Irunberri: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
No edit summary |
||
12. lerroa:
| garaiera = 467
| azalera = 56.66
| biztanleria =
| bizt_urtea =
| dentsitatea =
| distantzia = 38
| euskaldunak = 7,88
20. lerroa:
| herritarra = irunberriar
| alkatea = Mauro Gogortzena Aoiz<br />([[Agrupación Independiente de Lumbier|AIL]], eskuineko indep.)
| webgunea = http://
| oharrak =
}}
'''Irunberri'''<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0155.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua= 155. araua: Nafarroako udal izendegia}}</ref> (''Urunberri'' [[Erronkariera|Erronkariko euskaraz]] eta ''Lumbier'' [[gaztelania]]z) [[Nafarroa]]ko ipar-ekialdean dagoen udalerria da. [[Zangozako merindadea|Zangozako merindadeko]]
== Geografia ==
=== Inguru naturala eta kokapena === [[Fitxategi:Foz de Lumbier (Navarra).jpg|250px|thumb|left|Irunberriko arroilaren ikuspegia.]]▼
Irunberri [[Zangozako merindadea]]ren ekialdean kokatzen da, [[Nafarroa]]ko hiriburutik 38 kilometrora. Herrira heltzeko N-240 errepidea hartu behar da [[Iruñea|Iruña]]-[[Huesca]] norabidean. Behin Judasen bentara helduta, ezkerrera jo behar da NA-150 errepidea hartuta. Herriko punturik altuena [[Arangoiti (mendia)|Arangoiti]] mendiaren 1.355 metroan dago, Leireko mendizerraren baitan.
33. lerroa:
=== Klima eta landaredia ===
▲[[Fitxategi:Foz de Lumbier (Navarra).jpg|
Irunberriko klima mediterraneo eta ozeanikoaren tartekoa da. Altueraren arabera aldaketak nabarmenak dira, urteroko batez besteko tenperatura 12-13°C da. Urteroko batez besteko prezipitazioak 800-1200mm ingurukoak.
55 ⟶ 56 lerroa:
[[1939]]ko [[maiatzaren 30]]ean [[Nafarroa]]ko aurrezki kutxak sustaturiko kooperatiba sortu zen eta [[1940]]ko [[martxoaren 3]]an San Isidro Upategi kooperatiba. [[Nafarroa]]ko hainbat herritan gertatu bezala, Irunberrin ere lursailen erreforma sakona egin zen [[XX. mendea]]n zehar. Lursailen tamaina txikiak nekazaritza-ustiapenek probetxu txikia izatea eragiten zuen, eta ekoizpena handitzeko hainbat orube txiki batu eta lursail handiagoak sortu ziren. [[1974]]ko erreforma horrek 1.634 hektareatan gauzatu zen eta 274 jaberi eragin zien. Hektarea horietan zeuden 3.249 lursailak 458 lursailetara murriztu ziren.
Irunberriko lur komunak 3.222 hektarea hartzen zituen [[1990eko hamarkada]]n erroldaturiko laborantza lurren % 60,9), [[Nafarroa]]ko batezbestekoa baino askoz gehiago.
=== Industria ===
Industrian herritarren % 60k egiten du lan, bai Irunberrin bertan dauden enpresetan, bai [[Agoitz]] eta [[Iruñea]] bitarteko industrialdeetako enpresetan. Sortutako lehen enpresak manufaktura eta autoen konponketarako tailer txikiak izan ziren [[XX. mendea]]ren hasieratik aurrera. Ondoren mota askotako enpresa txikiek pabilioiak eraiki zituzten herriaren kanpoaldean, eta azkenik, [[XX. mendea]]ren amaieran, [[Nafarroa]]ko gobernuak zuzenduriko hazkunde industriala gauzatu zen.
