Lapurdi: berrikuspenen arteko aldeak

'''Lapurdi''' [[Euskal HerriHerria|Euskal Herriko]]ko erdialdeko herrialdea da, egun Frantziako estatuaren barneko [[Akitania]] eskualdeko [[Pirinio AtlantikoAtlantikoak]]ak [[departamendu]]ko (64) parte dena, eta [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]], [[Araba]], [[Nafarroa Garaia]], [[Nafarroa Beherea]] eta [[Zuberoa]]rekin batera, Euskal Herria osatzen duena. 858 km²ko eremua du eta [[2013]]an 243.466 biztanle zituen<ref>[http://www.basqueinfo.net/?p=1537 ''3.127.326 biztanle dagoeneko Euskal Herrian''] Basqueinfo.net</ref>. Ez du inolako lurralde ofizialtasunik Frantziako administrazioan. Hiriburua [[Baiona]] da, Pirinio Atlantikoetako departamenduko suprefetura eta [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] hiririk jendetsuena dena. Baionaz gain, [[Angelu (Lapurdi)|Angelu]], [[Biarritz]], [[Donibane Lohizune]], [[Hendaia]] [[Hazparne]] eta [[Ziburu]] dira hiri nagusiak.

[[PirinioPirinioak]]ak, [[Aturri]] ibaia eta [[Kantauri|Kantauri itsasoa]] ([[Bizkaiko golkoa]]) dira Lapurdiren muga naturalak. Iparraldean [[GaskoniaGaskoinia|Gaskoniarekin]]rekin du muga, ekialdean Nafarroa Beherearekin, mendebaldean Kantauri itsasoarekin eta hegoaldean Gipuzkoa eta Nafarroa Garaiarekin. Baiona hartzen da Lapurdiko hiriburutzat. Alta, [[Frantziako Iraultza]]ren ondorioz foruak kenduak izan zirenetik baizik ez da. Orduan onarpen instituzionalik gabe geratu ziren hiru euskal lurraldeen hiri nagusi bihurtu zen Baiona, hots [[Ipar Euskal Herria|iparralderen]] hiriburua. Historikoki Lapurdiko jauntxoen bilgunea, [[Lapurtarren Biltzarra]], [[Uztaritze]]n kokaturik zegoen, herrialdearen erdialdean.

Lapurdiko ibaiek Kantauri itsasoan isurtzen dute ura. Ibai laburrak eta ur emari handikoak dira. Lapurditik igarotzen diren ibai nagusiak [[Aturri]], [[Errobi]], [[Bidasoa]] eta [[Urdazuri (ibaia)|Urdazuri]] dira. Aturrik Lapurdiko erreka gehienen ura jasotzen du, eta Euskal Herriaren eta Gaskoniaren arteko muga da. [[Bokale (Lapurdi)|Bokale]] herrian ([[Baionako kantonamendua]]n) isurtzen du ura Aturrik. Bidasoa [[Nafarroa GaraiGaraia|Nafarroa Garaiko]]ko [[Baztan]]en jaiotzen da; hamabi kilometro egiten ditu Lapurdin barrena, eta [[Txingudi|Txingudiko badiabadian]]n ([[Gipuzkoa]]n) isurtzen du ura. Lapurdi eta Gipuzkoa bereizten ditu Bidasoak. Errobi ibaia [[Nafarroa BehereBeherea|Nafarroa Behereko]]ko [[Errozate]] mendian jaiotzen da, eta Aturri ibaiarekin bat egiten du Baionan. Urdazuri ibaia [[Urdazubi]]ko eta [[Zugarramurdi]]ko arroan, Nafarroa Garaian, jaiotzen da, eta [[Donibane Lohizune]]n du ahoa.

|location = [[BABEuskal KantonamenduaKosta-Aturri|Baiona-Angelu-Biarritz eskualdea]]

Lurraldeko hegoaldean Mendebaldeko [[PirinioPirinioak|Piriniotako]]tako lehendabiziko tontorrak daude, guztiak 1.000 metrotik beherakoak eta [[Artzamendi]] eta [[Larhun|Larrun]] mendi nagusiak izanda.

