23:29, 10 maiatza 2015ko berrikusketa aldatu EnzaiBot (eztabaida \| ekarpenak) Bot-ak 252.705 edits t Robota: Birzuzenketak konpontzen ← Aurreko ezberdintasuna		11:49, 8 ekaina 2015ko berrikusketa aldatu desegin 213.195.80.114 (eztabaida) Ararat mendiaz, bi altuera eametn ziren: 5.165 m eta 5,185 m. Ehunekoaren sinboloak ez du hurrengo zenbakia ukitzen; eta zenbaki hamartarretan, koma jartzen da, ez puntua, Etiketa: Ikusizko edizioa Hurrengo ezberdintasuna →
6. lerroa: \| bandera_irudia = Flag of Turkey.svg \| armarri_irudia = TurkishEmblem.svg \| lema_nazionala = Yurtta Sulh, Cihanda Sulh<br />( Bakea Etxean, Bakea Munduan ) \| ereserkia = [[İstiklâl Marşı]][[File:Istiklâl Marsi instrumetal.ogg\|noicon\|center]] \| estatuaren_mapa = Turkey (orthographic projection).svg 41. lerroa: \| oharrak = <sup><small>1</small></sup>[[2005]]eko [[urtarrilaren 1]]a baino lehen [[Turkiar lira\|Turkiar Lira]] }} '''Turkia''' ({{lang-tr\|Türkiye}}), ofizialki '''Turkiako Errepublika'''<ref>[http://www.euskaltzaindia.net/dok/eaeb/arauak/Araua_0038.pdf Euskaltzaindiaren 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak] Euskaltzaindia.net</ref> ({{lang-tr\|Türkiye Cumhuriyeti}}), bi [[kontinente]]tan banaturik dagoen estatua da, gehiena mendebaldeko [[Asia]]ko [[Anatolia]] penintsulan eta % 3 [[Europa]]ko [[Balkanak\|Balkanetan]]. 783.562 km²ko eremua du, eta 2013an, 76.667.864 biztanle zituen<ref name=tuik></ref>. Turkia errepublika demokratiko, laiko eta konstituzionala da, [[1923]]an [[Kemal Atatürk]]-en gidaritzapean sortua, [[Otomandar Inperioa]]ren oinordeko naturala. Hiriburua [[Ankara]] da, nahiz eta hiri garrantzitsuena [[Istanbul]] izan, antzinako [[Bizantzio]] eta [[Konstantinopla]]. == Izenaren inguruan == Turkia izena ([[turkiera]]z ''Türkiye'') bi hitzetan bereiz daiteke: Türk, Antzinako Turkieraz ''indartsu'' esan nahi duena, eta bestetik, -iye atzizkia, ''jabe'' edo ''harremanetan dagoena'' esan nahi duena [[arabiera]]z. Türk izenak Turkiako edo herri turkiarretako herritar esan nahi du eta ''tu-kin''-etik dator, [[txinera]]z [[Altai (mendiak)\|Altai mendien]] hegoaldean bizi ziren herritarrei ematen zitzaien izena [[K. a. 177]]an. Türk edo Türük izena lehen aldiz [[VIII. mendea]]n agertu zen [[Orkhon idazki]]etan, [[Erdialdeko Asia]]n bizi ziren ''Göktürk''ak izendatzeko. '''Turkia''' izena agian transliterazio bat ~~litzateke~~da, [[Erdi Aroko Latin]]etik datorrena (Turchia). == Geografia == Turkiaren eremuaren gehiengoa (% 96) [[Asia]]n dago, [[Anatolia]]n, [[Ankara]] hiriburua dagoen tokian., ~~Baina~~baina estatuaren zati bat (% 4) [[Europa]]n dago, [[Trazia]]n. Hiri garrantzitsuena, [[Istanbul]], Trazian eta Anatolian kokatzen da, [[Bosforo]]k banatua. Munduko hiri bakarra da bi [[kontinente]]tan ~~banatua~~banatuta dagoena. Turkia [[Itsaso Beltza]] eta [[Mediterraneoa]]ren arteko igarobidea da, [[Bosforo\|Bosforo itsasartetik]] eta [[Marmarako itsasoa\|Marmara Itsasotik]]. ~~Turkiaren mugakide dira~~Ipar-mendebaldean, [[Grezia]] eta [[Bulgaria]] mugakide ditu; ipar-~~mendebaldean;~~ekialdean, [[Georgia]], [[Armenia]] eta Nakhichevan, [[Azerbaijan]]en exklabea,; ~~ipar-~~ekialdean;, [[Iran]] ~~ekialdean~~; eta hegoaldean, [[Irak]] eta [[Siria]] ~~hegoaldean~~. [[Taurus (mendilerroa)\|Taurus mendiak]] hegoaldean daude eta bertan [[Tigris]] eta [[Eufrates]] ibaiak sortzen dira. [[Ararat\|Ararat mendia]] herrialdeko garaiena da (5.165 m), ekialdean kokatua. Mediterraneoaren ipar-ekialdean kokatua, oro har [[klima]] mediterranearra du: negu gozoa eta uda bero eta lehorra. Hala ere, mendiek erdialdea inguratzen dutenez, eskualde ~~honek~~horrek klima kontinentalagoa du: negu hotzagoak eta [[euri]] urriagoak, udaberri aldera pilatuak. Alderantziz, Itsaso Beltzeko kostaldean, aire masa hezeen eraginez, euria sarri eta ugari egiten du. === Orografia eta hidrografia === [[Fitxategi:Istambul_and_Bosporus_big.jpg\|thumb\|200px\|Dardaneloetako itsasartea]] Turkiako lurraldeko parterik handiena Anatolian (Asia Txikian) dago (755.668 km<sup>2</sup>), eta Europako [[Trazia]]n parterik txikiena (23.764 km<sup>2</sup>). Anatoliaren eta Traziaren artean, [[Marmarako itsasoa\|Marmarako]] barne itsasoa dago, Bosforo eta Dardanelo itsasarteen bidez Itsaso Beltzarekin eta Egeo itsasoarekin lotura duena. Lurralde menditsua da Turkia, mendi garaiez, eta horien artean, malda malkorrez inguratutako sakanez eta goi-ordokiez osatua. Anatoliako erdialdea goi-ordoki lehor bat da, 3.000 m baino gehiagoko mendiez inguratua: [[Pontoko mendiak]] iparraldean ([[Kaçkar Dağı]] mendia, 3.932 m), eta [[Taurus (mendilerroa)\|Taurus mendiak]] hegoaldean ([[Cilo]] mendia, 4.116 m). Goi-ordokiak batez besteko garaiera 1.000 m-koa du. Gaur egun, alderdi horretako parterik handiena itsasora irteerarik ez duen arroa bat da, ur gaziko aintzirak eta higadurak jandako eremu handiak dituena ([[Kapadozia]]). Halaber, inguru horretan, sumendi gazteak dira, besteak beste: [[Erciyes]], 3.917 m-koa, Anatoliako erdialdeko mendi garaiena. Anatoliako ekialdea [[Armeniar goi-ordokia\|Armeniar goi-ordokiko]] mendi garaiez eta sumendi gazteez osatua da. Horien artean, [[Ararat\|Ararat mendia]] (5.~~185~~165 m) da nabarmenena, Turkiako ~~mendi garaiena dena~~gailurra. Mendiak labaz estalitako ordoki garaietan daude; horietako batean, ur gaziko Van aintzira dago. Anatoliako mendebalak sakan zabalek berezitako mendikate luzeak dira. Trazia arroa handi bat da, iparraldean [[Istranca]] mendiak, hegoaldean [[Ganos]] mendiak eta, ekialdean, Bosforo aldean, 100 m garai inguruko ordokiak dituena; erdialdea, lehorra, muino ugariko ordokia da. Istanbul inguruko ordokiak ibar sakonek irekita daude. Horietako bat, Bosforo ibarra, azken glaziarrak urtu eta itsas maila igo zenean, urez bete zen; gaur egun, Marmara itsasoa eta Itsaso