Frantzia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
No edit summary |
||
55. lerroa:
Metropolitar Frantziak hexagono baten itxura du, eta 965 bat kilometro luze eta 935 bat kilometro zabal da. Bere mugak 2.970 km luze dira: [[Espainia]] (650 km), [[Belgika]] (620 km), [[Suitza]] (572 km), [[Italia]] (515 km), [[Alemania]] (450 km), [[Luxenburgo]] (73 km), [[Andorra]] (57 km) eta [[Monako]] (4,5 km). [[Guyana Frantsesa|Guyanako]] mugak 580 km luze dira [[Brasil]]ekin eta 520 km [[Surinam]]ekin. [[Saint Martin]] uharteak ([[Antillak]]) 10,2 km luze den muga eraikigabea du [[Herbehereak|Herbehereen]] uharte zatiarekin. Azkenik, [[Antartika]]n Frantziak beretzat duen Terre Adélie lurraldea ([[Frantziaren lurralde austral eta antartikoak|TAAF]]) muga du [[Australia]]k beretzat duen lurraldearekin.
Frantziako kostak lau itsasotara ematen
Metropolitar Frantziako paisaiak aniztasun handia du, [[ordoki]] zabalak ipar eta mendebaldean, eta mendigune handiak hego-mendebaldean ([[Pirinioak]]) eta hego-ekialdean ([[Alpeak]]). Frantziako Alpeetan dago Mendebaldeko Europako punturik gorena, [[Mont Blanc]],
Ibai handiek zeharkatzen dute Frantzia. Garrantzitsuenak [[Loira (ibaia)|Loira]], [[Rodano (ibaia)|Rodano]] (iturburua Suitzan), [[Garona]] (iturburua Espainian), [[Sena]] eta, tarte batean behintzat, [[Rhin]], [[Mosa (ibaia)|Mosa]] eta [[Mosela (ibaia)|Mosela]] dira.
63. lerroa:
== Historia ==
{{sakontzeko|Frantziako historia}}
Arkeologia ikerketetan, duela 100.000 urte baino gehiagoko gauzakiak aurkitu dira. [[Paleolito]] garaitik
[[Fitxategi:Chlodwigs taufe.jpg|thumb|right|200px|[[Klovis I.a]]ren bataioa. Parisko [[Sainte-Chapelle]]ko margoa.]]
Erromaren beherakadak zabalik utzi zuen Galia germaniarrek har zezaten. [[III. mendea|K. o. III. mendetik]] aurrera, [[Rhin]] ibaia zeharkatuta, tribu germaniar ugarik inbaditu zuten [[Erromatar Inperioa]]. Horietako bat [[frankoak]] ziren, Frantziari
[[VIII. mendea]]n aginpidea [[karolingiar leinua|karolingiarren]] eskuetan zegoen; haietan handiena [[Karlomagno]] izan zen. [[IX. mendea]]ren hasierarako Karlomagnoren inperioak [[Erdialdeko Europa]]ko parterik gehiena bere mende zuen, baina haren heriotzak zatiketa ekarri zuen. Izan ere, [[Verdungo Hitzarmena]]ren bidez ([[843]]), [[Inperio Karolingioa|Karolingiar Inperioa]] hirutan banatu zen. Inperioko mendebaldeko lurraldeek, gerora Frantzia izango zena, ''Francia Occidentalis'' izena hartu zuten. Azken errege karolingioa [[987]]an hil zenean, [[Hugues Capet]] hautatu zuten errege. [[Kapeto leinua|Kapetoen dinastiak]], hasieran ahula izan bazen ere, [[1328]]. urtea arte iraun zuen; ordurako erregearen aginpidean zeuden Frantzia modernoko lurralde gehienak, [[Flandria|Flandes]], [[Bretainia]], [[Borgoina|Burgundia]] eta [[Akitania]] izan ezik. Urte hartan [[Filipe VI.a Frantziakoa|Filipe VI.a Valoiskoak]] hartu zuen erregetza, eta haren ondorioz piztu zen [[Ehun Urteetako Gerra|Ehun Urteko Gerra]] ([[1337]]-[[1453]]), Ingalaterraren kontra. Gerra bukatzean [[Valois leinua|Valoistarrak]] indartuta irten ziren Frantziako erregetzan, eta ingelesek Franziako jabetza guztiak galdu zituzten, [[Calais]] izan ezik. Orduan erori ziren [[Lapurdi]] eta [[Zuberoa]] Frantziaren koroaren mende. XV. mendearen bukaeran Burgundia eta Bretainia Valoistarren eskuetan zeuden; era horretan, estatua gaur egun dituen mugetara hurbildu zen.
[[XVI. mendea]]n [[protestantismo]]a hedatu zen Frantzian
[[XVII. mendea]]n, erregeen aholkularien trebeziari esker ([[Richelieu kardinala]], [[Jules Mazarin|Mazarin]]) Frantzia Europako nazio nagusi izan zen. Azken errege borboiek, batez ere [[Luis XIV.a Frantziakoa|Luis XIV.ak]], [[Versaillesko jauregia|Versaillesko jauregi]] handientsuarekin, eta erregetzaren ikusmolde erabatekoarekin (''
[[Fitxategi:Prise de la Bastille.jpg|thumb|left|250px|[[Bastillaren Hartzea]] [[Frantziako Iraultza]]n, [[Paris]]]]
[[1789]], monarkia eta nobleen bidegabekeriaren aurrean, [[Frantziako Iraultza]] gertatu zen: errege-erreginak hil zituzten, giza eskubideak aitortu eta [[Antzinako Erregimena|Erregimen Zaharra]] suntsitu zen. Iraultza, ordea, gero eta gogorragoa egin zen, sarraski handiak izan ziren eta, azkenean, bost diktadoreren esku geratu zen gobernua, eta oso erraz erori zen [[Napoleon Bonaparte]]ren eskuetan; Napoleon Frantziako agintari izan zen [[1799]]tik [[1814]]ra arte, kontsul gisa lehenbizi eta enperadore moduan gero. Haren agindupean, Frantziak Europako erresuma guztiak garaitu eta kontinenteko lurralde zabala bere mendean hartu zuen. [[Napoleondar Gerrak|Napoleonen konkista gerrak]] 1815ean amaitu ziren, [[Waterlooko gudua|Waterlooko]] porrotarekin.
1814an monarkia [[Borboien berrezarkuntza (Frantzia)|berezarri]] zen
[[1871]]n frantsesek Alsazia-Lorrena galdu zituzten ([[Alemania]]ren esku geratu ziren), baina [[Lehen Mundu Gerra]]ren ([[1914]]-[[1918]]) amaieran itzuli ziren. [[Hirugarren Reicha|Alemania Naziaren]] inbasioan ondoren, [[Bigarren Mundu Gerra]]n, [[Vichyko gobernua|Vichyko gobernu]] kolaborazionista ezarri zen, [[Philippe Pétain|Pétain]] mariskalaren gidaritzapean. [[Frantziar Indar Askeak|Frantzia Askea]] izeneko erresistentzia higikunde bat antolatu zen [[Erresuma Batua]]n [[Charles de Gaulle]] jeneralaren gidaritzapean. [[1944]]an askatu zuten Frantzia [[Bigarren Mundu Gerrako aliatuak|Aliatuek]]. Demokrazia parlamentarioa ezarri zen berriz Frantzian: [[Frantziako Laugarren Errepublika|Laugarren Errepublika]] ([[1946]]–[[1958]]).
| |||