XII. mendeko Pizkundea: berrikuspenen arteko aldeak

'''XII. mendeko Pizkundea''' [[Erdi Aro Klasikoa|Tarteko Erdi AroaAroan]]n gizarte-, politika- eta ekonomia-aldaketa ugariko garaia izan zen, non [[Europa]] arlo intelektualean suspertu zen sustrai filosofiko eta zientifiko sendoekin. Aldaketa hauek guztiek geroagoko lorpenei, hala nola [[XV. mendemendea|XV. mendeko]]ko [[Italia]]ko [[Pizkundea]]ri eta [[XVII. mendea|XVII. mendeko]] zientzia-garapenei, bidea zolatu zieten.

[[Iparraldeko Europa]]n, [[Hansa|Hansako Liga]] [[XII. mendea]]n sortu zen, [[Lübeck]] hiria [[1158]]-[[1159]] fundatu ostean. [[Germaniako Erromatar Inperio SantuSantua|Germaniako Erromatar Inperio Santuko]]ko hiri franko Hansako hiri bihurtu ziren, besteak beste [[Hanburgo]], [[Szczecin|Stettin]], [[Bremen]] edo [[Rostock]]. Inperiotik at, Hansako hiriak, esate baterako, [[Brujas|Brugge]] edo [[Gdańsk|Danzig]] ziren. Garai honetan ere, [[Alemaniarren ekialderako hedapena|alemaniarrek ekialderako hedapenari]] ekin zioten, Inperioz haratago, [[Prusia]] eta [[Silesia]] aldera.

[[XIII. mendea]]ren amaieran, [[Marco Polo]] izeneko esploratzaile [[venezia]]rra [[Zetaren Bidea]] [[TxinaTxinako Herri Errepublika|Txinaraino]]raino egiteko lehen europarra izan zen. ''[[Marko Poloren bidaiak|Il Milione]]'' deituriko liburuan bidaiak idatzita utzi zituenean, mendebaldetarrek Ekialde Urrunaren gaineko informazio gehiago bereganatu zuten. Horren ostean, ekialdera misiolari kristau ugarik eta zenbait bidaiari gehiagok ere jarraitu zioten.

[[AurrekoGoi Erdi Aroa|Aurreko Erdi Aroan]]n, [[Erromatar Inperioaren Gainbeheragainbehera|Erromatar Inperioaren Gainbeheraren]]ren ondoren [[Mendebaldeko Europa]]n geratu ziren antzinako greziarren kopietan eta iruzkinetan oinarritzen ziren zientzia- eta filosofia-ikasketak. Europa gehienak lehengo ezagutza ahaztuta zeukan. Eszenatoki hau XII. mendeko Pizkundean aldatu zen. [[Islam]]dar munduarekiko hartu-eman ohikoagoak [[Iberiar Penintsulapenintsula|Iberiar Penintsulan]]n, [[Sizilia]]n eta [[Gurutzadak|Gurutzaden]] bitartez, nahiz [[Bizantziar Inperioa]]rekiko hartu-eman sendoagoak ere, filosofo greziar eta islamdarren lanak, batik bat [[Aristoteles]], [[Euklides]], [[Klaudio Ptolomeo|Ptolomeo]], [[Plotino]], [[Geber]], [[Al-Khwarizmi]], [[Al-Razi|Rhazes]], [[Abulkasis]], [[Alhazen|Alhacen]], [[Avicena]], [[Avempace]] eta [[Averroes]], aurkitzea eta itzultzea ahalbidetu zien europarrei. Ertaroko unibertsitateen garapenak testu horien hedape azkarra ekarri zuen, eta zientzia-taldeek behar zuten azpiegitura ezartzen hasi zen.