Beltzaren arteko pasabide da. [[Dardaneloak\|Dardanelo]] itsasartea ere gisa berean sortua da. [[Ozeano Atlantikoa\|Ozeano Atlantiko]] eta [[Indiako ozeanoa\|Indiako ozeanoko]] uren banalerroak zeharka igarotzen du Anatoliako ekialdea. Banalerroaren ekialdeko ura [[Kaspiar itsasoa\|Kaspiar Itsasora]] doa [[Kuruçay]] eta [[Aras ibai]]en bidez eta [[Persiar golkoa\|Persiako golkora]] [[Tigris]] eta [[Eufrates]] ibaien bidez. Banalerroaren mendebaleko eta iparraldeko ura [[Itsaso Beltza\|Itsaso Beltzera]] doa [[Kizil Irmak]] (Halys) eta [[Sakaria ibai]]en bidez. [[Yesil Irmak]] (Iris) ibaiak ere Itsaso Beltzean isurtzen du ura. Anatoliako mendebaleko ura Marmarako eta [[Egeo itaso]]etara doa [[Susurluk ibai]]aren, eta [[Gediz]] eta [[Buyukmenderes]] ibaien bidez. Ura Mediterraneo itsasora isurtzen dutenen artean, aipatzekoak dira [[Goksu]] (Calycadnus), [[Seyhan]] (Sarus), [[Ceyhan]] (Pyramus) eta [[Orontes]] (Asi) ibaiak. Anatoliako aintzira handienak ekialdeko [[Van]], erdialdeko Tuz (munduko gatz kopuru handiena duena: % 32,2) eta hego-mendebaleko [[Beysehir]], [[Egridir]] eta [[Burdur]] dira. Urtegi handiak ere badira. 124. lerroa: === XX. mendea === [[1908]]an, «Turkiar gazteak» higikunde erreformazaleak [[Abdulhamid II.a]] sultana [[1876]]. urteko konsituzioa hartzera eta, geroxeago, aginpidea uztera behartu zuen. Haren ordez, [[Muhammad V.a]] ezarri zuten aginpidean (1909-1918). Autoritarismoa eta ultranazionalismoa bultzatu zituzten eta [[1914]]an, [[Lehen Mundu Gerra]]n, [[Austria]]ren eta [[Alemania]]ren alde egin zuten. Orduko, Balkanetako gerren ondoren (1912-13), otomandarrek Europan zituzten lurraldeetatik [[Trazia]]ko ekialdea baino ez zuten gorde ahal izan. Gainera, turkiar abertzaletasunaren berpiztearekin batera, arabiar, [[kurdu]] eta [[armeniar]]rekiko gatazkak hasi ziren. Turkiarrek sekulako sarraskia egin zuten armeniarren artean (1894-96 eta 1915-16); bi milioi armeniar inguru hil zituzten Lehen Mundu Gerran, eta bizirik geratu zirenak herrialdetik alde egitera behartu zituzten («[[Armeniar genozidioa\|Armeniako genozidioa]]» izenaz ~~ezagutu izan~~ezagutzen dena). Harrezkero, armeniarren eta turkiarren arteko gatazkak ez du konponbiderik izan, turkiarrek ez baitute genozidio hura bere gain hartu nahi izan. 1914-1918 urteetako gerran, Turkiako gudarosteek, [[Dardaneloak\|Dardanelo]] babesten onik atera baziren ere, Arabiako probintzietan sekulako hondamendia izan zuten. === Errepublika === 135. lerroa: [[Bigarren Mundu Gerra]]n, [[Bigarren Mundu Gerrako aliatuak\|Aliatuen]] alde egin zuen Turkiak [[1945]]eko [[otsailaren 23]]an. [[Nazio Batuen Erakundea\|Nazio Batuen Erakundeko]] kide 1945ean bertan bihurtu zen. [[Greziako iraultza]] komunista eta [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna\|Sobiet Batasunak]] Turkian gune militarrak kokatzeko asmoak zirela eta, [[Ameriketako Estatu Batuak\|AEBek]] [[Truman