[[Nafarroa]]ko gobernuak industrialdeak sustatzeko sortutako Nasuinsa elkartearen ekimenez, Irunberri industrialdea eraiki zen [[XXI. mendea]]ren hasieran. Eraikuntza lanak [[2008]]an hasi eta urtebete geroago amaitu ziren hiritartzearekin, ondoren, enpresen pabilioiak eraikitzen hasi ziren. Proiektua [[2007]]ko [[urtarrilaren 18]]an aurkeztu zieten [[Nafarroa]]ko gobernuko arduradunek Irunberriko udaleko ordezkariei. Azpiegituraren datu teknikoak honakoak dira:
78 ⟶ 79 lerroa:
=== Zerbitzuak ===
Zerbitzuetan biztanleriaren heren bat aritzen da, herrian dauden lau ikastetxeetan (haurren hezkuntzako eskola, DBH ikastetxea, ikastola eta Lanbide Heziketako eskola), merkataritzan, banketxeetan, udal bulegoetan eta tabernetan.
== Kultura ==▼
=== Ondarea ===▼
* '''Jasokundearen eliza''': [[XIV. mendea]]n eraikitako parrokia da, gurutze latindarraren oinarridun nabe bakarreko eliza da, guztira bost zatitan banaturik.▼
* '''Udaletxea''':[[Nafarroa]]ko udaletxe eraikinik zaharrena da. [[XV. mendea|XV. mende]] amaierako eraikina da, estilo [[pizkundea|errenazentistekoa]].▼
* '''Antillon Etxea''': [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] jauregi [[barrokoa]] da. Fatxadan hainbat elementu eta material desberdin batzen dira.▼
=== Jaiak eta ospakizunak ===▼
Irunberriko jaiak [[abuztuaren 30]]ean hasten dira, Erramun Deunaren bezperan, udaletxetik jaurtitako zuziri batekin. Horrez gain, urtean zehar hainbat festa ospatzen dira herrian: [[abuztuaren 14]]an Jasokundeko ama-birjina, eta [[maiatzaren 15]]ean San Isidro.▼
=== Kirolak ===▼
* Ilunberri Futbol Taldea▼
* Iturbero Igeriketa Kluba▼
* Arbaiun Zalditegia▼
* Iturbero Korrikalari Taldea▼
Herria euskalduna izan zen [[XVIII. mendea]] arte, [[Jose Maria Jimeno Jurio]]k, [[Aingeru Irigarai]]k eta [[Eusebio Rebolé]] irunberriarrak idatzi zutenaren arabera. Horren lekuko, Reboléren hitzak: ''"Que el euskara es la lengua materna de Lumbier no es difícil probarlo... Son los mismos lumbierinos del siglo XVII quienes nos darán noticias sobre el uso de la lengua vasca"'' (...) ''"Aún siendo la lengua madre de Lumbier el euskera, según testimonios en aquellos años, la mayoría de la población de Lumbier era bilingüe conociendo la lengua romance y la vascongada, si bien existía un numeroso grupo de personas que sólo conocían la lengua vascongada"''. ▼
Halaber, baditugu herriko eta inguruetako euskal [[toponimia]] ugaria eta herriko hizkeran erdal grafiaz txertatutako arrasto nabarmenak: ''artalan'', ''apurras'', ''biarra'', ''birica'', ''ciquiña'',''ciriquiar'',''colco'', ''chanchigorri'',''cherri'', ''echecoarte'', ''ezpuenda'', ''furrundiar'', ''langarra'', ''maitiar'', ''matacherri'', ''mozorro'', ''mustur'', ''ondarra'', ''piperra'', ''rieca'', ''sabayado'', ''zaborra'', ''zacarro'', ''zartaco''...▼
Gaur egun euskaldun kopuru apala baina hazkorra da herrian, [[Euskararen Foru Legea|eremu "ez euskaldunean"]] sailkatuta dagoen arren, [[1980]]tik '''Arangoiti''' [[ikastola]] abian dauka herriak. Eta ikastetxe hori berriztatzeko [[Nafarroa Oinez]] antolatu zuen [[2003]]an, ''"Harriz herri Irunberri"'' lelopean. Hala ere, [[urriaren 19]]an ospatu behar zuten jaia [[euri]]te batek zapuztu egin zuen, ibilbideko azpiegiturak suntsituta. Ezbeharrak ezbehar, jendearen erantzun eskuzabalak ahalbidetu egin zuen ikastola egokitzeko prozesuak aurrera egitea.▼
