Eneko Arista: berrikuspenen arteko aldeak

Eneko Aritzaren jatorria ezezaguna da. Aitaren izena ere zalantzazkoa dute adituek. Leireko agiri batean {{lang|la|''Enneco ... filius Simeonis''}} (Eneko Ximenoren semea) agertzen da eta bestean, bere hileta-liburu antzekoa dena honelaxe dio: {{lang|la|''Enneco Garceanes, que fuit vulgariter vocas Areista''}} (Eneko GartxezGartzez [GartziarenGartzearen semea], arruntean Aritza ezaguna). Geroagoko historialari askok agiriak hartu dituzte hizpide baina litekeena da ustelak edo gero sortuak izatea. XI. mendeko kronikariek - [[Ibn Hayyan]]ek edo [[Al-Udri]]k-, Eneko eta bere anaia ''ibn Wannaqo'' ({{lang-ar|بن&nbsp;ونّقه}}, "Enekoren semea" erabiltzen zuten abizen moduan.<ref name="Lacarra" /><ref name= "Barrau-Dihigo">{{erreferentzia|abizena= Barrau-Dihigo |izena= Louis |izenburua= Les origines du royaume de Navarre d'apres une théorie récente |aldizkaria= Revue Hispanique |alea= 7 |orrialdea= 141–222 |urtea= 1900}}</ref> [[Rodrigo Semenez Arradakoa]]k (c. 1170–1247) [[Bigorra|Bigorreko]] kondea edo bigorretarra zela zioen baina ez dago teoria babesten duen iturririk.<ref name= "Barrau-Dihigo" /> Badaude [[Semeno leinua]]ren gobernadoreen noble bat besterik ez zela esaten dutenak baina teoria hau bere burua legeztatzeko erabili zuten semenotarrek.<ref name="Lacarra" />

Enekoren amaren izena ere ezezaguna da. Tradizioak Oneka izena zuela dio, baina ez dago honi buruzko iturririk. Aditu guztiek [[Musa ibn Fortun|Musa ibn Furtun]] buruzagi [[Muladi|''muwallad'']]a ere ezkondu zuela eta [[Musa ibn Musa]] izan zuela semea diote.<ref>[[Ibn Hayyan]] eta [[Al-Udri]]k Eneko eta FortunOrti EnekoEnekoez amaren partez Musa ibn Musaren anaiak zirela zioen. Ezkontzen ordena zalantzazkoa da, Lévi-Provençalek eta Pérez de Urbelek kristau ezkontza lehendabizikoa zela diote eta Sánchez Albornozek, berriz, musulmana.</ref> Musa gaztea Tuterako Banu Qasien buruzagi bilakatu zenean, anaien arteko aliantza bere eremuetan burujabea izateko oso erabilgarria izan zen.

Pirinio inguruetan egoera ezberdina izan arren, haranetan kristauak gutxiengoa ziren. Orduko euskaldun batzuk alderdi [[Frankoak|frankoen]] alde egiten zuten, hasieran [[Karlomagno]]k eta gero [[Luis Errukitsua]]k eutsirik. BelaskotarBeraskotar leinu aberatsa frankoen alderdiaren buruzagia zen.

799an, karolingiarren aldekoek Iruñeko gobernadore musulmana edo ''[[vali (Islam)|wali]]''a, Eneko Aritzaren senidea zen [[Mutarrif ibn Musa]], erail zuten.<ref name= "Mar"/><ref name=LS>{{erreferentzia |abizena= Suárez Fernández|izena= Luis |izenburua= Historia de España Antigua y media |url= http://books.google.cat/books?id=OeiQxLSvC2IC&pg=PA155&lpg=PA155&dq=Batalla+de+Secunda+747&source=bl&ots=rQQLKy_Prf&sig=PlvY4NydhMUiwNh3F77cF1jnHuE&hl=ca&ei=uyY2Sur6KsWrjAfAi-2FCg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4_result&ct=result&resnum= |argitaletxea= Ediciones Rialp |orrialdea=186-188 |isbn= 978-84-321-1882-1}}</ref> 806an, frankoek eskualdea kontrolpean zuten, BelaskoBerasko Baskoia edo Gaskoia izeneko gobernadorearen bitartez.<ref name= "Mar"/> 812an, Luis Errukitsuak Iruñerantz bidali zuen espedizio bat. Itzulera ez zen loriatsua, haurrak eta emakumeak hartu baitzituzten bahitu [[Orreaga]]ko mendatea zeharkatzeko.

