Kuba: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
No edit summary |
||
44. lerroa:
'''Kuba'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref>, ofizialki '''Kubako Errepublika''' ({{lang-es|República de Cuba}}, {{IPA|reˈpuβlika ðe ˈkuβa}} ahoskatua), [[Amerika]]ko estatua da, izen bereko [[uharte]]ak ([[Antillak|Antilletako]] uharte handiena) eta [[Karibe itsasoa|Karibe itsasoko]] beste uharte batzuek osatua. Iparraldera, [[Ameriketako Estatu Batuak]] ditu; mendebaldera, [[Mexiko]]; hegoaldera, [[Kaiman uharteak|Kaiman Uharteak]] eta [[Jamaika]]; eta ekialdera, [[Haiti]].
Biztanle gehien dituen Karibeko estatua da,
== Geografia ==
67. lerroa:
XIX. mendearen bukaeran Espainiarekiko harremanak gaiztotu ziren (erreforma ekonomiko-sozialek huts egin zuten eta zergak jaso ziren) eta matxinada batzuen ondoren, 1868an hasi zen independentziaren lehen gerra ([[Hamar Urteko Gerra]]) [[Carlos Manuel de Céspedes]]en gidaritzapean. Bake hitzarmen batekin eman zitzaion amaia gerrari, baina kubatar batzuek ez zituzten eskainitako baldintzak onartu eta borrokan jarraitu zuten. Estatu Batuetan erbesteratua zegoen [[José Martí]] idazle eta politikariaren gidaritzapean, askapen mugimendua antolatzen hasi zen [[1892]]an, Kubako Alderdi Iraultzailea sortu zen, eta [[1895]]ean [[Kubako Independentzia Gerra|independentziarako bigarren gerra]] piztu zen.
[[1898]]ko otsailean, leherketa baten ondorioz, [[Habana]]ko portuan zegoen Estatu Batuetako ''USS Maine'' gerra ontzia hondoratu
Estatu Batuak Kuban egon ziren denboran ([[1989]]ko apirilaren 1etik [[1902]]ko maiatzaren 20 arte) beren hezkuntza, ekonomia eta kultura ezartzen ahalegindu ziren. 1901ean konstituzio errepublikarra onartu zen, nazioarteko hitzarmenak, ekonomia eta barne arazoak Estatu Batuen mende
=== Kubako errepublika ===
79. lerroa:
{{sakontzeko|Kubako Iraultza}}
[[Fitxategi:Manuel Urrutia2.jpg|thumb|right|250px|<small>[[Manuel Urrutia Lleó|Manuel Urrutia]] presidentea [[1959]]an, [[Camilo Cienfuegos]] eta [[Che Guevara]]ren artean</small>]]
[[Fulgencio Batista]]ren kontrako oposizioa zabala zen: unibertsitateko ikasleak, langileak eta erdi mailako klasea. [[1956]]aren bukaeran, [[Fidel Castro]] abokatuak [[Sierra Maestra]]ko mendietan babes harturik, diktadoreari aurre egiteko [[gerrilla]] antolatu zuen. [[1958]]an, Castrok, bere anaia [[Raúl Castro|Raul]], [[Camilo Cienfuegos]] eta [[Che Guevara]]rekin batera, Batista ihes egitera behartu zuen, eta [[1959]]ko urtarrilaren 8an Habanan sartu zen. Castrok Lehen Ministro kargua hartu zuen eta [[Manuel Urrutia Lleó]]k errepublikaren lehendakariarena. 1959ko uztailan [[Osvaldo Dorticos]]ek hartu zuen lehendakari kargua.
[[1961]]ean, talde iraultzaileek Kubako Iraultza Sozialistaren Alderdi Batua sortu zuten, [[1965]]etik aurrera [[Kubako Alderdi Komunista]] izan zena. Kubak [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunaren]] sozialismoa hartu zuen eredutzat eta lankidetza hitzarmenak izenpetu ziren bi herrialdeen artean. Kubako gobernuak nekazaritza erreforma egin eta lurrak nekazarien artean banatu zituen, banketxeak, azukre industria, atzerritarren ondasunak eta industria nazionalizatu zituen, hezkuntza, alfabetatze kanpainak eta hirigintzaren erreforma bultzatu zituen. Aldaketa horien ondorioz, Estatu Batuen eta Kubaren arteko harremanak gaiztotu ziren; 1961ean, Estatu Batuak [[Cochinos badiako inbasioa|uhartea mendean hartzen ahalegindu ziren Cochinos badian]], eta merkataritzaren blokeoa, Kubara esportatzeko debekua eta erregimen berria eraisteko konspirazioak bultzatu zituen. [[1962]]an, [[John Fitzgerald Kennedy|John F. Kennedy]] Estatu Batuetako lehendakariak [[Kubako Krisialdia|Sobietar Batasunak Kuban ezarriak zituen misilak kentzeko agindu zion Kubari]], eta kendu ezean, uhartea hartuko zuela mehatxatu zuen.
