitzaion eta Honoriori sartaldea. Ekialdeko Inperioa hego [[Danubio]]tik Ipar [[Mesopotamia]]raino hedatzen zen, lur hauek barne zirela: [[Balkanak]], [[Anatolia|Asia Txikia]], [[Zipre]], [[Kreta]], [[Siria]], [[Palestina]], [[Egipto]] eta Ipar Mesopotamia.
== Izena ==
Oro har, [[476]]an azken erromatar enperadorea ([[Romulo Augustulo]]) boteretik kendu zuten arte ''Ekialdeko Erromatar Inperioa'' deritzo; eta, ordutik aurrera, ''Bizantziar Inperioa''. Dena dela, klasifikazio historiografiko horrek azken mendeotako [[Mendebaldeko Europa]]ko ikuspegia besterik ez du erakusten. Izan ere, bizantziarrek beren inperioa desagertu zen arte beren burua erromatartzat zuten; haientzat beren inperioa [[Erromatar Inperioa]] zen, eta, beraz, ''Erromatar Inperioa'' edota ''Azken Erromatar Inperioa'' izenak ere erabil daitezke.
== Historia ==
[[Fitxategi:Byzantine Empire animated2.gif|thumb|left|200px|Inperioaren lurralde eremuaren bilakaera]]
=== Ekialdeko Erromatar Inperioa ===
[[Fitxategi:Justinian.jpg|thumb|left|200px|[[Justiniano I.a]], [[San Vitale basilika]]ko ([[Ravenna|Ravena]]) mosaiko ospetsuetako batean]]
[[Arkadio]] izan zen ekialdeko lehen enperadorea. Haren agintaldian (395-408) [[bisigodo]]ek inbaditu zuten inperioa, [[Alariko I.a|Alariko]] buru zutela (395). Erlijio gatazkek ez zuten amairik izan lehen urte hauetan, ezta [[Teodosio II.a]] eta [[Martziano]] enperadoreen garaietan ere (408-457). [[Teodosioren Kodea]]k agindu eta Teodosio II.ak ekialdean eta [[Valentiniano III.a]]k mendebalean berretsia zuten Inperioaren batasuna, kolokan zegoen [[Atila]]ren eta [[barbaro]] herrien erasoak zirela eta. 476. urtean, Mendebaldeko Inperioa, erabat hautsirik, [[godo]]en eskuetan geratu zen, eta [[Zenon I.a]] zen Ekialdeko Inperioan nagusi (474-491). Hala eta guztiz ere, [[Danubio]]tik behera zetozen eslaviarren aurka borrokatu behar izan zuen ekialdeko Inperioak ([[Anastasio I.a]], 491-518).
Erlijio krisiek, bestalde, bizi-bizirik zirauten ([[Monofisismo|monofisistak]]) eta gatazka sozialek garrantzi handia izan zuten ([[Nika matxinada|Nika altxamendua]], 532). [[Justiniano I.a]]k berriztatze lanak egin zituen administrazioan ([[Justinianoren Kodea]], 529) eta saiatu zen Inperio osoaren batasuna lortzen (Sartaldearen errekonkista). Enperadore horren garaian izugarri zabaldu zen artea. Atenasko eskola paganoak itxi ondoren (529), Konstantinopolis kristau helenismoaren gune nagusi bihurtu zen. Baina lurralde hedatzeak ez zuen luzaroan iraun.
=== Heraklidearren garaia ===
[[Fitxategi:Byzantiumby650AD.JPG|thumb|left|350px|left|Bizantziar Inperioa, 650eraino; urte hartarako galduak zituen Mediterraneoaren hegoaldeko probintzia guztiak, [[Kartagoko exarkerria]] izan ezik]]
[[Justino II.a]]ren erreinaldiaren ondoren (565-578), [[lombardiar|lonbardiarrek]] Italiako alde handi bat hartu zuten (568), eta [[Leovigildo]]k [[Hispania]]ko hiri batzuk konkistatu zituen (572). [[Avaro]]en, [[persiera|persiarren]] eta [[eslaviar]]ren inbasioek ahuldua zeukaten inperio hura indartu zen zerbait [[Heraklio I.a]]k persiarrak [[Siria]]tik (611-628) eta [[Palestina]]tik (630) egotzi zituenean (610-641). [[Arabiar]]rei, ordea, ezin izan zien aurre egin.
