Neolitoa: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Removing Link FA template (handled by wikidata) |
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
||
1. lerroa:
{{Historiaurreko aroak}}
'''Neolitoa''' ([[greziera]]tik νέος, ''néos'', ''berri'' eta λίθος ''lithos'', ''harri'' edo ''[[Harri Aroa|Harri Aro]] Berria'') [[Harri
Neolitoa [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbilean]] ([[Nilo]], [[Eufrates]] eta [[Tigris]] ibaien artean) sortu zen duela 9.000 urte inguru, eta handik hedatu zen [[Europa]]n, [[Afrika]]n eta [[Asia]]n zehar. [[Euskal Herria]]n orain dela 3.000 urte inguru izan zen Neolitoa.
== Neolitoa Europan ==
Neolitoko kultura Ekialde Hurbiletik hedatu zenez gero, berandu iritsi zen Europara. Hala, Ekialde Hurbilean, Indian eta Txinan [[Brontze
Neolitoko aztarna zaharrenetakoak orain dela 6.000 urte ingurukoak dira Europan. Garai hartako harrizko hilobiak aurkitu dira [[Italia]]n. [[Iberiar
== Neolitoa Euskal Herrian ==
{{sakontzeko|Neolito eta Kalkolitoa Euskal Herrian}}
Neolitoa [[K. a. 3. milurtekoa]]n iritsi zen Euskal Herrira, agian [[zelta|zelten]] inbasio batekin batera. Batzuen ustez, garai honetan antzinako [[
[[Fitxategi:Rocks Navara dolmen, Spain 02-2005 01.jpg|thumb|left|250px|[[Trikuharri]]a [[Bilar]]ren ([[Araba]])]]
Neolitoaren ezaugarria lehenengo aldiz [[nekazaritza]] eta [[abeltzaintza]] agertzea izan zen. Euskal Herrian [[gari]]a, [[artatxiki]]a, [[olo]]a... agertu ziren eta [[txakur]], [[zaldi]] eta [[ardi]]ak etxekotu ziren. Bi bizimodu horien agerpenarekin jendartea bi zatitan banatu zen: mendietan abeltzainak bizi ziren (hasieran), batez ere lur komunaletan oinarritzen zena, eta, beste aldetik, nekazaritza (geroago agertu zena), jabetza pribatuan eta [[sedentario (argipena)|sedentarismoan]] oinarritzen zena.<ref name="Gaiak" />. Horrekin bi kultura bereizi ziren: alde batetik [[megalito|megalitismoetan]] oinarritutakoa, hasiera batean [[trikuharri]]ekin eta gero [[harrespil]] eta [[zutarri (argipena)|zutarriekin]]
Aldi hartan gizaki abeltzainak, artzain bihurturik, haitzuloetan jarraitu zuen bizitzen; garai hartako aztarnak (aizkorak, geziak, etab.) aurkitu dira [[Fuente Hoz]] ([[Araba]]), [[Los Husos]] ([[Araba]]) eta [[Marizulo]]ko ([[Gipuzkoa]]) leizeetan. [[Hego Euskal Herria]]n aurkitu dira Neolito bukaera aldeko edo Brontze Aroaren hasierako herrixka batzuen aztarnak ere: ezagunena [[La Hoya]]ko herrixka da ([[Guardia]]n, [[Araba]]), orain dela 2.000 urte inguru eraiki bide zena. Halaber, monumentu megalitiko ugari (zutarriak, harrespilak eta trikuharriak) dira Euskal Herrian zehar; leku horiek artaldeentzako larreak diren tokietan daude, [[Aralar]] eta [[Urbasa]]ko mendietan, esaterako. Antzinako oroitarri haiek Neolitoko kulturaren adierazgarri dira eta lehen artzain haien sinesmenen adierazpide.
22. lerroa:
;[[Kobaederra]]: [[Kortezubi]], [[Bizkaia]]. Nekazaritza eta abelazkuntzako aztarnak.
;[[Peña Larga]]: [[Kripan]], [[Araba]]. [[Zeramika]]z gain abereak agertu dira.
;[[Los Cascajos]]: [[Los Arcos|Urantzia]], [[Nafarroa]]. Herrixka oso bat aurkitu da, nekazaritzan guztiz sartua.
