Wikipedia

Lituania: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Dexbot (eztabaida | ekarpenak)
4.354 edits
t Removing Link FA template (handled by wikidata) - The interwiki article is not featured
t Robota: Birzuzenketak konpontzen
10. lerroa:
| estatuaren_mapa = EU location LIT.png
| hizkuntzak = [[Lituaniera]]<sup>1</sup>
| ereserkia = [[Tautiska giesmė|Tautiška giesmė]]
| hiriburua = [[Vilnius]]
| hiriburuaren_koordenatuak = 54°40′ N 25°19′ E
41. lerroa:
| oharrak = <sup>1</sup>biztanle guztiek [[errusiera]]z hitz egiten dute, baina ez da ofiziala, nahiz eta [[errusiar]] jatorriko gutxiengo zabal batek errusieraz bakarrik jakin
}}
'''Lituaniako Errepublika''' edo '''Lituania'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref> ({{lang-lt|Lietuvos Respublika}}, {lang|lt|''Lietuva''}}) [[Iparraldeko Europa]]n dagoen [[Europar Batasuna]]ren kidea den Estatu txikia da. [[Itsaso Baltikoa|Baltikoaren]]ren alboan kokatuta, hauexek dira bere mugak: Iparraldean [[Letonia]]rekin, ekialdean [[Bielorrusia]]rekin eta hego mendebaldean [[Polonia]] eta Errusiako [[KaliningradoKaliningrad]]kooko probintziarekin (''óblast''). Lituania, [[Letonia]] eta [[Estonia]]ri ''Baltikoko estatuak'' deitzen zaie sarritan.
 
== Biztanleak eta gizartea ==
Lituania da, Baltikoko hiru estatuen artean, handiena eta biztanle gehien dituena. Jatorrizko lituaniarrak, letoniarrekin batera, duela milaka urte eskualde hartan kokatutako Baltikoko herrietakoen ondorengoak dira. Lituaniera da hizkuntza ofiziala -hizkuntza baltikoen familiakoa, letoniera bezala- eta herritarren % 84k erabiltzen dute, baina poloniera eta errusiera ere mintzatzen dira.
 
1991n, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESB]] desegin zenean eta ondorengo urteetan, lituaniarren proportzioa hazi egin zen, SESBeko beste lurralde batzuetan eta atzerrian bizi zen lituaniar asko itzuli baitzen eta, horrekin batera, gainerako talde etnikoetako kide asko ([[eslaviar]]rak, batez ere) joan egin baitziren Lituaniatik. Lituaniar gehienak katoliko erromatarrak dira; historian zehar, beren nortasunaren ezaugarritzat hartu izan da katolikotasuna.
 
Biztanleen %70 inguru hirietan bizi da. Lituania ez dago, antzinako Sobiet Batasuneko beste errepublika askoren antzera, hirigune bakar baten inguruan egituratua: Vilnius da hiririk handiena (500.000 biztanle), baina badira beste hiri handi batzuk, hala nola Kaunas (400.000 biztanle) eta Klaipeda (itsas portua, 200.000 biztanle).
61. lerroa:
* [[Bielorrusia]]rrak %1,23
* [[Ukraina]]rrak %0,65
* Besteak ([[Alemania|alemaniarrak]], [[ijito]]ak, [[tartariartatariar|tartariarrak]]rak, [[Armenia|armeniarrak]], [[Letonia|letoniarrak]]...) %1,62
 
Hizkuntzak: [[lituaniera]] (ofiziala), [[poloniera]], [[errusiera]]. Erlijioak: [[katolizismo|katoliko]] erromatarrak dira gehienak, baina badira [[luteranismo|luteranoak]], [[eliza ortodoxoa|errusiar ortodoxoak]], [[protestantismo|protestanteak]], [[islam|musulmanak]] eta [[judaismo|juduak]] ere.
74. lerroa:
Klima eta erliebea [[Finlandia]] edo [[Suedia]]ren oso antzekoak dira. Askotan egiten du elurra eta Lituaniako lurraldetan zehar baso, ibai eta laku handi eta politak nonahi ikus daitezke.
 