Haren ondorengoek ([[Konstantino III.a]], [[Heraklio III.a]] eta [[Konstante II.a]], 641-668) arabiarrek mozturiko inperioa jaso zuten, [[Armenia]] (636), [[Mesopotamia]] (635-639), [[Siria]] (636-640), [[Palestina]] (636-638) eta [[Egipto]] (639-642) galtzean geratu zen inperio zatia, alegia. [[Konstantino IV.a]]ren garaian (668-685), Konstantinopolis hartu nahi zuten arabiarrei eutsi bazieten ere (678), ezin oztopatu izan zituzten bulgariar inbasioak. Erlijioz ere banatuak zeudenez, beste erlijio krisi bat sortu zen [[Heraklonas|Heraklio II.aren]] eta [[Konstante II.a]]ren garaian (montheletak).
=== Erromarekiko gatazkak ===
[[Fitxategi:ByzantineEmpire717+extrainfo+themes.PNG|thumb|350px|Inperioaren hedadura, [[Leon III.a]]k agintea eskuratzean (717. urtearen inguruan). Lurralde marratua arabiarren raiden pean zen.]]
Inperioa [[heleniar]]tu eta ekialdeko kutsuz hornitu zuten heraklideen aldia, [[Justiniano II.a]]ren garaian amaitu zen (685-695, 705-711). 695. eta 705. urteen bitartean, [[Leontzio]]k eta [[Tiberio III.a]]k Justiniano II.a agintetik kendu zuten, eta [[Iparraldeko Afrika]]ko probintzia galdu zuen Bizantziok. Horren ondoren, matxinada ugari egin zituen armadak. [[Leon III.a Isauriarra|Leon III.ak]] (717-741) inperioa berriz antolatu zuen, eta arabiarren erasoei eutsi zien. Ondoko enperadoreek jarraitu egin zuten antolaketa lana, baina bizirik zirauten erlijio gatazkek Erromako eta Inperioko elizen banaketa ekarri zuten, Ravenako exarkerria galdu ondoren (751). Orduan, Erromako [[Eztebe II.a]] aita santuak (754-756), frankoen babespean jarrita, [[Aita Santuen Lurraldea|Elizaren Estatuak]] sortu zituen.
[[Arabiar]]ren eta, batez ere, [[bulgariar]]ren aurkako gerrek ez zituzten erlijio borroka eta esetsaldiak bigarren mailan utzi. [[Bizantzioko eztabaida ikonoklasta|Ikonoklastak]] berriz ere nagusi izan ziren [[Leon V.a Armeniarra|Leon V.a]] (813-820), [[Mikel II.a]] ''Totela'' (820-829) eta [[Teofilo (enperadorea)|Teofilo]] (829-842) enperadoreen garaian. Kanpoaldean, Bizantziok [[Kreta]] (826) eta arabiarrek konkistaturiko [[Sizilia]] (829) galdu zituen. Barealdi baten ondoren, kristau ortodoxia berriz ere indartu zen [[Teodora (Teofiloren emaztea)|Teodora]] erregeordearen erreinaldian (842-856), baina [[Mikel III.a]] ''Hordia''ren garaian (842-867) [[Zirilo]]k eta [[Metodio]]k bultzaturiko kristautzeak eta [[Fotios]] Konstantinopolisko patriarka izendatzeak ezadostasun gehiago ekarri zituzten Erromako eta Bizantzioko kristau elizen artean.
=== Mazedoniar dinastia ===
[[Fitxategi:ByzantineEmpire867AD4lightpurple.PNG|thumb|350px|Inperioaren hedadura, 867. urtearen inguruan]]
[[Fitxategi:Map Byzantine Empire 1025-en.svg|thumb|350px|Inperioaren hedadura, [[Basilio II.a Bulgaroktonoa|Basilio II.aren]] agintaldian (976–1025)]]
[[Basilio I.a]] (867-886) mazedoniar dinastiaren sortzaileak egoera baretzea lortu zuen. Ondorengoek, [[Leon VI.a Jakituna]] Fotiosen ikasleak (886-912) eta [[Konstantino VII.a|Konstantino VII.a Porfirogenetak]], aurrekoen bide berari jarraitu zioten aurrekoaren lanari, eta [[X. mendea]]n Bizantziok susperraldia izan zuen [[Erroman I.a]], [[Erroman II.a]] ''Teofano'', [[Nizeforo II.a Fokas]] eta [[Joan I.a Tzimiskes]] enperadoreen eskutik.