[[Fitxategi:Bundesarchiv_Bild_183-L0614-040,_Berlin,_Fidel_Castro_an_der_Grenze.jpg|thumb|right|220px|<small>[[Fidel Castro]] [[Berlin]]en [[1972]]an, [[Alemaniako Errepublika Demokratikoa|Ekialdeko Alemaniako]] [[Politburo]]ko kideekin</small>]]
[[1962]]an, Estatu Batuek hala eskatuta, [[Amerikako Estatuen Erakundea|Amerikar Estatuen Erakundetik]] (OEA) kanpo bota zuten Kuba, eta Kubak Latinoameriketako iraultza higikundeak sustatu zituenean, OEAko herrialde gehienek Kubarekiko harremanak hautsi zituzten. Halaber, 1960-1970. urteetan Kubak gudarosteak bidali zituen Afrikara, [[Angola]]ra eta [[Etiopia]]ra batez ere, Sobietar Batasunaren estatu-bezeroei laguntzera. Halaber, Asiako hego-ekialdeko iraultza mugimenduak bultzatu zituen.
[[1975]]ean, Kubako Alderdi Komunistaren lehenengo biltzarra egin zen, eta 1976an konstituzio sozialista onartu zen. Urte hartan bertan ospatu zen lehenengo nazio biltzarra, eta bertan Fidel Castro, komunisten buruzagia, hautatu zuten estatu- eta
1975-1989 bitartean, marxisten alde borrokatu zen Kubako gudarostea Afrikako zenbait herrialdetan, adibidez, Angolan eta Etiopian, eta laguntza eman zien Latinoamerikako eta Karibe inguruko zenbait herrialderi, [[Nikaragua]]ri, [[Guyana]]ri edo [[Grenada]]ri, besteak beste; dena dela, eta zenbait gudutan parte hartu zuen arren, [[Lerrokatu Gabeko Herrialdeen Mugimendua]]ren bilera Kuban egin zen [[1979]]an, eta Castro aukeratu zuten buruzagi, hurrengo hiru
[[1989]]an, Sobietar Batasunean aldaketa politikoak abian jarri zirenean, Kubak ez zion bide berari jarraitu, eta are bakartuago gelditu zen. Azkenik, [[Sobietar Batasunaren desegitea|Sobietar Batasuna gainbehera]] etorri zenean haren laguntza galdu zuelarik, arazo ekonomiko larriek itota gelditu zen. Bestalde, 1961ean Estatu Batuek ezarri zioten blokeoa are gehiago indartu zen ondorengo urteetan, eta arazo larriak sortu ziren hari aurre egiteko. [[1992]]an [[Nazio Batuen Erakundea|NBEk]] bahimendua bertan behera geldi zedin eskatu zien Estatu Batuei, baina egoerak bere horretan jarraitu zuen eta emigrazio mugimendu handiak gertatu ziren, Kubatik Estatu Batuetara bereziki. [[1994]]an Kubatik ihes egiten ahalegindu ziren oldeak ikusirik, Kubako gobernuak eragozpenik ez zuela jarriko iragarri zuen, baina Estatu Batuek ezin zuten onartu halako emigrante multzo handia eta mugak itxi zituzten. Azkenean bi herrialdeen artean hitzarmen bat sinatu behar izan zuten emigranteen arazoari irtenbidea emateko. [[1996]]an Estatu Batuek [[Helms–Burton legea]] eman zuten, Kubako erregimenaren kaltetan, nahiz eta [[Europar Batasuna]] lege haren kontra agertu zen.
114. lerroa:
[[Industria]] nagusiak, nekazaritza gaiena (azukrea, alkohol industriala, [[ron]]a) eta tabakoarena dira. Castroren erregimenaren ahalegin nagusietako bat industria ugaritzea eta jarduera berriak sortzea izan da, baina erregai merkerik ez dagoenez eta oso lehengai gutxi dutenez, zailtasun handiak daude industria astuna garatzeko. [[2000ko hamarkada]]tik aurrera, [[Venezuela]]k lehentasunezko baldintzetan saltzen dio petrolioa, 100.000 upel eguneko. Zati bat Venezuelan lan egiten duten kubatarren (30.000 osasun-langile barne) zerbitzuen bitartez ordaintzen du<ref name="cia"></ref>.
[[Mea]] ugari dago Kuban, baina behar bezala ustiatu gabeak. [[Nikel]]aren ekoizpena da nagusia. Bestalde, garai batean zura baliabide natural oparoa izan zen
Kanpoko dibisak turismoaren bidez eskuratzen ditu Kubak. Turismoa da, hain zuzen ere, ekonomiaren ardatz nagusia. [[2011]]n, esaterako, 2.716.317 bisitari atzerritarretik gora hartu zituen
=== Hiri nagusiak ===
| |||