Leinu gerrak: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
||
11. lerroa:
| emaitza =
| egoera =
| gudulari1 = [[Ganboatar]]rak<br />'''Aliatuak:'''<br />[[
| gudulari2 = [[Oinaztar]]rak<br />'''Aliatuak:'''<br />[[
| gudulari3 =
| komandante1 =
28. lerroa:
'''Leinu gerrak''',<ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> '''bando gerrak'''<ref>[http://www.elhuyar.org/hizkuntza-zerbitzuak/EU/Hiztegi-kontsulta?edozer=ehunekoa&nondik=gazt&txtHitza=bando&ssort=bando++2&mota=sarrera&term_hizkuntza=G&lang=EU#aukera «bando»], Elhuyar gaztelania-euskara hiztegia.</ref><ref>[http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=bando2 «bando»], Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa.</ref> edo '''Erdi Aroko alderdi gerrak'''<ref>[http://ehu.es/ehg/cgi/zehazki/bila?m=has&z=bando «bando»], ''Zehazki'' hiztegia.</ref> [[Euskal Herria]]n (batez ere [[Bizkaia]]n eta [[Gipuzkoa]]n) [[Behe Erdi Aroa]]n izan ziren [[Ahaide nagusiak|ahaide nagusien]] arteko gatazkak izan ziren. Bando, leinu edo alderdi horietako kide bakoitzari '''bandokidea''' deritzo;<ref>[http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=bandokide «bandokide»], Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa.</ref> eta bandokideak '''banderiza''' eratzeko biltzen ziren, hau da, jauntxo bat buru zutela bandera baten inguruan bildutako soldadu taldea.<ref>[http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=banderiza «banderiza»], Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa.</ref>
Orduko gatazkak hiru motatakoak izan ziren: [[noblezia]]ren eta [[Nekazaritza|laborarien]] artekoak, nobleziaren eta [[hiribildu]]en artekoak; eta nobleen artekoak. Azken mota horretakoa da, berez, bando gerretan izandakoa. [[Gaztelako
Hiriko biztanleen iritziz, nobleak etsaiak, tiranoak eta kriminalak ziren, haien jarduerek kalte handia egiten baitzieten lurralde guztietako gizarteari eta ekonomiari. Zenbait ordenantza ezarri zituzten, leinu horietakoei itunak egitea eta batzea debekatzeko.
40. lerroa:
Hona hemen bando biak osatzen zituzten leinu nagusiak:
* '''[[Ganboatar]]rak''': [[Ganboa (abizena)|Ganboa]], [[Gebara (abizena)|Gebara]] arabarrak, [[Olaso (abizena)|Olaso]] gipuzkoarrak, [[Abendaño (abizena)|Abendaño]] bizkaitarrak eta [[Salazar (abizena)|Salazar]] enkarterriarrak. Bere aliatuak [[agaramontar|agramondar]] nafarrak eta [[Nafarroako Erresuma]] ziren.
* '''[[Oinaztar]]rak''': [[Oinaz (abizena)|Oinaz]] azpeitiarrak, [[Mendiotza (abizena)|Mendiotza]] arabarrak, [[Lazkanoko
Aditu batzuen aburuz, bi gizarte molde ordezkatzen zuten oro har bi leinuek: [[artzaintza]]ri eta [[mendi]] ekonomiari hertsiki lotuak bide ziren oinaztarrak eta [[nekazaritza]]n, [[merkataritza]]n eta itsasketan ziharduten batez ere ganboatarrek<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.puntubi.com/testuinguruak/onaztarganboar.htm|egilea=www.puntubi.com|izenburua=Oinaztar eta ganboatarren ahaide nagusien borrokak}}</ref>.
== Aurrekariak ==
[[Behe Erdi Aroa]]n, [[feudalismo|sistema feudalaren]] lehenengo arazo larriak sortu ziren: [[Ehun Urteetako Gerra|Ehun Urteko Gerra]] (1337 - 1453), ''[[Jacquerie]]'' (1358), [[Florentzia]]ko ''ciompie'' (1378 eta 1382) eta [[Bohemia]]ko ''Tabori''ekin. [[Euskal Herria]] ez zen salbuespena izan. [[
Erdi Aroko pentsaera ulertzea ez da erraza. Borroka askoren atzean arrazoi ekonomikoak izan arren ez da gutxietsi behar zaldunen artean ohoreak, jaiotetxeak edo abizenak zuten garrantzia. Horrela ulertu daiteke zergatik behi baten gorabeheran familia arteko gerra bat piztu zitekeen. Oinaztarren artean lehenengo Ahaide nagusia Azpeitiko Oinaz eta Loiola leinua izan zen. Gipuzkoako mugaren defentsan aritzeagatik hainbat mesede jaso zituen leinu honek, koroarengandik eta inguruko leinuek nagusitasuna onartu zioten. Gero lazkanotarrak izan ziren buruzagitza horren lekukoak hartu zutenak, ezkontza eta tregua zenbaiten bidez. Oinaztarren jarraitzaile ziren, besteak beste: Amezketa leinua, Beasaingo iartzatarrak, Hernaniko Alzega Etxea, Untzueta, Berastegi, Astigarragako Murgia...Ganboatarren artean Ahaide nagusia Olasoko jauna zen, Martin Ruiz Ganboakoa, ganboatarren bandoari izena eman ziona. Baina Oñatiko Gebara familiak botere handia zuen, Arabako mendozatarrekin ahaidetua baitzegoen. Dena den, ezin dira konparatu Gipuzkoa eta Bizkaiko Ahaide nagusiak, Araba eta Gaztelakoekin, azkenekoek lur eta botere gehiago zuten.