Horretaz gain ehundaka trikuharri eta bestelakoak daude Euskal Herrian, batez ere [[Pirinioak|Pirinio]] aldean eta [[
== Ezaugarriak ==
=== Bizileku finkoak ===
Bizibide berriak hala eskatzen zuelako gizakia bizileku jakin batzuetan kokatu zen, lurra landu eta uztak zaindu ahal izateko. Hala, [[Paleolito]]ko gizaki ehiztari ibiltaria lurrari lotua geratu zen, eta lehen [[herri]]ak sortu ziren. Lehenbiziko herriak eta hiriak Ekialde Hurbilean sortu ziren K.a. 6000. urte inguruan. Herrixkak handituz joan ahala, hiri bilakatu ziren. Adibidez, [[Jeriko]]k, K.a. 6000 inguruan eraiki zenak, 2.000 biztanle inguru zituen: harresiz inguratutako lehen hiria da; etxeak adreiluzkoak ziren eta hormak igeltsuzkoak. Garai hartako beste hiri aipagarri bat [[Çatal Höyük|Çatal-Hüyüc]] da ([[Turkia]]).
Herri bat eraikitzeko gizakiak talde handi samarretan bildu zirenean, lanaren banaketa eta espezializazioa sortu ziren. Hala, batzuek lurrak landu eta beste batzuek etxeak eta ontziak egiten zituzten. Aberastasuna ere hainbat moduz banatu bide zen, garai hartako aztarnategietan aurkitu diren arrastoetan etxe batzuk besteak baino handiagoak eta sendoagoak baitira. Lanaren banaketarekin batera, trukea (merkataritzaren aitzindaria) agertu zen: uztak behar baino gehiago ematen zuenean, bihia beste zerbaiten truke aldatu ohi zen; eskulangileek ere zerbaiten truke egiten zuten lan seguruenik. Gatza izan zen, agi danean, merkataritzaren lehen gaia. Hiriak sendotuz joan ahala, harresiz inguratu eta gotorleku bilakatu ziren, hango aberastasuna babestearren. Bestalde, ordea, merkataritzarekin hiriak beren artean harremanetan hasi bide ziren eta nolabaiteko lotura sortu zen haien artean. Garai berean sortu zen [[jabego pribatu]]a.
36. lerroa:
Gizakiak antzinatik ezagutzen zuen landareen zikloa, lurreko fruituak bildu eta janez elikatzen zenez. Era berean, ezagutzen zituen animalien ohiturak ere, haiekin batera bizi izan baitzen sortu zenez geroztik. Hala, duela 9.000 urte inguru, lurralde emankorretan (Nilo ibaiaren inguruan eta Eufrates eta Tigris ibaien artean) bizi zen gizakiak laboreak lantzen ikasi zuen. Hasieran, bihiak erein zituen: [[gari]]a, [[zekale]]a eta [[artatxiki]]a batez ere. Halaber, [[liho]]a lantzen zuen ehunak eta arropak egiteko.
Geroago, orain dela 7.000 urte inguru [[
Fruituak biltzetik lurra lantzera igaro zen bezala, halaxe igaro zen gizakia ehiztari izatetik animaliak heztera. Orain dela 13.000 urte inguru zakurrak heziak ziren eta ehizan laguntzen bide zioten gizakiari. Duela 8.500 urte inguru ehiztari batzuk artzain bihurtu eta [[ardi]]ak, [[ahuntz]]ak eta [[behi]]ak zaintzen hasi ziren [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbilean]], [[
=== Tresna berriak: gurpila, lanabesak ===
47. lerroa:
== Neolitoaren amaiera eta lehen zibilizazioen sorrera ==
[[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbilean]], ibai handien inguruko lur emankorretan ([[Nilo]], [[Tigris]] eta [[Eufrates]] ibaien inguruan), eraiki ziren lehenengo hiriak. Gerora, hiriak handitu ahala, harresiz babestu eta lehenengo armada iraunkorrak sortu ziren haiek babesteko. Hiriak beren artean harremanetan hasi ziren dela merkataritzaren bidez, dela indarrez. Modu horretan, lehen hiri elkarteak edo zibilizazioak agertu ziren K.a. 3500. urte inguruan. Eufrates eta Tigris ibaien artean [[Mesopotamia]]ko zibilizazioa sortu zen, Nilo ibaiaren inguruan [[Antzinako Egipto|Egiptokoa]] eta [[Indus|Indo]] haranean, berriz, [[Indoko kultura]]. Halaber, Txinan [[Hoang Ho]] eta [[Ibai Urdina|Yangtze]] ibaien inguruan sortu ziren zibilizazio guneak.
== Erreferentziak ==
| |||