Dotrina]] plazaratu zuten. Horren bidez, Turkia eta Greziako segurtasuna bermatu zuten AEBek, eta, ondorioz, amerikarren babes militarra eta ekonomikoa jaso zuten. [[1952]]an [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea\|NATOn]] sartu zen Turkia. Alderdi politiko bakarreko aldia 1945ean amaitu zen. Alderdi anitzeko aldian gorabehera sutsuak gertatu ziren. [[1960]]an, [[1971]]n eta [[1980]]an armadak estatu-kolpeak ~~eman~~egin zituen. [[1997]]an antzeko zerbait ere gertatu zen. [[Zipre]]n, [[1974]]an sartu zuen armada Turkiak, elkarren kontrako bortizkeriak 10 urte iraun ondoren eta [[Atenas]]ek bultzatutako estatu-kolpe baten ondoren ~~ere~~halaber. === ~~Turkia~~ 1945etik aurrera === 1950ean, [[Alderdi Demokratiko]]ak eskuratu zuen aginpidea, [[Celal Bayar]] lehendakariarekin eta [[Adnan Menderes]] Lehen ministroarekin. Turkia NATOn sartu zen, baina krisi ekonomikoa areagotu zen, eta Menderesek, askatasunak murriztu eta diktadore baten gisa gobernatu zuen. 1960an, militarrek, [[Gursel jenerala]]ren gidaritzapean, hartu zuten aginpidea, konstituzio berri bat egin zuten, eta gobernua eta Alderdi Demokratikoko buruzagiak espetxeratu zituzten. Demeresi eta beste buruzagi batzuei heriotza zigorra eman zieten. 1961eko hauteskundeetan, Gurselek lehendakaritza gorde zuen, eta [[Ismet Inonuk]], HAEko buruak, lortu zuen Lehen ministro kargua. 1965ean Justiziaren Alderdiko (JA; Alderdi Demokratiko ohia) buruzagiak, [[Suleiman Demirel]] kontserbadoreak, hartu zuen Inonuken tokia. 1980ko estatu kolpea arte, HAEko Bulent Ecevit sozialdemokratak eta JAko Demirelek txandaka gobernatu zuten, koalizio gobernu ahulak osatuz. Bien bitartean, barne egoerak okerrera egin zuen: krisi ekonomiko larria, oinarrizko eskubideen debekua, atxiloketak, islamiarren eta ezkerreko zein eskuin muturreko taldeen atentatuak, armeniarren eta kurduen burujabetasunaren aldeko borroka, etab. Eskuindarrek, Demirelen agintaldietan, gero eta aginpide handiagoa lortu zuten. Bestalde, 1974an, Turkiako gudarostea Zipreko uhartean lehorreratu zen, [[Makarios III.a]]ri lehendakaritza kendu zioten greziar koronelen estatu kolpea galarazi nahian. Turkiaren eta Greziaren arteko gerra doi-doi saihestu ahal izan zen. 1980an, hirugarren aldiz hogei urtetan, militarrez osatutako batzorde batek hartu zuen aginpidea. Batzordeak, [[Kenan Evren]] jeneralaren agintaritzapean, aginpidea zibilei itzultzeko asmoa zuela jakinarazi zuen. 1982an, konstituzio berri bat onartu zen, oinarrizko eskubideak murriztuak onartzen zituena, eta militarrek aginpide osoa itzultzeko borondatea ez zutela agerian uzten zuena. 