Erdialdeko Amerika: berrikuspenen arteko aldeak

|hiriak = [[Managua]], [[Tegucigalpa]], [[Guatemalako Hiria|Guatemala Hiria]], [[Panama Hiria]], [[San Salvador]]

'''Erdialdeko Amerika'''<ref>[http://www.euskaltzaindia.net/index.php?option=com_eoda&Itemid=191&lang=eu&nonkodea=8.2&view=exonimia Euskaltzaindiaren onomastika datutegia]</ref> [[Amerika]]ren erdialdeko kontinente zatia da. Mugakide ditu iparraldean [[Mexiko]], ekialdean [[Karibea (eskualdea)|Karibea]], mendebaldean [[Ozeano Barea]] eta hegoaldean [[Kolonbia]]. Zazpi herrialdek osatzen dute: [[Belize]], [[Costa Rica]], [[Guatemala]], [[Honduras]], [[Nikaragua]], [[Panama]] eta [[El Salvador]]. Denetara 523.780 km²ko eremua du eta 2012an 42.688.190 biztanle zituen<ref name="index"></ref>.

|[[Sierra Madre|Sierra Madre de Chiapas]]

|[[Sierra Madre|Sierra Madre de Chiapas]]

Oro har, [[klima]] bero hezea da, tropikokoa. Maiatzetik azarora luzatzen da euri sasoia. Goi lurraldeetako tenperaturak ez dira hain beroak eta urte osoa hartzen du euri sasoiak. [[Lurrikara]]k eta [[sumendi]]en leherketak ugariak izaten dira ([[Managua]], [[1931]] eta [[1972]]an; Nikaraguako mendebaldeko kostaldea, [[1992]]an; hiru aldiz suntsitu dute lurrikarek [[Guatemala]]ko [[Antigua (Donostia)|Antigua]]).

Erdialdeko Amerikak munduko bioaniztasunaren %7 dauka<ref>[http://www.prensalibre.com/noticias/Centroamerica-perdera-biodiversidad-reducen-emisiones_0_386361584.html ''Centroamérica perderá 58% de biodiversidad en 2100 si no se reducen emisiones''] Prensalibre.com</ref>. Landaretza joria eta oparoa da. Arbola hosto-zabalak dira gehienak. Ipar Amerikako pinuak dira goi lurretan, eta arbola tropikalak behealdean. Intsektu eta ornodun espezie ugari dago. Barnealdeko lurralde hezeetan, [[jaguar]]rak, marraskari txikiak, belatzak, sai beltzak eta ehize hegaztiak bizi dira; [[tapirtapirus|tapirak]]ak, [[iguana]]k eta [[armadilo]]ak kostaldeko ordokietan, eta, dortokak, krokodiloak eta aligatorrak aintziretan eta paduretan.

[[1838]]. urtean banatu ziren Costa Rica, Honduras eta Nikaragua. [[Ingalaterra]]ko kolonia inperioa eta, batez ere, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]] lurralde haietara begira jarri ziren eta konpainia kapitalista handi batzuen esku hasi zen geratzen Erdialdeko Amerika. [[1903]]an, Panama Kolonbiatik bereizi eta estatu bihurtu zen, Estatu Batuen babespean.

[[1914]]. urtean ireki zen [[Panamako kanala|Panamako ubidea]] eta orain ere jaun eta jabe dirau Estatu Batuak bertan. [[1911]]. urtean, Estatu Batuetako soldaduak sartu ziren Hondurasen bertako iraultza iraungitzeko. Beste hainbeste gertatu zen Nikaraguan 1911 eta [[1927]]. urteetan eta [[Somoza familia]] ezarri zuten nagusi [[1933]]an, bertan zituzten negozio guztiak zaintzearren. 46 urtez egon ziren Somozatarrak agintean Nikaraguan.

Gerrak, estatu kolpeak, zapalkuntza eta pobrezia izan dira Erdiko Ameriketako herrien historiaren ezaugarri. [[1979]]. urtean, ''[[Nazio Askapenerako Fronte Sandinista]]'' taldeak [[Anastasio Somoza Debayle]] eraitsi eta gobernu sozialista bideratzen saiatu zen Nikaraguan. Iraultzaren kontrako soldaduek, Estatu Batuen laguntzarekin, gerra zabaldu zuten Nikaraguako bazter guztietara. [[Violeta Barrios de Chamorro|Violeta Chamorro]] eskuindarrak irabazi zituen hauteskundeak [[1990]]eko otsailean. El Salvadorren, gerrillak Estatu Batuek eutsiriko armadari neurria hartu eta gobernuarekin negoziatzea lortu zuen [[1991]]. urtean. Guatemalako gobernuaren eta gerrillaren arteko negoziazioak hasi ziren 1991ko apirilean.

[[Fitxategi:Guatemalacityvolcanoes.jpg|thumb|250px|<small>[[Guatemalako Hiria|Guatemala Hiria]], Erdialdeko Amerikako hiririk handiena</small>]]

Kolonizatzaile espainiarren aurreko indiarrak ([[maia zibilizazioa|maiak]], [[nahuatl]]ak) dira nagusi Erdialdeko Amerikan, baina gehienak espainiarrekin nahasi dira. 42,5 milioi biztanle inguru bizi da bertan. Erdialdeko Amerikako herriek independentzia lortu zutenean, [[1820]]. urte inguruan, geratu egin zen Europako etorkinen sarrera, [[Guatemala]]n eta [[Honduras]]en izan ezik.

Honduras, [[Nikaragua]] eta [[El Salvador]]ko biztanleen bi heren mestizoak dira. [[Costa Rica]]ko biztanleen gehiengoa espainiarra da arrazaz. Kostaldean hartu dute bizitoki [[Afrika]]ko etorkinak, eta Honduras eta Nikaraguako zenbait eskualdetan indiarren eta beltzen arteko nahastetik sorturiko herri mestizoak bizi dira. Erdiko Ameriketako biztanle kopurua munduko altuenetako bat da. Haurren hilkortasuna handia da eta bizi itxaropena apala. [[Kristautasun|Kristau]] katolikoa da Erdialdeko Amerikako erlijio nagusia.

|style="text-align:left;"|[[San JoséJose (Costa Rica)|San José]]

|style="text-align:left;"|[[Guatemalako Hiria|Guatemala Hiria]]

|(1) [[Guatemalako Hiria|Guatemala Hiria]]

|(7) [[San JoséJose (Costa Rica)|San Jose]]

[[Gaztelania|Espainiera]] da Erdiko Ameriketako estatu guztietako hizkuntza ofizial bakarra, [[Belize]]n izan ezik (ingelesa da hizkuntza ofiziala). Hizkuntza indiarrak mintzatzen dira, bestalde, herri guztietan: [[maia hizkuntzak]], [[Guatemala]]n eta [[Belize]]n; [[miskitoera]], sumua, paia, lenka, rama, etab. [[Honduras]] eta [[Nikaragua]]n; hizkuntza chibchak, Panaman; hizkuntza aztekak, El Salvadorren eta mendebaldeko kostaldean.