==== Gune mistoaren zabaltzea ====▼
{{sakontzeko|Euskararen Foru Legea}}▼
[[2008]]an [[Ezker Batua (Espainia)|Nafarroako Ezker Batuak]] eta [[Nafarroa Bai]]k [[Euskararen Foru Legea]] aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Irunberri) proposamena aurkeztu zuten [[Nafarroa]]ko legebiltzarrean. [[Unión del Pueblo Navarro|UPN]] ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSN]] alderdiaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena<ref>[http://www.euskarakultur.org/eke/accion/noticia.NoticiaViewPDF?noticia_id=16106&idIdioma=1 Euskarakultur.com webguneko albistea.]</ref>.▼
Gaur egun Irunberri gune ez-euskaldunean dago, eta hori dela eta hizkuntza ofizial bakarra [[gaztelania]] da. [[2001]]eko hizkuntza inkestaren arabera, herritarren %7,88k zekien [[euskara]]z hitz egiten.▼
== Demografia ==
117 ⟶ 88 lerroa:
|}
[[2008]]ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 66 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren % 4,81 ([[Nafarroa]]ko batezbestekoaren azpitik).
== Politika ==
123 ⟶ 94 lerroa:
[[2007]]an ''[[Agrupación Independiente de Lumbier]]'' (AIL, [[Unión del Pueblo Navarro|UPNtik]] hurbil) taldeko Javier Mauro Gogortzena Aoiz aukeratu zuten alkate. Taldeak bost zinegotzi lortu zituen eta gehiengo osoa azken hauteskundeetan. Ordezkaritza lortu zituzten beste hiru zerrendak [[Progresistas de Lumbier-Irunberri Ondalan]] (2), [[Nafarroa Bai]] (1) eta [[Eusko Abertzale Ekintza]] (1) izan ziren.
{| class="taulapolita"
|+'''Irunberriko Udala
| '''Alderdia''' || '''Botoak''' || '''Zinegotziak'''
|-
139 ⟶ 110 lerroa:
[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal hauteskundeetan]] antzera gertatu zen, ezkerraren esparrua hiru zerrendatan banatuta agertu zen: [[Progresistas de Lumbier-Irunberri Ondalan]]<ref>[http://ondalanlumbier.blogspot.com/ Irunberri Ondalanen bloga].</ref> (2 zinegotzi), [[Bildu]] (1) eta [[Izquierda-Ezkerra|I-E]] (1). Horrek [[Agrupación Independiente de Lumbier|AIL]] (5) eskuindarraren gehiengo osoa erraztu egin zuen; Gogortzenak alkate kargua gorde egin zuen.
{| class="taulapolita"
|+'''Irunberriko Udala
| '''Alderdia''' || '''Botoak''' || '''Zinegotziak'''
|-
158 ⟶ 129 lerroa:
* HELBIDEA: Kale Nagusia, 48
===
{| class="taulapolita"
| align=right| 1987-1991 || José María Juanto ||
|-
195 ⟶ 160 lerroa:
* [[Uztarroze]] - [[Izaba]] - [[Urzainki]] - [[Erronkari]] - [[Garde]] - [[Burgi]] - [[Esa]] - [[Xabier]] - [[Zangoza]] - [[Ledea]] - Irunberri - [[Nardoze]] - [[Ibargoiti]] - [[Elo]] - [[Noain Elortzibar|Noain]] - [[Cordobilla]] eta [[Iruñea]]
== Ondasun nabarmenak ==
▲*
▲*
▲*
▲== Kultura ==
▲=== Jaiak eta ospakizunak ===
▲Irunberriko jaiak [[abuztuaren 30]]ean hasten dira, Erramun Deunaren bezperan, udaletxetik jaurtitako zuziri batekin. Horrez gain, urtean zehar hainbat festa ospatzen dira herrian: [[abuztuaren 14]]an Jasokundeko ama-birjina, eta [[maiatzaren 15]]ean San Isidro.