Garai horretako Inperioaren aldi gorena [[Basilio II.a Bulgaroktonoa|Basilio II.a Bulgaroktono]] (''Bulgariarren Hiltzailea'', 976-1025) enperadorearekin etorri zen: aurreko enperadoreek konkistaturiko lurraldeei eusteaz gainera, aristokrazia lurjabearen matxinada zapaldu zuen errusiarren laguntzaz, eta, gerra gogor baten ondoren, [[Bulgaria]] hartu zuen (1018). Ondoko enperadoreen garaian, galdutako onurak berreskuratu zituen aristokraziak arian-arian, eta Erromaren eta Bizantzioren arteko zisma betiko gauzatu zen ([[Zisma Nagusia|Ekialdeko Zisma]], 1054). [[Seljukar Inperioa|Seljukarren]] eta [[normandiar]]ren lehen erasoek arras ahuldu zuten inperioa ondoko urteetan.
=== Komnenotarren dinastia (1081-1185) ===
[[Komnenotar]]rak militarren eta probintzietako aristokraten arteko lotura izan ziren; lurraldeari eustea izan zuten helburu. [[Alexo I.a]]k (1081-1118) aurre egin zien [[normandiar]]rei eta [[Joan II.a]]k (1118-1143) [[petxenego]]ak ohildu zituen betiko Bizantziotik. Alabaina, [[Lehenengo Gurutzada|Lehen Gurutzadaren]] etorrerak (1097) eta [[Emanuel I.a]]ren eta [[Alexo II.a]]ren mendebalekoen aldeko politikak latindarren hilketa (Konstantinopolis, 1182) eta Serbia edo Bulgariaren galera (1183-1185, Isaak II.) eragin zuten.
[[Fitxategi:The Byzantine Empire, c.1180.PNG|thumb|left|300px|Inperioaren hedadura, morez, [[1180]]. inguruan, komnenotarren garaiaren bukaeran]]
==== Artea eta kultura ====
Mazedoniarren eta komnenotarren garaian (IX-XII. m.) arteak eta letrak oso garai oparoa izan zuten: Fotiosen entziklopedia, Kephalaren antologia grekoa, Suidasen lexikoa, Simeon Metataphrastoren hagiografiak, Digenis Akritaten epopeia eta kantuak dira lekuko. Hauxe izan zen Konstantinopolisko Unibertsitatearen garai oparoena (Psellosen joera arrazionalista). Arkitekturak eta arteak, [[mosaiko]]etan batez ere, Bizantzioko kulturaren erakusgarri handienetakoak utzi dituzte: [[San Marko basilika|San Marko katedrala]] ([[Venezia]]), Daphni (Atika), Hosios Lukas (Fozida). Bizantzioko artea Hego Italia, Sizilia, Venezia, Errusia, Bulgaria, Serbia eta Errumaniara hedatu zen XIII. mendetik aurrera.
=== Konstantinopolisko Latindar Inperioa ===
[[Fitxategi:Byzantium1215.jpg|thumb|250px|Inperioaren zatitzea, [[Laugarren Gurutzada]]ren ondoren, [[1204]] inguruan]]
[[Isaak II.a]]ren ondoren, erregetzarako izan ziren istiluek gurutzatuen sarrera erraztu zuten, eta 1204. urtean IV. gurutzadako gudariek Konstantinopolis hiria hartu zuten. Konstantinopolisko Latindar Inperioa ([[Balduin I.a]], 1204-1261) jaioa zen Bizantziokoak hondora jo zuenean. Veneziako errepublikaren eta zaldun frankoen artean banatua zegoen. Bizantzioz gainera, Atenas, Akhaia, Tesalonika eta beste hiri heleniar batzuk hartzen zituen. Bizantzioko inperioak aurre egin zion egoera berriari: Epiro, Trebizonda eta Nizeako estatu txikietan oinarriturik, eta ohiturei nahiz kulturari beti leial jarraituz, bizantziarrek latindarrak agintetik egotzi zituzten 1261ean, [[Mikel VIII.a Paleologo]] buru zutela.
=== Paleologoen garaia eta otomandarren etorrera ===
[[Fitxategi:Byzantium1400.png|thumb|250px|Inperioaren hedadura, [[1400]] inguruan]]
[[Paleologoen dinastia]]k (1261-1453) inperioa berregitea lortu bazuen ere, lurralde handiak galdu zituen: Peloponeso eta uharte grekoak latindarren esku geratu ziren, [[Androniko II.a]] (1282-1328) eta [[Androniko III.a]] (1328-1341) enperadoreen garaian turkiarren eta serbiarren erasoak areagotu egin ziren, eta [[Joan V.a Paleologo]]ren garaian (1341-1391) ondorengoen arteko gatazkak larriagotu egin ziren berriz ere. Asia eta Balkan aldetik erasoka ari ziren otomandarrei eutsi ahal izateko, [[Emanuel II.a Paleologo]] (1391-1425) eta [[Joan VIII.a Paleologo]] (1425-1448), [[Basilio Besarion]]ek lagunduta, mendebalekoen laguntza jasotzen saiatu ziren arren, [[otomandar Inperioa|otomandarrak]] Konstantinopolisen sartu eta inperioaz jabetu ziren ([[Mehemet II.a]]m 1453).
