Erromatar Inperioa: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Birzuzenketak konpontzen
29. lerroa:
| goiburua=Senatus Populusque Romanus (SPQR)
}}
'''Erromatar Inperioa'''<ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> ([[latin]]ez: ''Imperium Romanum'') [[Zesar Augusto|Augustok]]k sortu eta hurrengo mendeetan Antzinako [[Erroma]]ko agintariek erabili zuten sistema politikoa da. Historialariek bitan banandu dute Erromatar Inperioa: [[Printzipatua]]n eta [[Dominatua]]n. Lehengoan, enperadorearen botere absolutua Errepublikako ohituren azpian ezkutatzen zen. Dominatuan, berriz, botere inperiala argiago erakusten zen, urrezko koroen eta erritu sakratuen bidez.
 
Halaber, Erromatar Inperioa esapideak [[Erroma]]ren menpe zegoen eremua ere adierazten du. Hiriaren hedapena inperioa sortu baino askoz lehenago hasi zen, baina zabalkuntza handiena sistema inperialarekin lortu zen, [[TraianoTrajano|Traianoren]]ren agintaldian hain zuzen ere. Garai horretan, erromatarrek, gutxi gorabehera 5.900.000 km² zituzten haien menpe. Hortaz, [[Europa]]ko Antzinateko Inperiorik handiena bilakatu zen erromatarrena.
 
== Sorrera ==
 
[[K. a. I. mendea]]ren erdialdean, [[Julio Zesar]]rek, [[Ponpeio]]k eta [[Marko Lizinio Kraso|Krasok]]k hitzarmen sekretua, [[Lehen Triunbiratua|Lehen Triunbiratoa]], osatu zuten, Errepublika haien menpe gera zedin. Nolanahi ere, jelosiak sortu ziren haien artean, eta borrokatzeari ekin zioten berriz erromatarrek. [[Julio Zesar|Zesar]], garaile aterata, diktadore bilakatu zen. Hala ere, K. a. 44an, bere laguntzaile batzuek, [[Marko Bruto|Brutok]] eta [[Kasio]]k besteak beste, [[Julio Zesar|Zesar]] hil zuten, Zesarrek monarkia berreskuratu nahi zuelakoan. Hiltzaileen kontra egiteko, [[Bigarren Triunbiratua|Bigarren Triunbiratoa]] osatu zuten zesartar garrantzitsuenek: [[OktavioZesar Augusto|Oktaviok]]k, [[Marko Emilio Lepido|Lepidok]]k eta [[Marko Antonio]]k. Berriro, nagusitasuna bilatu nahian, haien artean mendeko hirugarren gerra zibila piztu zen. K. a. 31n, Actium batailaren ostean, [[Zesar Augusto|Oktavio]] Erromako buru bakarra bihurtu zen.
 
[[Fitxategi:Roman_Empire_Map.png|thumb|right|350px|[[TraianoTrajano|Traianok]]k lortu zuen [[Erromatar InperioInperioa|Erromatar Inperioko]]ko zabalkuntza handiena.]]
 
Arerio guztiak garaituta, [[Zesar Augusto|Augustok]]k botere osoa bereganatu zuen, [[Erromatar Errepublika|Errepublikako]] ohiturei eta erei eutsi bazien ere. Ondorengoa, [[Tiberio]], hautatu zuen, [[Julio-Klaudiar leinu]]a sortuz. [[Erroma]]ren menpeko lurraldea zabaldu zen, eta barneko segurtasunak jarraitu zuen, enperadoreen ustelkeriak ustelkeria.
 
== Gailurra ==
 
[[Flaviar leinu]]ak lekukoa hartu zuen. Hurrengoa [[Antoniar leinu]]a izan zen, zeinekin Inperioak zenit politiko, ekonomiko eta kulturala lortu zuen. [[TraianoTrajano|Traianok]]k, [[Dazia]] konkistatzerakoan, bertako urre-meatzeak bereganatzeaz gain, Inperioko zabalkuntza handiena lortu zuen.
 
[[180]] eta [[235]] bitartean, [[Severar leinu]]an zehar, armadak gero eta botere gehiago eskuratu zuen. Ondorengotza armada edo [[Pretoriar GoardiaGuardia|Pretoriar Goardiaren]]ren esku geratu zen. Beste kausa batzuekin batera, horrek [[III. mendeko krisialdia]] eragin zuen.
 
Krisialdia [[Diokleziano]]k [[Tetrarkia]] osatu zuenean bukatu zen. Inperioa lau zatitan banatu zuen, errazago goberna zezaten. Hala ere, aldi bereko enperadoreek haien kontra borrokatu zuten gailentasunaren bila. [[Teodosio I.a Handia|Teodosioren]]ren heriotzarekin, betiko erdibitu zen Inperioa. Mendebaldeko erdia, barbaroen etengabeko erasopean [[476]]ko [[irailaren 4]]an desagertu zen, [[Odoakro]] germaniarrak azken enperadorea, [[Romulo Augustulo]] boteretik bota zuenean. Ekialdeko erdiak zorte handiagoa izan zuen. [[Bizantziar Inperioa|Bizantzioko Inperioa]] bihurtuta (hiriburua Bizantzion edo Konstantinoplan baitzegoen) 1.000 urte gehiago iraun zuen.
 
== Erromatar Inperioaren gainbehera ==
{{sakontzeko|Erromatar Inperioaren gainbehera}}
[[Arbogasto]] jenerala eta [[Eugenio (umorista)|Eugenio]] haren gramatikazko irakasleak [[Valentiniano II.a]] [[Azken Erromatarerromatar Enperadoreenenperadoreen zerrenda|enperadorea]] 392an hil egin zuten. Arbogasto jenerala jentila zen eta jentiltasuna Erroman berrezarri nahi zuen. Hala ere, inperioren ekialdeko zatian beste enperadorea zeukaten, [[Teodosio I.a Handia|Teodosio I.]] alegia. Beraz, armada bat prestatu zuten eta haren aurka egitea erabaki zuten.
394. urtean bi armadek [[Frigidusko gudua|elkar borrokatu zuten Frijido ibaian]]. Teodosiorenak garaitu zuen eta Eugeniori burua moztu zioten. Arbogastok bestalde, bere buruaz beste egin zuen. Hala, inperioak berriro buru bakar bat izan zuen: Teodosio.
Honek mendebaldean [[Flavius Stilicho|Estilikon]] jenerala jarri zuen. Hark barbaro jatorria zeukan
395. urtean Teodosio I.a zendu zen Milanen, inperioaren hiriburua zena. Bere heriotzarekin batera inperioaren betirako zatiketa etorriko zen. Bi seme gazte-gazteak zituen: [[Honorio]] eta [[Arkadio]]. Gazteegiak zirenez ezin zuten gobernatu eta hura zela kausa jeneral bana zeukaten tutore gisa.
Honoriori mendebaldea zegokion eta esan dugunaren arabera Estilikon zeukan tutore. Ekialdea bestetik, Arkadiori egokitu zitzaion eta [[Flavio Rufino]] zeukan tutore.
74. lerroa:
 
* [[Erromatar Errepublika]]
* [[Erromatar enperadoreen zerrenda|Erromatar Enperadoreen zerrenda]]
* [[Erromatar Inperioko probintziak]]