Halaber [[Sarako leizeak|Sarako lezeak]] ere aipagarriak dira, bertzaldeko [[Urdazubiko leizeak|Urdazubi]] eta [[Zugarramurdiko leizeak|Zugarramurdikoekin]] batera multzo nabarmena osatzen dutenak.

Antzina Lapurdi baso trinkoek estaltzen zuten. Gaur egun lurraldearen %10 baino ez dute hartzen [[haritz|harizti]], gaztainadi, [[urkidiurki]]di eta [[pinudipinu]]ezdiez osaturiko baso txikiek. Lur landuek Lapurdiko %45 hartzen dute eta larreek %40a.

Ipar Euskal Herriko herrialderik jendetsuena da Lapurdi; Nafarroa Behereak eta Zuberoak ez bezala, goranzko bilakaera izan du biztanle kopuruak, Hego Euskal Herriko herrialdeetan adinako igoera izan ez duen arren. Lapurdiko biztanle kopurua etengabe hazi da [[XX. mendemendea]]arenren hasieratik, [[1931]]-[[1936]] bitartean izan ezik ([[Bigarren Mundu Gerra]]ren atarian), [[1950]]. urtetik aurrera bizkorrago.

Biztanleriaren igoeran, aipatzekoa da Frantziako estatuko gainerako lurraldeetatik iritsitako etorkinen kopurua. Biztanle gehienak [[Euskal Kosta-Aturri|Angelu-Miarritze-Baiona]] ardatzean bizi dira (Lapurdiko biztanleriaren %48 inguru). Baionak, Lapurdiko hiriburuak, herrialdeko biztanleen bosten bat hartzen du gutxi gorabehera (44.200 biztanle). Dentsitateari dagokionez ere, Lapurdi [[Ipar Euskal HerriHerria|Ipar Euskal Herriko]]ko lehen herrialdea da (266,2 biztanle km²-ko). [[2000]]. urtearen inguruan Lapurdiko biztanleen %2,5 1.000 biztanle baino gutxiagoko herrietan bizi da; %25, 1.000 eta 5.000 biztanle bitartekoetan; %11,5, 5.000-10.000 biztanleko herrietan; %11,4, 10.000 eta 20.000 biztanle bitarteko herrietan; eta %48,8, 20.000 biztanle baino gehiagoko hirietan. Lan banaketari dagokionez, langileen %2,4 baino ez da ari lehen sektorean, %20,9 industrian eta %76,6 zerbitzuetan.

[[Paleolito]]koak dira Lapurdi aldean aurkitu diren zibilizazio aztarna zaharrenak, Kostaldean ([[Ilbarritze]]) eta Aturri ibaiaren bokalean ([[Maignon]], [[Hiriburu (Lapurdi)|Hiriburu]]) zaharrenak, [[Olhako harpeak|Olhako harpeetan]] ([[Kanbo]]), [[Sarako leizeak|Lezian]] (Sara), [[Xabiaga]]n (Biarritz) eta [[Hiriburu (Lapurdi)|Hiriburun]] beste batzuk. [[Neolito]]ko hileta monumentu ugari ([[harrespil]]ak edo jentil baratzeak, [[trikuharri]]ak eta [[trikuharri|jentilarri]] edo zutarriak) dago Lapurdiko hegoaldeko mendialdeetan: [[Xoldokogaina]] ([[Biriatu]]), [[Ibardin]]-[[Larhun|Larrun]] ([[Azkaine]]-Sara), [[Artzamendi]] ([[Itsasu]]).

[[Metal AroAroa|Metal Arotik]]tik aurrera ugaldu ziren leizetatik kanpoko finkamenduak Lapurdiko kostaldean (Biarritz, [[Bidarte]]) eta Lapurdiko barnealdeko herri behereetan (Hiriburu, [[Ahetze]], [[Milafranga]]). Historiaren atarian, baskoien leinuko herri euskaldun bat bizi zen Lapurdiko lurretan, erromatarrek ''[[tarbeli|tarbelli]]'' izenez ([[Akize]], ''[[Aquae Tarbellicae]]'', egungo [[Akize|Dax]], hiriburua) deituko zutena agian.