[[Konstantino IX.a]] (1448-1453) hil egin zen gudu hartan. Hala eta guztiz ere, Paleologoen garaiko arteak eta kultura emaitzek arrakasta handia izan zuten Europan XIV-XVI. mendeetan. Literaturan, Planudioren lana (alegiak, bilduma eta itzulpenak); historian, Joan Kantakuzenos, Gregoras, Dukas, Kalkokondule; filosofian, Gregoraren eta Palamasen arteko gatazkak, Kudonesen aristotelismoaren eta platonismoaren arteko sintesia, Platon eta Besarionen teoria kontrajarriak. Bi eskola handiri esker hedatu zen pintura (freskoak, ikonoak): Kretakoa (Mistra, Peloponeso) eta Mazedoniakoa (Athos, Tesalonika, Mazedonia eta Errusia). Bi eskolek bat egin zuten XVI. mendean.
=== Inperioaren amaiera ===
Konstantinopolis (1453) eta Mistra (Peloponeso, 1460) konkistatuak izan ondoren, Bizantzioko inperioa desagertu egin zen erabat 1461. urtean, urte horretan otomandarrek [[Trabzon|Trebizonda]] hartu zutenean.
Hala ere, inperio haren sentimendu nazionalak ez ziren desagertu, gaur egungo [[Grezia]]ko biztanleek beren burua tradizio bizantziarraren jarraitzailetzat ikusten baitute.
== Inperioaren ondorena ==
[[Fitxategi:Aya sofya.jpg|thumb|350px|Konstantinopolisko patriarkatzaren ospe unibertsalaren ikur eta adierazpidetzat, [[Justiniano I.a]]k Jainkoaren Jakituria Sakratuaren eliza ([[Santa Sofia|Hagia Sophia]]) eraikiarazi zuen. Lau urte eta erdiko epe laburrean eraiki zuten (532–537).]]
Bizantziar Inperioa [[Behe Erdi Aroa|Behe Erdi Aroko]] [[kristautasun|kristau]] estatu egonkor eta boteretsuena izan zen, eta hainbat mendetako gudu etengabeek txikitu eta desagerrarazi zuten. Bizantzioren gainbeheraz geroztik [[Mendebaldeko Europa]]n boteretsu bihurtu ziren estatuetan, Ekialdeko Inperioa lizun eta dekadentea izan zelako ikuspuntua zabaldu zen, XX. mende arte zuzentzerik izan ez den ikuspuntua.
Ematen diogun izena ematen diogula ere, antzinako inperio hura erabakigarria izan zen iritsi zaigun jakituria klasiko urria gorde eta ezagutarazteko, bai eta lehen urteetako kristautasuna batu eta moldatzeko ere. [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa|Mendebaldeko Inperio Erromatarra]] suntsitu zuten [[germaniar herriak|germaniar]] eta [[eslaviar]] herri guztiekin lehiatu zen, [[ostrogodo]], [[bisigodo]], [[bandalo]], [[alano]], [[avaro]], [[eslaviar]], [[bulgariar]] eta abarrekin. [[Atila]] eta haren [[huno]]en sarraskiak pairatu zituen, azken [[akemenestar Inperioa|persiar inperioen]] kolpe eta etengabeko jipoiak. [[Islam]]a azaldu eta munduan zehar barreiatu zenean, [[arabiar]]rek, [[turkiar]]rek eta bestek ezin izan zuten fede berria [[Bosforo]]tik haratago barreiatu, harik eta inperioa amaitu zen arte. Bizantziar Inperioan sortu zen gaur egungo [[eliza ortodoxoa]] eta [[Konstantinopla|Konstantinopolistik]] igaro ziren ekialde urruneko zeta eta espezieak. [[Genghis Khan]]en botereak ez zituen gainditu Konstantinopolisko harresiak.
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia_zerrenda}}
{{commons|Byzantine Empire}}
[[Kategoria:Bizantziar Inperioa| ]]
| 