1983ko hauteskundeetan, [[Ama Aberriaren Alderdia]] (AAA) alderdiko [[Turgut Özal\|Turgut Ozal]] atera zen garaile, eta gobernuko buruzagitza eskuratu zuen, baina estatuko lehendakaritza militarren mende geratu zen. 1987an, Turkiak Europako Elkartean sartzeko eskaera egin zuen. 1989ean, Turgut Ozal errepublikako lehendakari hautatu zuten, [[Kenan Evren]]en ordez. Ozal Europako mendebaldeko politikaren jarraitzaile izan da, eta 1990ean, Persiako Golkoko gerran, Iraken aurkako herrialdeekin bat egin zuen; soldaduak bidali ez bazituen ere, Turkiak aireportu militarrak eta estatubatuar baseak erabiltzeko baimena eman zuen. Ankara beldur zen Irakeko Kurdistanen independentziak kutsatuko zituen Turkiako kurduak. 173. lerroa: [[Fitxategi:Kızılay Square in Ankara, Turkey.JPG\|thumb\|200px\|Kızılay, Ankara]] 1996an, biztanle aktiboen % 46 ~~lehenengo~~lehen sektorean ziharduen lanean, % 22 bigarren sektorean (industria) eta % 32 hirugarren sektorean (zerbitzuak eta turismoa). Alde handiak daude, hala ere, eskualde batetik bestera banaketa horri dagokionez. [[Langabezi]]a oso handia da (% 8 1995ean), baldintza txarreko lanpostuak ugariak dira, eta turkiar asko eta asko [[mendebaldeko Europa]]ra eta inguruko herrialdeetara joan dira lan bila. Hala ere, Turkiako ekonomiak hazkunde bizkorra izan du: 1996an BPG 182,5 mila milioi [[dolar]]rera iritsi zen, eta urteko hazkunde tasa % 6,4koa izan zen. Baina zabaltze hori Turkiaren mendebaldeari dagokio batez ere, izan ere, ekialdeko [[Anatolia]]k ekonomia egoera latza bizi baitu. [[1970]]. urtearen amaiera arte, Turkiako ekonomiaren bilakaera enpresa publikoetan oinarritzen zen (industria astunak, garraioak, bankuak, etab.), eta horiekin batera enpresa pribatu txiki ugari zeuden. Baina [[Nazioarteko Diru Funtsa]]k horrela eskatuta, liberalizazioa eta ekonomiaren zabaltzea bideratu zen [[1980]]. urtetik aurrera. Politika horrek atzerriko inbertsioak erakarri zituen eta finantza holding handiak sortu ziren. Horrek guztiak, ordea, eragin gogorrak izan zituen gizartean: inflazioak gora jarraitzen zuen (% 80 1996an) eta atzerriko zorra ere handia zen (75 mila milioi dolar 1996an). [[Nekazaritza]]ri dagokionez, Turkia bi alderditan banatzen da: batetik, Anatoliako goi-ordokian garia eta garagarra lantzen dira eta ardiak hazten; kostaldean, aldiz, laboreak eta industria gaiak (kotoia, tea, tabakoa) eta merkataritza gaiak egiten dira (olibak, fruitu lehorrak). Nekazaritza jabetza txikietan oinarritzen da eta horrek azaltzen du nekazaritza hain atzeratua izatea. 184. lerroa: ==== Inportatutako produktu nagusiak: ==== * Makineria ez elektrikoa: % 16. * Erregaiak: % 12.,2. * Altzairu eta burdina: % 10.,3. * Ibilgailuak: % 9.,2. * Ekipamendua: % 7.,7. ==== Esportatutako produktu nagusiak: ==== * Oihalak: % 34.,7. * Altzairu eta burdinezko produktuak: % 13.,1. * Makineria eta garraio-ekipamendua: % 11. * Fruituak: % 6.,1. * Makineria: % 3.,8. ==== Baliabide nagusiak: ==== * Lignitoa: 37.,8 miloi tona. * Garia: 15.,7 miloi tona. * Harrikatza: 7 miloi tona. * Burdina: 2 miloi tona. * Zitrikoak: 1.,1 miloi tona. * Arrainak: 627.900 tona. * Kotoia: 550.000 tona.

Turkia: berrikuspenen arteko aldeak