[[K. a. 56]]. urtean nagusitu ziren [[Antzinako Erroma|erromatarrak]] [[Akitania]]n; [[Zesar Augusto|Augustoren]]ren garaian sendotu zen euskal leinuak bi lurralde berezitan, [[Galia]]ri loturiko [[Galia Akitania|Akitania]] Pirinio mendien iparraldean eta [[Hispania]]ri loturiko [[Hispania Tarraconensis|Tarraconensis]] hegoaldean, banatzen zituen administrazio egitura. Ezin esan daiteke ziurtasunez Lapurdin bizi zen herria [[baskoi]] ala tarbelli zenik; garbi dago, halere, herri euskalduna zela eta erromatarrek ez zutela Pirinio mendietatik [[Ebro]] eta [[Garona]] ibaietaraino zabaltzen ziren herri euskaldunen batasuna administrazio berria ezartzerakoan errespetatu. Izan ere, ez dirudi euskaldunek, lurralde zabala hartzen zuen etnia zabala izanik ere, politika egitura sendo baturik zutenik garai hartan. Nolanahi ere, erromatarrek ez zuten aztarna asko utzi Lapurdin. Galtzada nagusi batek lotzen zituen [[Akize]]ko eta [[Iruñea|Iruñeko]] hiriak Nafarroa Beherean barrena ([[Ibañeta]]-[[Donazaharre]]-[[Garrüze|Garruze]], [[Bordele]]-[[Astorga]] galtzada nagusian) eta galtzada xumeago batzuek igarotzen zituzten Pirinio mendiak [[Bera]]-[[Ibardin]]-Sara-Azkainetik eta [[Baztan]]-[[Itsasu]] aldetik. Bigarren mailako galtzada batek lotzen zituen Baiona eta Hazparne ''Imus Pyreneus'' ([[Donazaharre]]) herrigunearekin.

Baionako hiria ez zen [[IV. mendemendea]]a arte benetan egituratu; kostaldean, bide batek lotzen zituen Baiona eta Akize, eta beste batek Baiona eta [[Oiasso]]. [[I. mendemendea]]arenren hasieran, [[Zesar Augusto|Augustoren]]ren garaian, guztiz bereizi ziren Akitaniako bederatzi ''pagus'' edo lurralde nagusiak, [[Novenpopulania|Novempopulania]], Galiatik (bereizketa hori gogoratzen duen K.o. I. mendeko oroitarri erromatar bat aurkitu zen Hazparnen [[1665]]. urtean) eta Lapurdiko lurraldea Akizeko hiriaren gobernupeko lurren barnean geratu zen, [[Hazparne]] hiri nagusi zela.

[[III. mendemendea|III.]]-[[IV. mendemendea|IV. mendeetan]]etan gotortu zuten Baiona (''Lapurdum'' latinezko testuetan). Lapurtarrengandik jaso zuten kronikariek izen hori, Baiona lapurtarren hiriburu bihurtu baitzen, eta garai hartan bihurtu zen portu nagusi, Oiasso hiria eta portua behera etorri ondoan. Erromatarren garaiko hondakin garrantzitsuak aurkitu dira, bestalde, egungo Hazparne eta [[Getaria (Lapurdi)|Getarian]].

[[V. mendemendea]]arenren hasieratik aurrera igaro ziren Lapurditik [[suebo]], [[bandalo]] eta [[alano]] herriak, eta [[frankoak]] eta [[bisigodo]]ak ''Novempopulania'' konkistatzen saiatu ziren mende hartan. [[VI. mendemendea]]ann buruzagi frankoak finkatu ziren Baskoniako hiri nagusietan: [[Segiberto I.a]] Akitaniako [[merovingiar leinua|merovingiar]] erregearen hiria zen Baiona [[567]]. urtean. [[578]]an, [[Gregorio Tourskoa]] kronikari frankoaren arabera, zabaldu ziren mendi eta oihanetako euskaldunak Akitania aldeko [[Baskonia]]ko lurralde landuetara, ''Saltus Vasconum'' deitu hartatik ''Ager Vasconum'' izeneko lurretara beraz, eta hala okupatu zituzten berriro euskaldunek herri [[germaniarantzinako germaniarrak|germaniarren]]ren inbasioen ondorioz utzi behar izan zituzten lurrak eta hiriak.