816an, Ibn Hayyanen esanetan, Abd al-Karim ibn Abd al-Wahid ibn Mugitek frankoen aldeko "Jaungoikoaren Etsaia" zen BelaskoBerasko Baskoia ({{lang-ar|بلشك&nbsp;الجلشقي}}, ''Balašk al-Ŷalašqī''), Iruñeko ''[[sahib]]''aren ({{lang-ar|صاحب&nbsp;بنبلونة}}) aurkako espedizioa zuzendu zuen, alderdi kristau eta paganoa bildurik baitziren. [[Pancorboko gudua|Hiru eguneko gudu batean]] omeiarren aldeko alderdiak bere etsaiak menderatu eta BelaskoBerasko hil zuten, eta baita [[Alfontso II.a Asturiaskoa]]ren noblea zen Gartzia Lopez, Antso "Iruñeko zalduna" eta "Ṣaltān" izeneko zaldun paganoa ere. Frankoen aldekoen erabateko porrota erabilgarria izan zen Enekok baskoien buruzagitza lortzeko.<ref name "Sanchez"/> 820an, Enekok Aragoin zegoen frankoen basailua zen [[Aznar I.a Galindez|Azeari I.a Galindez]]en ordez [[Gartzea I.a Galindez|Gartzea "Gaiztoa"]] jartzeko.

824an, [[Pepin I.a Akitaniakoa|Pipino I.a]] errege frankoak eta bere menpeko jaun euskaldunak berriro armada bidali zuten Iruñera, baina bueltakoan, Orreaga-Garaziko inguruko mendietan, Eneko Aritza eta bere suhiak frankoen armadari gailendu zitzaizkien. [[Orreagako gudua (824)|Orreagako guduan]] [[Eblo]] eta [[Aznar Antso|Azeari Antso]] kondeak preso hartu zituzten. Oroel haitzean, [[Jaka]]tik gertu, baskoi nobleek Eneko Aritza errege goratu eta [[Iruñeko Erresuma]] burujabea sortu zuten.<ref name= "Mar"/><ref>{{erreferentzia|izena= Béatrice |abizena= Leroy |izenburua= Histoire du Pays Basque |argitaletxea= Jean-Paul Gisserot |urtea= 2005 |orrialdea= 17}}</ref>

Eneko Aritza saiatu zen buruzagi euskaldunekin harreman onak izaten eta familia loturak hedatzen, Tuterako Banu Qasi godo musulmanekin eta Gartzea "Gaiztoa" [[Aragoiko konderria|Aragoiko kondearekin]] bereziki. Halaber, Arabako Bela eta BelaskoBerasko familiekin eta [[Frankoak|frankoen]] menpe bizi ziren [[Pirinioak|Pirinioez]] bestaldeko euskaldunek bera alde jartzen.

840. urtean Abd Allah ibn Kulayb Zaragozako ''wāli''ak Enekoren eremuak eraso zuenez, Musa ibn Musa bere anaia matxinatu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena= de la Granja |izena= Fernando |izenburua= La Marca Superior en la obra de Al-'Udri |aldizkaria= Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon |alea= 8 | urtea= 1967 |orrialdea= 468-9}}</ref> [[Gartzea Eneko]] bere semea aritu zen erregeorde- agian 841ean gaixotasun batek Eneko elbarritu utzi zuen eta<ref name= "Mar"/>- [[FortunOrti EnekoEnekoez]] ({{lang-ar|فرتون&nbsp;بن&nbsp;ونّقه}}, ''FortūnFurtūn ibn Wannaqo'') bere osabarekin batera. Biek Musarekin bat egin zuten Kordobako emirerriaren aurka. [[Abd ar Rahman II.a|Abd ar-Raman II.a]] emirrak hurrengo urteetan zigor-kanpainak ordenatu zituen. 843an izandako gudu batean, FortunOrti EnekoEnekoez hil zen, Musak zaldia galdu eta oinez ihes egin behar izan zuen, Enekoren semea zen GalindoGarindo zauritua izan zen eta noble batzuk, artean BelaskoBerasko GartxezGartzez, bando aldatu eta Abd-ar-Rahmanen alde egin zuten. Musulmanek, porrotaren ondorioz, haien tropak hiriburuan sartu zituzten.<ref>{{erreferentzia|abizena = Cañada Juste|izena= Alberto|izenburua = Los Banu Qasi (714-924)|urtea = 1980|aldizkaria = Príncipe de Viana| alea = 58-59|orrialdea = 5-96|issn= 0032-8472|url =http://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/15651.pdf}}</ref>. Bien bitartean Europan [[Verdungo Hitzarmena|Verdungo banaketa]] adostu zuten urte hartako abuztuan.<ref>{{erreferentzia|izena= Joseph |abizena= Calmette| url= http://books.google.fr/books?ei=wW5ZTNiPFpOk4QblyaWKDQ&ct=result&id=96_RAAAAMAAJ&dq=trait%C3%A9+Verdun+843+texte+perdu+date&q=%2210+ao%C3%BBt+843%22 |izenburua= Trilogie de l'histoire de France - Le Moyen Âge |argitaletxea= Fayard |urtea= 1952|orrialdea= 109}}</ref>