XIII. mendearen hasierako, [[AntzinateAntzinaroa|Antzinateko]]ko idazle garrantzitsu ia guztien neurrizko latinezko itzulpen zehatzak bazeuden, zeinek unibertsitateen eta monasterioen bidez ideia zientifikoen hedapena eragin zuen. Orduko, testu haietan agertzen zen zientzia naturala handitzen hasi zen, besteak beste [[Roberto Grosseteste]], [[Roger Bacon]], [[Alberto Handia]] eta [[Joan Duns Eskoto|Duns Scoto]] eskolastiko nabarmenei esker. Egungo metodo zientifikoaren aitzindariak ikus daitezke Grossetestek matematika azpimarratzean, natura ulertu ahal izateko bidea zelakoan, baita Baconen jokabide enpirikoan, batez ere ''Opus Maius'' delakoan.

[[XIV. mendea|XIV. mendeko]] lehenengo erdian lan zientifiko garrantzitsu ugari egin zen, Aristotelesen zientzia-idazketen iruzkin eskolastikoen inguruan. [[IzurriteIzurri Beltza|Izurrite Beltzak]]k (XIV. mendearen erdialdean) ekarritako suntsipenak eta beste lazeria batzuek aurreko garaiko filosofia- eta zientzia-garapenari amaiera ekarri bazioten ere, bi mende geroago Europan [[Iraultza Zientifikoa]] hasi zen, zein [[Behe Erdi AroAroa|Behe Erdi Aroko]]ko krisialdiak etendako zientzia garapenaren prozesuaren berpizkundetzat har daitekeen.

Europan, XII. mendean, ekoizpen-bitartekoak eta hazkunde ekonomikoak jorratzeko moduaren berrikuntzen zein asmakizunen proportzioan aldaketa sakona gertatu zen. Mende batean baino gutxiagotan, mundu osoko giza historiako aurreko milurtekoan baino asmakizun garatu eta aplikatu gehiago egon ziren. Garai honetan, [[teknologia]]n, aurrerapauso itzelak eman ziren, besteak beste [[inprimatzeko makina|inprenta]], [[bolbora]], [[betaurrekoakbetaurreko]]ak, [[erlojua]]k, astrolabioak eta itsasontzi askoz hobeak. Azken bi asmakizun horiek [[Esplorazioen Aroa]]ren lehendabiziko urratsak ekarri zituzten.

* [[Leonardo de Pisa]]k [[1202]]an erabili zituen lehen aldiz Europan [[arabiar zifrak|zenbaki arabiararabiarrak]]rak.

[[Eskolastika]] izenpean ikasteko modu berria XII. mendearen amaieran garatu zen, [[Aristoteles]]en lanak berriro topatutakoan, baita berak eragindako Erdi Aroko filosofo [[judu]] eta [[musulmanen]] lanak, tartean [[Maimonides]], [[Avicena]] eta [[Averroes]], edota haiek guztiek eragindako filosofo kristauen lanak, tartean [[Alberto Handia]], [[Buenaventura (Toledo)|Buenaventura]] eta [[Abelardo]], ere. Eskolastika jorratzen zutenek [[enpirismo]]an eta, ikasketa sekular, arrazoi eta logikaren bitartez, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]]ren dotrina babestean sinesten zuten. Mistizismo kristauari, platon-agustindarren buru-dualismoari eta mundua berez gaiztoa zen ikuspegiari aurre egiten zieten. Eskolastiko nabarmenena [[Tomas Akinokoa]] izan zen, platonismo eta agustinianismotik aristotelismorako mugimenduko burua. Eskolastikaren metodoak erabiliz, adimenaren filosofia garatu zuen. Adimena jaiotzean ''[[tabula rasa]]'' (taula hutsik) zela idatzi zuen, formak eta ideiak [[Jainko]]aren txinpartaren bidez ezagutzeko gai zena. Beste eskolastiko nabarmenduak [[Roscelin]], [[Petri Abelardo]] eta [[Petri Lombardo]] izan ziren. Garai honetako eskolastikoen artean ez zeudenak, aldiz, [[Antslemo Canterburykoa]], [[Petri Damian]] edo [[Bernard Clairvauxkoa]] ziren besteak beste.