[[VII. mendemendea]]arenren hasieran osatu zen [[Baskoniako dukerria|Baskoniako lehen dukerria]], errege frankoen basailu, [[Genial]] izeneko dukea buru (''Vasconia'' edo ''Wasconia'' izena eman zioten frankoek erromatarren garaiko [[NovempopulaniaNovenpopulania|Novempopulaniari]]ri, euskaldunen lurra baitzen, eta izen bera erabili zuten [[bisigodo]]ek). Nolanahi ere, [[kristautasun|kristau]] kontzilioetara agertu ziren apezpikuen zerrenden arabera, [[VII. mendemendea]]ann bertan bereizi zen egungo Ipar Euskal Herria Novempopulaniako gainerako lurraldeetatik. Garai hartan gaurko Nafarroa Beherera, Gipuzkoako ekialdera eta Nafarroa Garaiko ipar-mendebalera zabaltzen zen Baionako hiriaren manupeko lurraldea. [[638]]. urtean bereizi ziren [[Akitania]]ko eta [[Baskoniako dukerria]]k eta [[670]]. urtetik aurrera [[Lupo I.a Otsoa]]k bere koroara bildu zituen biak, baina bereizirik segitu zuten administrazio eta gobernu mailan. Lapurdiko lurrak Baskoniako dukerriaren barnean egon ziren luzaroan eta garrantzi handia hartu zuen Baionako hiriak handik aurrera, apezpikutegi hiri gisa.

[[VIII. mendemendea]]ann, Baskoniako dukerria printzerri bihurtu eta bere gain jardun zuten euskaldunek, [[Oto I.a Handia|Eudon Handiaren]] garaietatik ([[710]]-[[735]]) aurrera. [[751]]-[[781]]. urteetan etengabeko guduak izan ziren euskaldunen eta [[karolingiar leinua|karolingiar]] frankoen artean, [[Orreagako gudua (778)]] adibidez. Ipar Euskal Herria frankoen mendean geratu ondoren sortu zen [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko erresuma]] (824). IX. mendean [[normandiar]]rak heldu ziren Baionara eta Lapurdiko kostaldera eta eraso batzuek egin zituzten barne lurretan 863-864. urteetan. [[IX. mendea|IX. mende]] erdialdean, ipar euskaldunek frankoak egotzi eta bere gain jarri ziren berriz ere, [[Antso I.a Lope Gaskoiniakoa|Antso Otsoa]] ''princeps''-a buru. Harreman estuak izan zituen Antso Otsoak [[Nafarroako Erresuma]]ko gortearekin. [[X. mendemendea]]ann gorena jo zuen Baskoniako printzerriak, [[Gilen Antso Gaskoiniakoa|Gilen Antsoren]] eskutik. Nafarroako Erresumako gudalburu izan zen halaber Gilen Antso, eta Baskoniako apezpiku nagusia izan zen haren anaia [[Gombaldus]].

[[XI. mendemendea]]arenren hasieran desagertu zen Baskoniako printzerria, [[Antso VI.a Gilen Gaskoiniakoa|Antso Gilen]] ondorengorik gabe hil ondoan. [[1033]]. urtean sortu zen [[Lapurdiko bizkonderria]], [[Lupo Antso]], Iruñeko errege [[Antso III.a Gartzez Nagusia|Antso III.a Nagusiaren]]ren lehengusua, buru<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.puntubi.com/laburrak/antsoIIInagusia.htm|egilea= www.puntubi.com|izenburua= Antso III.a Gartzes Nagusia}}</ref>. Baiona zen Lapurdiko hiriburua eta bertan bizi zen bizkondea. Nafarroako Erresumarekiko harremanak estuak izan ziren hasieran eta [[1122]]tik aurrera gero eta eragin handiagoa izan zuten Lapurdin Akitaniako dukeek. [[1152]]an lotu zitzaion [[Akitaniako dukerria]] [[Ingalaterra]]ko koroari, [[Leonor Akitaniakoa]] [[Henrike II.a Ingalaterrakoa|Henrike Plantagenetekin]] ezkondu eta gero. [[1167]]an Akitaniako dukerriaren aurka jo zuen [[Bertrand Lapurdikoa]]k, [[1169]]an Akitaniako duke egin zuten [[Rikardo I.a Ingalaterrakoa|Rikardo Lehoi Bihotz]] eta ondoko urteetan eraso latzak bideratu zituen duke ingelesak Lapurdiko lurretan.