Hurrengo urtean, 844an, GalindoGarindo Enekok eta Musaren semea sen [[Lope ibn Musa|Lubb ibn Musa]]k berriro kordobarren aurka egin zuten, eta Musa makurrarazi zuten. 845ean kanpaina labur bat egin ondoren, bakea adostu zuten.<ref name= "LeviGomez">{{erreferentzia|abizena1= Lévi-Provençal |izena1= Évariste |izena2= Emilio |abizena2= García Gómez |izenburua= Textos inéditos del ''Muqtabis'' de Ibn Hayyan sobre los orígines del Reino de Pamplona |aldizkaria= Al-Andalus |alea= 19 |orrialdea= 295–315 |urtea=1954}}</ref><ref name "Sanchez">{{erreferentzia|abizena= Sánchez Albornoz |izena= Claudio |izenburua= Problemas de la historia Navarra del siglo IX|aldizkaria= Princípe de Viana |alea= 20 |orrialdea= 5–62 |urtea= 1959}}</ref> 850. urtean, MūsāMusa berriro matxinatu zen, aritzatarren laguntzarekin,<ref name= "LeviGomez"/>. Urte hartan ere, ''Induo'' (adituen ustez Eneko) eta ''Mitio'',<ref>

Lévi-Provençalen ustez, Banu Qasi bere senideen moduan, [[poligamia|poligamoa]] izan zen.<ref name= "Levi">{{erreferentzia|abizena1 = Lévi-Provençal|izena1= Évariste|egile1-lotura=Évariste Lévi-Provençal|izenburua = Du nouveau sur le royaume de Pampelune au IXe siècle|urtea = 1953|aldizkaria = Bulletin Hispanique|liburukia= 55|alea = 1|orrialdea = 5-22|issn= 0214-3038|argitaletxea=[[Bordeleko Unibertsitatea]] | issn =0007-4640 |url=http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/hispa_0007-4640_1953_num_55_1_3340}}</ref> Beste adituek, berriz, Enekok Toda edo [[Oneka Belaskez]]<ref>{{erreferentzia|abizena= Settipani |izena= Christian |izenburua= La Noblesse du Midi Carolingien |argitaletxea= Occasional Publiucations of the Unit for Prosopographical Research |liburukia= 5 |urtea= 2004}}</ref>, BelaskoBerasko 816an hildako Iruñeko gobernadorearen alaba edo AznarAzeari I.a Galindezen senidea,<ref>{{erreferentzia|abizena= Mello Vaz de São Payo |izena= Luiz |izenburua= A Ascendência de D. Afonso Henriques |argitaletxea= Raízes & Memórias |alea= 6 |orrialdea= 23–57 |urtea= 1990}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena= Stasser |izena= Thierry |izenburua= Consanguinity et Alliances Dynastiques en Espagne au Haut Moyen Age: La Politique Matrimoniale de la Reinne Tota de Navarre |aldizkaria= Hidalguia |alea= 277 |orrialdea= 811–39 |urtea=1999}}</ref> ezkondu zuela diote. Edonola ere, lau seme-alaba ezagun izan zituen:<ref name="Lacarra" /><ref name= "LeviGomez"/><ref name "Sanchez"/>

* Asona Eneko, [[Musa ibn Musa|Musa ibn Musa ibn FortunFurtun]], Tutera eta [[Huesca]]ko ''wali''a ezkondu zuena.

* GalindoGarindo Eneko, [[851]]n [[Kordoba]]n hilda. Eulogio Kordobakoaren laguna. [[Musa ibn GalindoGalind]], Huescako ''amil'' 860. urtean eta 870ean hilda, bere semea omen zen.<ref>{{erreferentzia|abizena= Sánchez Albornoz |izena= Claudio |izenburua= La Epistola de S. Eulogio y el Muqtabis de Ibn Hayan |aldizkaria= Princípe de Viana |alea= 19 |orrialdea= 265-66 |urtea= 1958}}</ref>