|
[[806]] eta [[812]] urteetan, badirudi Iruñea [[frankoak|frankoen]] menpean zegoela, eta [[Hispaniako Marka|Hispaniako marka]] osatzen zuten [[konderri]]etako bat zela. Hala ere, enperadore frankoek ezin zuten inperioz haraindiko lurraldeak behar bezala zaindu, etxean zuten arazoak zirela-eta. Horrela, apurka-apurka eskualdea inperioaren eraginetik ateratzen joan zen eta bertako dinastia indartzen. [[824]]. urtean, [[Eneko Aritza]] buruzagia bertako errege izendatua izan zen<ref name = "Collins">166. orr.</ref>, Iruñeko errege-erreginen aitzindari.
Oinordekoa [[Gartzea Eneko|Gartzia Eneko]] (851-882) izan zuen<ref>Barrau-Dihigo, Lucien. ''"Les origines du royaume de Navarre d'apres une théorie récente"''. ''Revue Hispanique''. 7: 141-222. orr. (1900)</ref>. Honek [[Kordobako emirerria]]k preso izan zituen urte asko eta litekeena da [[Semeno leinua|Semeno leinuko]] [[Gartzea Semenez|Gartzia Ximenez Iruñekoa]] erregeorde edo erregekidea izatea.<ref>Lakarra de Miguel, José María. ''"Textos navarros del Códice de Roda"''. ''Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon''. 1:194-283 (1945).</ref>.
[[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a Asturiaskoa]] eta [[Aragoiko konderria|Aragoi]] eta [[Pallars Jussà]]ko kondeek antolaturiko [[905eko Iruñeko estatu kolpea|905eko estatu kolpearen]] ondorioz [[FortunOrti Gartzez|FortunI.a GartziakGartzez]] (882-905), [[Aritza leinualeinu]]renko azken erregea, tronuari uko egitera behartu zuten, [[Antso I.a Gartzez|Antso I.a Gartzesen]]en (905-925) alde uko egitera behartu zuten.<ref>Pérez de Urbel, Justo. ''"Lo viejo y lo nuevo sobre el originorigen del Reino de Pamplona"''. Al-Andalus. ([[1954]])</ref>. Aritzatarra, monje bihurtu etabihurtuta, [[Leire|Leireko monasterioan]] hil zen. Antso, berriz, bere buruarentzat "Iruñeko errege" titulua hartu zuen lehendabizikoa izan zen.<ref name = "Collins">190. orr.</ref>.
[[Fitxategi:Navarra-10-11-cc-ru.png|thumbnail|left|[[X. mendea|X.]] eta [[XI. mendea|XI. mendeetako]] zabalkuntzak]]
[[Semeno leinua]]k erabat aldatu zuen erresuma berriko aliantzak, [[Banu Qasi]]tarrak baztertuz eta inguruko erresuma [[kristautasun|kristauekin]] batera lan eginez. [[Antso I.a Gartzez|Antso Gartzesek]]ek, [[Ordoño II.a Leongoa]]ren laguntzaz, [[Naiara]] konkistatu,<ref>Rodríguez Fernández, Justiniano ([[1997]]): ''"Reyes de León (I). García I, Ordoño II, Fruela II y Alfonso IV"'' [[Burgos]]: La Olmeda. ISBN 84-920046-8-1</ref>, eta [[924]]an haren seme [[Gartzea I.a Santxez|GartziaGartzea AntsoSantxezek]] (925 - 970) bere semeak lurralde berriak jendeztatu zuenzituen, bertanhan zeuden monasterioei esker. Honek [[Andregoto Galindez]] [[Aragoiko konderria|Aragoiko kondesa]] ezkondu zuenez, bere semeak konderria ere izango zuen.<ref>[http://www.covadonga.narod.ru/Navarra.html www.covadonga.narod.ru: Наварра]</ref>.
Hala ere, bere posizioa ez zen guztiz segurua eta [[Antso II.a Gartzez Abarka|Antso «Abarka»]] (970 - 994) eta bere oinordekoa zen [[Gartzea II.a Santxez Ikaratia|GartziaGartzea AntsoII.a «Dardaratia»Santxez ''Ikaratia'']] [[Almanzor]]rek garaituak izan ziren,<ref>Pérez de Urbel, Justo. ''"Los Primeros Siglos de la Reconquista, (Años 711-1038)", '' España Christiana: Comienzo de la Reconquista (711-1038)'' aldizkarian. [[Madril]]: Espasa Calpe, [[1964]].</ref> eta [[Kordobako Kaliferria|Kordobako kaliferriari]] zergak ordaindu behar zuten.