1177an bereizi zuen Rikardo Lehoi Bihotzek Baionako hiria Lapurditik eta [[1193]]an geratu ziren Lapurdiko lurrak Akitaniako dukearen mendean<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.euskara.euskadi.net/r59-luredir/eu/contenidos/articulo/c0503/eu_d0503002/0503002.html|izenburua=Lapurdi, Zuberoa eta Nafarroa Beherearen eraketa|egilea=[[Eusko Jaurlaritza]]}}</ref>. Handik aurrera administrazio molde bereziak izan zituzten Baionak, alde batetik, eta Lapurdiko gainerako lurraldeak, bestetik. [[XIII. mendemendea]]ann itxuratu ziren egungo Lapurdiko mugak. [[Nafarroako Erresuma]]k sendotu zituen bere mugak [[Nafarroa Beherea]]n, baina guztiz nagusitu ziren Ingalaterrako koroa Lapurdin, bertako nobleekiko eta Baionako hiriarekiko harremanak eten ez ziren arren, eta Gaztelako koroa [[Gipuzkoa]]n ([[1200]], [[Bidasoa|Bidaso]] ibairaino).

[[1311]]. urtean Ingalaterrako erregeak eginarazi zuen inkesta batek dioen arabera, nobleen lurrak (''nobiles'') eta baserritar xumeen lurrak (''terra rustica'') bereizten ziren Lapurdin. Gorte bat zuen Lapurdiko baileak (''sui homines'') eta bazen herri lurren kudeatzeaz arduratzen zen elkargo bat, ondoko mendeetako Biltzarraren aitzindaritzat har litekeena. Inkesta hartan zehaztu zen zein ziren Lapurdiko jaun feudal nagusiak, Lapurdiko lurralde asko eskuko zituztenak: [[Makea]]ko Paganduria, [[Ezpeleta]]ko jauna, [[Sara]]ko Lehete familia, [[Hazparne]]ko Salduiatarrak (Sault frantses grafian). [[1396]]. urte aldera osatu zen [[Lapurdiko Ermandadea]] deituriko arma taldea, [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike IV.a FrantziakoaFrantziakoak]]k bultzatuta, Lapurdiko herritarren babeserako.

[[XII. mendemendea]]arenren bukaeran Lapurdi [[Akitaniako dukerria]]ren eta Ingalaterrako koroaren menpean geratu zenetik, kontrakarrean ezarri zituzten agintariek Baionako hiriaren eta Lapurdiko gainerako lur eta herrien interesak. Erregeak emaniko eskubideei esker, monopolioan hartu zuten Baionako burgesek portuko eta Aturri ibaiko garraioa eta merkataritza, eta gainerako lapurtarrei galarazi zieten salerosketa tratu librean jardutea, ordua arte, Baiona Lapurdiko hiria izaki, egiten zuten bezala. Gatazka eta liskar ugari izan zen baionesen eta gainerako lapurtarren artean eta 1343an gertatu zen istilu larriena: lapurtarrek uretara bota zituzten Baionako sarreran jarri ziren kontrolatzaileak eta, ordain gisa, Baionako miliziak [[Milafranga]]ko gazteluan sartu eta preso hartu zituzten Lapurdiko bost aitonen seme. Hiriko kartzelan hil ziren bostak. Ordea, Baionako hiriak ez zuen onik atera guzti hartatik; Nafarroarekiko merkataritza harremanak guztiz eten ziren eta baionesak hiri barnean geratu behar izan zuten luzaroan, kanpora irteteko beldurrez. [[1357]]an izenpetu zuten baionesek eta lapurtarrek bakea.