100 kilometro inguruko kostaldea dauka eta horietatik 40 kilometro soilik [[Itsaso Baltikoa|Baltikoko]] itsasertzean. [[Klaipėda]], bere portu nagusia, [[Kursiu golkoa|Kursiu golkoko]] ahoan dago. Kursiu golkoko erreserba naturala, ''Kursiu Nerija'' Parke Nazionala, [[UNESCO]]k [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] izendatu du.
 
[[Vilnius]] hiriburuak "Baltikoko Erroma" ezizena dauka. [[1920]] eta [[1939]] artean, bere konderriaren biztanle gehienak poloniarrak zirelako (hiriaren izena ''Wilna'' poloniarrez) Poloniak anexionatu zuen. Hori zela eta, [[Kaunas]] hiriburu berri bihurtu zen, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESB]] inbasioaren ondorioz [[Vilnius]] berriro Lituaniako hiriburua izatera itzuli zen arte.
98. lerroa:
1992ko urrian berretsitako konstituzio berriaren arabera, lehendakaria da Lituaniako Errepublikako agintari gorena edo estatuburua. Lehendakaria bost urtean behin hautatzen dute. Kanpo-harremanak eta seguritate politika zuzentzen ditu, baita lau urtero Lehen Ministroa eta kabinetea ([[Seimas]]en baimenarekin) eta funtzionario zibilak hautatu. [[Rolandas Paksas]]ek, presidentea, [[2003]]ko urtarrilean hasi zuen agintaldia baina boikotatu zuten eta [[2004]]an [[Valdas Adamkus]], presidente-ohia, bere kargura itzuli zen.
 
[[Legegile boterea]] [[Seimas]] izeneko [[legebiltzarparlamentu|legebiltzarrak]]rak dauka. Ganbera bakarreko erakundea da, eta lau urterako hautatzen diren 141 legebiltzarkidez osatua dago. 71 legebiltzarkide zuzeneko [[sufragio unibertsal]]ez hautatzen dira, eta gainerakoak proportzio irizpideen arabera. [[Alderdi politiko]] bakoitzak, ordezkaritza izango badu, boto guztien %4 jaso behar du, gutxienez. [[Gutxiengo etniko]]etako alderdiak salbuetsita daude gutxienez lortu beharreko boto kopuru horretatik. Errepublikako lehendakaritzarako berariazko hauteskundeak egiten dira, bost urterik behin. Lehendakariak izendatzen du lehen ministroa, baina legebiltzarrak onartu behar du.
 
Hainbat alderdi politiko daude Lituanian, baina honako hauek dira nagusiak: Alderdi Kristau Demokrata (LKDP), Lituaniako Alderdi Demokratiko Laborista (LDDP), Lituaniar Batasun Nazionalista (LTS), Lituaniako Alderdi Sozial Demokrata (LSDP), Lituaniako Nekazarien Alderdia (LUP), Lituaniako Zentroko Batasuna (LCS), Alderdi Kontserbadorea (TS), Lituaniako Poloniarren Batasuna (LLS) eta Alderdi Demokratikoa (DP).
122. lerroa:
{{sakontzeko|Lituaniako historia}}
 
Antzinako lituaniarrak (''liths'') ''[[baltos]]'' edo ''aestiis'' deritzon talde baten adarra ziren, antzinako [[prusia]]r eta [[letonia]]rrekin batera. Baltikoko tribu hauek ia ez zeukaten harreman zuzenik [[Erromatar InperioInperioa]]arekinrekin, baina tratu komertzialak mantendu zituzten ([[Anbar Bidea]] izenekoaren bidez). Lituaniarrek azken hamar mendeetan zehar iraun duen [[estatu]]a izan dute eta letoniarrek [[XX. mendea]]n aldarrikatu zuten beren estatua; tribu prusiarrak, aldiz, [[XVIII. mendea]]n desagertu ziren.
 