[[Antso III.a Gartzez Nagusia|Antso III.a Nagusia]] (1004-1035) [[Euskal Herria|Euskal LurraldeaHerri]] osoa batu zuen lehena izan zen, [[Arabiar mundua|arabiar]] kronistek "Euskaldunen Jauna", "Rex Íberícus" eta "Rex Navarrae Híspaníarum" deitua.<ref>P. German de Iruña, [http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/riev/26655660.pdf ''"Discutibles interpretaciones de la moneda de Sancho el Mayor"'']</ref>. [[Euskal Herria]]Herriarena ez ezik, inguruko lurraldeetako jauna zenere bazen, eta bere Erresuma [[Astorga]]tik [[Ribagortzako konderria|Ribagotzaraino]] zihoaniristen zen.<ref name=besga>{{erreferentzia |egilea = Armando Besga Marroquín |izenburua = Sancho III el Mayor. Un rey pamplonés e hispano |argitaletxea = [[Deustuko Unibertsitatea]] |aipua = Por el Norte, la frontera del reino pamplonés está clara, los Pirineos (caso de haberse extendido la autoridad de los reyes navarros hasta el Baztán, lo que es lo más probable, pero que no se puede acreditar hasta el 1066), y no se modificó. No es cierto, pese a todas las veces que se ha dicho, que Sancho III lograra el dominio de Gascuña (la única Vasconia de entonces, es decir, el territorio entre los Pirineos y el Garona, en el que la población que podemos considerar vasca por su lengua sólo era una minoría). El rey navarro únicamente pretendió suceder en 1032 al duque de Gascuña Sancho Guillermo, muerto sin descendencia, lo que bastó para que en algunos documentos se le cite reinando en Gascuña. Pero la verdad es que la herencia recayó en Eudes.}}</ref>. [[1023]]. urtean Antso III.a Nagusiak [[Lapurdi]]ko bizkonderria sortu zuen bere lehengusu [[Lupo Antso]]rentzat eta berau [[Baiona]]n finkatu zen. [[Zuberoa]], [[Antso Gilen Gaskoniakoa|Gilen I.a Indartsua]] bizkondearen esku utzi zuen eta [[Baigorri]]ko bizkonderria sortu zuen ([[1033]]); ekintza horiek, sistema feudalaren barnean kokatu behar badira ere, euskal batasunerako ondorio erabakigarriak ekarriko zituzten. [[1032]]an [[Antso VI.a Gilen Gaskoiniakoa|Antso Gilen Gaskoniakoa]] hil zenean, saiatu zuen [[Garona]]raino heldu baina ezin<ref>[http://www.euskomedia.org/aunamendi/126968/100527?idi=es#100527 Auñamendi (ISBN 84-7025-147-3)]</ref>. Hala ere, [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] lurraldeetako estatus juridikoa ez da ondo ezaguna gaur egun eta badaude historialari batzuk teoriaren aurka daudenak<ref>{{erreferentzia |egilea= [[Gonzalo Martínez Diez]] |izenburua = "Sancho III el Mayor Rey de Pamplona, Rex Ibericus" |data = 2007 |argitaletxea = [[Madril]]: Marcial Pons |orrialdea = 114 |isbn = 978-84-96467-47-7}}</ref><ref>{{erreferentzia |egilea= [[José María Lakarra|Lakarra de Miguel, José María]] |izenburua = Historia política del reino de Navarra |data = 1972
|argitaletxea = [[Iruñea]]: [[Nafarroako Kutxa|Nafarroako Aurrezki Kutxa]] |orrialdea = 202 |aipua = Pero debo confesar que para esta teoría tan bien forjada, no encuentro ninguna base documental. Si bien los nombres de los primeros vizcondes de Labourd pueden ser tenidos por navarros, no está comprobado su entronque con ninguna familia conocida de "seniores" navarros; ni en los documentos de Pamplona se cita nunca el vizcondado de Labourd o de Bayona, ni en los documenaos de estas tierras se hace ninguna alusión a las "tenencias" o gobiernos que pudieran tener sus vizcondes en el reino de Pamplona. En resumen, ni hay pruebas de que Sancho el Mayor apoyara militarmente al duque de Gascuña contra el conde de Tolosa, ni que luego le despojara del vizcondado de Labourd para entregárselo a su mayordomo, ni de que en vida de Sancho Guillermo realizara el menor acto de hostilidad contra él ni se atribuyera autoridad alguna sobre el ducado de Gascuña. Las relaciones entre ambos debieron ser de amistad, más estrecha que con el conde de Barcelona, dados los antecedentes y los lazos de parentesco que les unían.}}</ref>.
{{Euskal Herriko historia aurkibidea}}
|