Baionako hiri [[burgesburgesia|burgesaren]]aren ondoan, Lapurdiko gainerako herriak nekazaritzari eta, kostaldean, [[arrantza]]ri lotuak zeuden nagusiki. Baionako hiriarekin eta haren bitartez bideratzen ziren merkataritza jardun gehienak. Oro har, oihan lurralde oparoa zen Lapurdi, eta bertako foruak edo kostumak arautzen zituen zuhaitzen moztea eta landatzea, eta zuraren eta egurraren erabilera. [[Zurgintza]] bereziki garatu zen Lapurdin (ontzigintza, etxegintza, dupagintza) eta, bestalde, [[ezkur]]rak eta pagatxak erabiltzen ziren nagusiki azienda bazka gisa. [[LaborantzaNekazaritza|Laborantzak]]k ez zuen garrantzi handirik Lapurdin; [[gari]]a egiten zen, baina ez bertako jendearen beharrak asetzeko adina. [[Olo]]a eta [[liho]]a ere egiten ziren, eta baita [[sagardo]]a eta [[txakolin]]a ere. Eiheraz edo errotaz beterik zegoen Lapurdi garai hartan; marea-errotak Aturri eta Urdazuri ibaietan, Baiona aldean bereziki, eta ur-errota arruntak gainerakoan (gutxiago ziren haize-errotak). [[Txerri|Zerri]] eta [[ardi]] aziendak ziren nagusi Lapurdiko kabalean. Behi azienda ez zen munta handikoa eta lanerako erabiltzen zen bereziki.

Arrantzak berebiziko garrantzia zuen Lapurdin. Ibai arrantzak garrantzi handia zeukan Aturri ibaian (''tilhole'' izeneko ontzietan ziharduten Baiona aldeko arrantzaleek), eta apalagoa gainerako ibai, erreka eta bokaleetan. Itsas arrantzak garrantzi handia zeukan Biarritzen, Getarian eta [[Donibane Lohizune]]-[[Ziburu]] aldean ([[balea]] eta, [[XV. mendemendea|XV. mendetik]]tik aurrera, [[bakailao]]a). [[Hendaia]]ko portuak ez zuen ordu hartan aparteko garrantzirik. Benetako industria bat sortu zen arrantza eta portuen inguruan ([[ontziola]]k), eta guztiz azkartu zen merkataritza Lapurdiko itsasaldean Erdi Aroan, maila gorena [[XVI. mendemendea|XVI.]]-[[XVII. mendemendea|XVII. mendeetan]]etan joa bazuen ere. Euskal Herriko beste probintzietan bezala, [[burdinola]] ugari izan zen Lapurdin Erdi Aroan zehar.

[[1438]]an erasopean ezarri zituen [[Karlos VII.a Frantziakoa|Karlos VII.a]] Frantziako erregeak [[Bordele]] eta Baionako portuak, baina atzera jo behar izan zuten. [[1443]]an [[Gaston IV.a Foixkoa|Gaston Foixkoa]] izendatu zuen Frantziako erregeak [[GaskoinaGaskoinia|Gaskoinako]]ko buruzagi militar nagusi eta haren ekinaren pean geratu zen Zuberoako eta Lapurdiko konkista. [[1449]]an sartu ziren Frantziako erregearen manupeko osteak Zuberoan eta [[1450]]ean jabetu ziren Lapurdiko lurraldeaz, [[Gixune]] herrian Ogerot Senperekoa Lapurdiko bailearen arma-taldeak menderatu ondoren.