▲* Ilunberri Futbol Taldea
▲* Iturbero Igeriketa Kluba
▲* Arbaiun Zalditegia
▲* Iturbero Korrikalari Taldea
▲Herria euskalduna izan zen [[XVIII. mendea]] arte, [[Jose Maria Jimeno Jurio]]k, [[Aingeru Irigarai]]k eta [[Eusebio Rebolé]] irunberriarrak idatzi zutenaren arabera. Horren lekuko, Reboléren hitzak: ''"Que el euskara es la lengua materna de Lumbier no es difícil probarlo... Son los mismos lumbierinos del siglo XVII quienes nos darán noticias sobre el uso de la lengua vasca"'' (...) ''"Aún siendo la lengua madre de Lumbier el euskera, según testimonios en aquellos años, la mayoría de la población de Lumbier era bilingüe conociendo la lengua romance y la vascongada, si bien existía un numeroso grupo de personas que sólo conocían la lengua vascongada"''.
▲Halaber, baditugu herriko eta inguruetako euskal [[toponimia]] ugaria eta herriko hizkeran erdal grafiaz txertatutako arrasto nabarmenak: ''artalan'', ''apurras'', ''biarra'', ''birica'', ''ciquiña'',''ciriquiar'',''colco'', ''chanchigorri'',''cherri'', ''echecoarte'', ''ezpuenda'', ''furrundiar'', ''langarra'', ''maitiar'', ''matacherri'', ''mozorro'', ''mustur'', ''ondarra'', ''piperra'', ''rieca'', ''sabayado'', ''zaborra'', ''zacarro'', ''zartaco''...
▲Gaur egun euskaldun kopuru apala baina hazkorra da herrian, [[Euskararen Foru Legea|eremu "ez euskaldunean"]] sailkatuta dagoen arren, [[1980]]tik '''Arangoiti''' [[ikastola]] abian dauka herriak. Eta ikastetxe hori berriztatzeko [[Nafarroa Oinez]] antolatu zuen [[2003]]an, ''"Harriz herri Irunberri"'' lelopean. Hala ere, [[urriaren 19]]an ospatu behar zuten jaia [[euri]]te batek zapuztu egin zuen, ibilbideko azpiegiturak suntsituta. Ezbeharrak ezbehar, jendearen erantzun eskuzabalak ahalbidetu egin zuen ikastola egokitzeko prozesuak aurrera egitea.
▲==== Gune mistoaren zabaltzea ====
▲{{sakontzeko|Euskararen Foru Legea}}
▲[[2008]]an [[Ezker Batua (Espainia)|Nafarroako Ezker Batuak]] eta [[Nafarroa Bai]]k [[Euskararen Foru Legea]] aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Irunberri) proposamena aurkeztu zuten [[Nafarroa]]ko legebiltzarrean. [[Unión del Pueblo Navarro|UPN]] ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSN]] alderdiaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena<ref>[http://www.euskarakultur.org/eke/accion/noticia.NoticiaViewPDF?noticia_id=16106&idIdioma=1 Euskarakultur.com webguneko albistea.]</ref>.
▲Gaur egun Irunberri gune ez-euskaldunean dago, eta hori dela eta hizkuntza ofizial bakarra [[gaztelania]] da. [[2001]]eko hizkuntza inkestaren arabera, herritarren % 7,88k zekien [[euskara]]z hitz egiten.
== Herri senidetuak ==
| |||