252.705
edits
«Cusco»: berrikuspenen arteko aldeak
t
Robota: Birzuzenketak konpontzen
t (Robota: Testu aldaketa automatikoa (-|date= +| data =)) |
t (Robota: Birzuzenketak konpontzen) |
||
|
| dentsitatea =
| besterik1 = '''Fundazio espainiarra'''
| besterik1balioa = [[1533]]ko [[azaroaren 15|azaroak 15]]
| webgunea = http://www.municusco.gob.pe www.municusco.gob.pe
| oharrak =
'''Cusco''' edo '''Qosqo'''<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0170.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|data = 2012-05-25|izenburua= 170. araua: Amerikako toponimia}}</ref> (bigarrena ofiziala hirian 1990az geroztik) [[Cusco eskualdea]]ren hiriburua da, [[Inka Inperioa]]ren hiriburua izandakoa.
Herrialdeko hegoaldeko mendilerroan dago, Huatanay ibaiaren arroan. Bere biztanleria, gutxi gora-behera, 300.000 biztanlekoa da. Peruko toki turistikorik nagusiena da, eta, hiria bisitatzera, urtean, 1.000.000 bat pertsona joaten dira. [[UNESCO]]k, [[1983]]an, [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] izendatu zuen.
[[Fitxategi:Plaza de Armas de Cuzco.jpg|thumb|left|250px|Arma Plaza]]
[[Espainia]]r konkistatzaileak iritsi zirenean, hiriaren izena [[gaztelania]]ra ''Cuzco'' eta ''Cusco'' formekin pasatu zen. Bi izenak berdin erabiltzen dira ordutik.
Hala, ''Cuzco'' ageri da [[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.a
''Cusco'' [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] [[Peru mapa historikoetan|Peruko mapa historikoetan]] ageri da ([[1597]]tik, artikulu honetako mapan azaltzen denez), baita [[XVII. mendea|XVII.]], [[XVIII. mendea|XVIII.]] eta [[XIX.
[[1993]]tik, izen ofiziala ''Cusco'' da, eta, egun, hala agertzen da [[Peru]]ko kartografia ofizialean, gaztelania hizkuntza ofiziala den beste herrialde batzuetan beste era ere erabiltzen jarraitzen den arren.
[[1993]]ko Peruko Konstituzio Politikoko 49. artikuluan, herrialdeko hiriburu historikoa ezartzean, idazteko modu ofiziala ''Cusco'' dela dio.
Cuscoko Udal Kontseiluak ([[1990]]eko [[
[[Zalantzen hiztegi panhispanikoa]]rean arabera, Perutik kanpora, gehienbat, ''Cuzco'' idazkera erabiltzen da.
Datu arkeologiko eta antropologikoen bidez, Cuscoren okupazioaren benetako prozesua aztertzen joan da. Adostasunak, Taypiqala erresumaren gainbeherak, erresuma honetako herriaren migrazioa eragin zuela adierazten du. 500 gizon inguruko taldetxo hau, pixkana-pixkana, Huatanay ibaiaren haranean ezartzen hasiko zen, Cuscoren fundazioarekin amaituko zen prozesua. Gutxi gora-beherako data ez da ezagutzen, baina, hondakin batzuei esker, hiria dagoen tokia, duela 3.000 urte jada populatua zegoela ebazten da. Baina, soilik, bere kokapena [[Inka Inperioa]]ren hiriburu bezala hartuz ([[XIII. mendea]]ren erdialdea), Cusco, [[Amerika]] osoko hiri populaturik antzinakoena bezala agertzen da.
Inken erresumako hiriburua eta gobernuaren egoitza izan zen, eta hala jarraitu zuen izaten inperio garaian, [[
[[Pachacutec]] gobernariari ematen zaio, Cusco gune izpiritual eta politiko bihurtu izanaren meritua. Pachacutec, boterera, [[1438]]an iritsi zen, eta berak eta bere seme [[Tupac Yupanqui]]k, bost hamarkada eman zituzten, tribu talde ezberdinak euren agindupean bateratu eta antolatzen, tribu horien artean, ''Lupaca'' eta ''Colla''. Pachacutec eta Tupac Yupanquiren garaian, Cuscoren domeinua, [[Quito]]tik iparraldean, [[Maule ibaia|Maule ibaira]] hegoaldean iritsi zen, kulturalki, 4500 kilometroko [[mendilerro]]etako biztanleak barneratuz.
[[Espainia]]r [[konkistatzaile]]ek, egungo [[Peru]]ko lurraldera iritsi zirenean, bazekiten, euren xedea, Inka Inperioko hiriburua zen Cusco hartzea zela.