64. lerroa:
Gerrak, krisia gogortu zuen. Produktu emankor-etenkitsuak ekoizten eta azpiegiturak berritzen eta sendotzen beren irabaziak xahutu beharrean, handikiek, gatazkak hartaraturik, etxeak eta dorretxeak gotortzen xahutu zituzten. Lanean aritu beharrean soldadu joan behar izan zuten gizonezkoek. Gerrak, (erreketak, hilketak...) ekarri zituzten. Zerbait egin behar eta, Anaidiak sortzen hasi ziren eta Ahaide Nagusien dorretxeak eraisten. Bien bitartean hiribilduak indartu.
Nahiz eta [[Pablo Gorosabel]]ek [[Ulibarri]]ko baseliza batean prozesio baten eztabaidaren ondorioz gerra sortu zuelakoaren kondaira aipatu<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.ingeba.org/klasikoa/noticia/not02/n2279288.htm|izenburua=Noticia de las cosas memorables de Guipúzcoa|izena1=Pablo|abizena1=Gorosabel|egilea1-lotura=Pablo Gorosabel|alea=I.I De los parientes mayores}}</ref>, gatazkaren hasieran [[Gaztelako Erresuma]]n [[Trastamara leinua]]ren ahulezia eta [[gerra zibil]]a nagusiak ziren. Gainera, [[1379]]an [[Joanes I.a Gaztelakoa|Joanes Gaztelakoak]] amaren partez jarauntsitako [[Bizkaiko jaurerria|Bizkaiko Jaurerria]] aitaren partez jarauntsitako [[Gaztelako
Jada [[1362]]an, Legizamon eta Zurbarandarrek elkarren kontra borrokatu zuen [[Bilbo]]ko kaleetan egindako guduan eta, berriro, [[Bermeo]]ko merkatuan [[1413]]an. Harrezkero eta [[1433]] arte, bando bien arteko liskarrek etengabe iraun zuten. Basurtutarrek, Legizamondarren etsaiak zirenak, Zurbarandarren alde egin zuten. Hiri-borrokak ez ziren hiritik kanpo egindako guduak bezain latsak: [[1440]]an Bilbon bost lagun eta [[1443]]an Bermeon beste hamar hil ziren.
[[1413]]an gerra [[Ipar Euskal
[[1420]] inguru, ganboatarrek bere lurraldeetatik atera eta gauez Oinaztarren orubea eraso zuten. [[
[[1446]]an ganboatarrek eta baldatarrek oinaztarrak eta lazkaotarrak eraso zituzten [[Zumarraga]] aldean. Oinaztarrak garaile atera eta ganboatarrek [[Azkoitia]]n zuten dorretxea erre zuten. Guztira hirurogeita hamar lagun eta hamabi nagusi erailak izan ziren. Guduak, berriro, [[1447]]an eta [[1448]]an errepikatu ziren.
[[1390]] eta [[1393]] artean, [[ermandade]]ek [[Bizkaia]]n egoera baretzea lortu zuten, baina, [[1415]]ean, errege boterea ordezkatzen zuen ermandadeak izendatutako [[korrejidore]]ak [[Bizkaia|Bizkaiko]] garia [[
[[1442]]an ermandadeek [[Bilbo]]n eta [[Arrasate]]n ahaide nagusiak lasaitzea lortu bazuten ere, bakeak ez zuen luzaroan iraun. Izan ere, [[1448|sei urte geroago]] [[Arrasateko sutea|Arrasate erre zuten]]. Gertaera gogoratzeko honela dio kanta zaharrak<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.euskonews.com/0521zbk/gaia52101es.html|izenburua=Sobre la etimología de los topónimos Arrasate y Mondragón|izena1=Patxi|abizena1=Salaberri|egilea1-lotura=Patxi Salaberri|alea=521|data= 2010 / 02|orrialdea=19-26|argitaletxea=Euskonews
91. lerroa:
== Leinuen gatazkak euskal literaturan==
* [[Txomin Agirre]]: ''[[Ni ta ni]]''.
* [[Yon Etxaide|Jon Etxaide]]: ''[[Gorrotoa lege]]''.<ref>[http://kritikak.armiarma.com/?page_id=4003&non=oro&tes=gorrotoa%20lege] ''Gorrotoa lege'' liburuari buruzko kritikak</ref>
== Teoria berriak ==
107. lerroa:
* Diego Santxez Basurtukoa, [[Bilbo]]n [[1468]]an hila.
* Fernando Zaldibarkoa, [[Durango]]n [[1468]]an hila.
* Juan Abendañokoa, [[Tello
* Fortun Santxez Zamudiokoa
* Otxoa Butroikoa [[Altamira]]n [[1452]]an hila.
124. lerroa:
* Lope Gartzia Salazar, zaharra, [[Algeciras]]ko setioan hila.
* Juan Lopez San Pelayo, [[Villasana de Mena|Villasanan]] hila.
* Iñigo Ortiz Saltzedo, [[
* Antso Ortiz Marrokin,
* [[Lope Gartzia Salazar]], [[1475]]ean [[Portugalete]]n hila.
| |||