Lituaniar aberriari (''Litua'') buruzko lehenengo erreferentziak [[Quedlinburg]]o monasterioaren urtekarietan agertzen dira; lehena [[1009]]ko otsailaren 14koa.
133. lerroa:
[[1385]]an, [[Ladislao II.a Poloniakoa]]ren koroatzearen ostean, [[Polonia]]rekin elkartu zen.
 
[[1401]]ean Ladislaoren lehengusu [[Vytautas]]ek Lituaniako Duke Handi izendatu zuen bere burua eta herrialde bien arteko lotura askatu zen. Baina bien kooperazioari esker, lituaniar eta poloniar armadek [[Ordena Teutonikoa|Teutondar Ordena]] menderatu zuten [[1410]]ko [[Grunwaldgo gudua]]n.
 
[[1568]]an, berriro [[Polonia]]ri lotuta, [[Bi Nazioen Errepublika]] edo Polonia-Lituania mankomunitatea sortu zuen. Lotura hau dinastikoa baino ez zen, Lituaniak bere autogobernua mantendu baitzuen.
141. lerroa:
[[Lehen Mundu Gerra]]n, [[1915]] eta [[1918]] artean, [[Alemania]]k okupatu zuen.
 
[[1918]]ko otsailaren 16an, [[1917]]ko [[ErrusiarErrusiako Iraultza|Errusiar Iraultzaren]]ren ondorioz, [[Nikolas II.a Errusiakoa]]ren inperiotik independentzia aldarrikatu zuen. Hasierako sistema politikoa monarkia izan zen, [[Mindaugas II.a]] erregea buru zela. Baina azaroan errepublika aldarrikatu zuten. [[1918]] eta [[1921]] bitartean, [[Polonia]]ko errepublika berriarekin gudua burutu zuten. Gudua amaitu eta gero, Lituaniak bere lurraldearen %20a galdu zuen, [[Vilnius]] hiriburua tartean. Hiriburua aldi baterako [[Kaunas]]era mugitu zuten eta horrela jarraitu zuten [[1940]]a arte.
 
[[1940]]ko ekainean sobietarrek eta alemaniarrek akordioa egin ondoren, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna]]ren tropek herrialdea okupatu zuten, eta abuztuan Lituania [[Lituaniako Errepublika Sozialista Sobietarra]] bihurtu zen. [[Bigarren Mundu Gerra]]n alemaniarrek okupatu zuten eta 210.000 [[judu]] hil zituzten. Gerra bukatu eta gero, berriro SESBren kide izatera itzuli zen, nahiz eta ''misko broliai'' lituaniar gerrillaren erresistentzia armatua [[1954]] arte izan.
152. lerroa:
1940an SESBen barruan geratu zen arte, [[nekazaritza]] izan zen Lituaniako ekonomia jarduera nagusia, baina geroztik, [[industria]]k indar handia hartu zuen. Antzinako sobietar errepublikekin lotura ekonomikoak eten izanak krisialdi gogorra ekarri zuen Lituaniako ekonomiara: 1992an, BPG % 25 jaitsi zen.
 
[[2004]]an, Lituania [[Europar Batasuna|Europar Batasunean]] sartu zen bere egoera ekonomiko onari esker. Harrez gero, Europan hazkunde ekonomiko handiena daukan herrialdetako bat izan da. [[2003]]an bere [[Barne Produktuproduktu Gordinagordin|BPG]] %10,3 handitu zuen. Lituaniar ekonomia nekazaritzan, abeltzaintza eta baso-esplotazioan oinarritu zuten. Europar Batasunean sartu eta gero, industrializazioa gehitu da. Lur landatua 2.400.000 [[hektarea]]koa da, eta munduko lehen [[liho]] ekoizlea da.
 
Bigarren sektoreari dagokio BPGen %40, eta sektore horretan enplegatzen da biztanleria aktiboaren %30 inguru. Industria garrantzizkoenak ondorengo hauek dira: makina-erremintak, motor elektrikoak, etxeko tresna elektrikoak, petrolio findegiak, ontzigintza (itsasontzi txikiak), optikako tresneria, osagarri elektronikoak, konputagailuak, porlana, ehungintza, papera eta [[anbar]]ra.
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Lituania"(e)tik eskuratuta