[[Atahualpa]] inka [[Cajamarca]]n harrapatu ondoren, Cuscoraco euren ibilbidea abiatu zuten espainiarrek. Bidean, Inperioko hiriburua eta [[San Miguel de Tarangará]] hasierako hiriaren arteko lotura bezala zenbait hiri sortu zituzten. [[1533]]an, [[Francisco Pizarro]]k, Espainian ohi zen bezala sortu zuen Cusco, Arma Plaza bezala, egungo hiriak oraindik duen kokapena ezarriz, eta inken garaian ere plaza nagusia zena, eta inken subirauen jauregiz inguratua zegoena. Iparralderantz ematen duen [[orube]]an katedralaren eraikuntza hasi zen. Pizarrok, Cuscori, ''Cusco, Hiri Noble eta Handia'' izendapena eman zion [[1534]]ko [[
[[Inka Inperioa|Inka Inperiotik]] bizirik mantendu zirenek, koloniaren lehen urteetan borroka bat izan zuten. [[1536]]an, [[Manco Inca]]k euren borrokak hasi zituen eta [[Vilcabambako Inkak]] izeneko dinastia sortu zuen. Dinastia hau, [[1572]]an amaitu zen, azken inka izan zen [[Tupac Amaru I.a]], garaitua, harrapatua eta burua moztua izan zenean.
Hiria, erdialdeko [[
Cusco, erregeordetzaren administrazioaren buru bezala hartua izan zen herrialdearen hegoaldean, hasieran, herririk garrantzitsua izan zelarik, berriki sorturiko [[Arequipa]] edo [[Moquegua]]ren kaltetan. Bere biztanleria, nagusiki, euren foru eta pribilegioetako batzuk errespetatu zitzaizkien inka aristokraziako indigenez osatua zegoen. Espainiar ugari ere bertan bizitzen jarri ziren. Garai horretan hasi zen, gaur egun hirian ikus daitekeen mestizaia kulturalaren prozesua.
Hiri garapena, behin baino gehiagotan, hiria suntsitu zuten zenbait lurrikarek eten zuten. [[1650]]ean, lurrikara gogor batek, ia eraikin kolonial guztiak suntsitu zituen. Lurrikara honetan, garrantzi handia hartu zuen [[Dardaren Jauna]]ren irudiak, gaur egun, oraindik, urtero prozesioan ateratzen dena.
[[1780]]an, Cusco, Jose Gabriel Condorcanquik, [[Tupac Amaru II.a]]k hasitako mugimenduak asaldatu zuen, espainiar administrazioaren aurka altxatu zena. Bere altxamendua, Cuscon aurkitzen ziren erregeordetza autoritateak estututa izan zituen zenbait hilabetetako borrokaren ondoren apaldua izan zen. Tupac Amaru garaitua, preso hartua eta, bere familia guztiarekin batera, Cuscoko armen plazan exekutatua izan zen. Gaur egun, oraindik, [[Jesusen Konpainia]]ren elizaren ondoan, Tupac Amaru II.arentzako presondegi bezala erabili zen kapera mantentzen da. Mugimendu hau, laster asko hedatu zen [[Andeak|Ande]] guztietatik, eta hegoamerikar independentzia prozesuaren abiapuntua izan zen.
[[XIX. mendea]]n, Cuscon, erregeordetza administrazioaren aurkako beste altxamendu bat gertatu zen. [[Mateo Pumacahua]] [[brigadier]]ra, Tupac Amaru II.aren armadaren aurka borrokatu zuen cuscotar mestizoak, beste mugimendu bat abiarazi zuen [[Angulo anaiak|Angulo anaiekin]] batera, Peruren independentzia lortzeko. Altxamendu hau ere, itzali egin zuten.
* [[1933]]an, [[Argentina]]ko [[La Plata]] hirian egindako Amerikanisten Biltzarrak, hiria, '''"Amerikako Hiriburu Arkeologiko"''' bezala izendatu zuen.
* Geroago, [[1978]]an, [[Italia]]ko [[Milan]] hirian eginiko Munduko Hiri Handietako Alkateen 7. Konbentzioak, Cusco, '''"Munduko Heredentzia Kultural"''' bezala izendatu zuen.
* Azkenik, [[UNESCO]]k, [[Paris]]en ([[Frantzia]]), hiria, eta, bereziki, bere erdigune historikoa, '''Gizateriaren Ondare Kultural''' izendatu zuen [[1983]]ko [[
* Peruar estatuak, aurrekoarekin bat egiteko, Cusco, [[1983]]ko [[
* Gaur egun, [[1993]]ko Konstituzio politikoak, Cusco, '''Peruko Hiriburu Historiko''' bezala izendatzen du.
* [[2007]]ko [[
=== Gaur egun ===
| |||