[[Lapurtarren Biltzarra|Lapurdiko Biltzarra]] izan zen Lapurdiko politika erakunde nagusia, Lapurdi Frantziako koroaren mendean geratu zenetik. Biltzarrera biltzen ziren herri bakoitzeko ordezkariak, bina; ez zuen eskurik justizia alorrean, baina bazuen zergak biltzeko ahalmena eta haren kargu zeuden Lapurdiko administrazioa eta egitura militarra. Herri bakoitzeko etxeko jaunak biltzen ziren ''xapitel'' edo batzarretara (''kapitale'' ere deituak) eta bertan aukeratzen zituzten ''auzapez'' edo alkateak eta Biltzarrerako ordezkariak.

Biltzarraren esku zegoen oste edo miliziaren antolamendua; [[baile]]ak ziren buruzagi nagusi, Senpereko eta [[Urtubiako gaztelua|Urtubiako]] jaunak eskuarki; ofizialak zuzenean aukeratzen zituen Biltzarrak eta soldaduak, mila lagun, hautatzen zuen herri bakoitzak xapitelean. Lapurdiko gizarte banaketa ohiko egitura feudaletatik urrun zegoen; ez zen estaturik eta politika eta gizarte egiturari dagokionez askoz ere hurbilago zegoen Lapurdi [[Gipuzkoa]]tik Nafarroatik baino. Lapurdiko aitonen semeak errege gizonak ziren nagusiki. Etxeak gotortzeko baimena zuten, erregeak emanda, eta [[seneskal]]aren aginduetara zeuden. Administrazio mailan, ez zuten inolako kargurik Biltzarrean. Elizak ez zuen berezko aginterik politika alorrean eta eliz ondasunak xumeak ziren Lapurdin, beste lurralde askoren aldean. [[Kapare]] edo [[noblezia|noble]] txikiek aitonen semeen eta herritar arrunten arteko maila osatzen zuten. Herritar soilak ziren lapurtar gehienak eta etxeko jaunek erabiltzen zituzten bereziki politika mailako eskubideak. Baziren, halaber, ''fibater'' edo [[petxa|petxeroak]]. Justizia mailako agintea zuten aitonen semeek ''fibater'' horienganako. Lapurdiko lurralde administrazio molde horretatik kanpo zegoen Baionako hiri burgesa.

[[XVI. mendemendea]]arenren hasieran guztiz areagotu ziren Frantziako eta [[Espainia]]ko koroen arteko gatazkak, [[Europa]]ko nagusigoaren alde, eta egoera guztiz larritu zen [[Gaztelako koroa]]k [[Nafarroako Erresuma]] konkistatu ondoren ([[1512]]). Baiona hiri militar bihurtu zuten eta bereziki gotortu zen Lapurdiren eta [[Gipuzkoa]]ren arteko muga, [[Bidasoa|Bidaso ibaiaibaiaren]]ren ertzean. [[1523]]an setiatu zuten espainiarrek Baiona eta [[1542]]an Donibane Lohizune. Egoera hori ez zen [[1659]]an [[Pirinioetako Hitzarmena|Pirinioetako Bakea]] hitzartu arte zuzendu.

XVI. mendean guztiz bizkortu zen Lapurdiko arrantza ([[balea]] eta [[bakailao]]a, [[Ternua]] eta [[Labrador penintsula|Labrador]] aldeko arrantzaldiak) eta portu-hiri oparo bihurtu ziren Biarritz, Getaria, Ziburu eta, bereziki, Donibane Lohizune. [[1566]]an piztu zen erlijio gerra Ipar Euskal Herrian, baina Zuberoan eta Nafarroa Beherean ez bezala, eragin gutxi izan zuen [[higanot]]en eta [[katolikokatolizismo|katolikoen]]en arteko gatazkak Lapurdin. Nolanahi ere, ondorio guztiz garrantzitsua ekarri zuten Lapurdira: [[Filipe II.a Espainiakoa|Filipe II.a]] Espainiako erregearen eraginez, [[Baionako apezpikuelizbarrutia|Baionako apezpikutegitik]]tegitik kanpo geratu ziren [[1566]]an ordura arte hari loturik egon ziren Gipuzkoako (Bidaso eta [[Oiartzun (ibaia)|Oiartzun]] arroetako herriak) eta Nafarroa Garaiko (Baztan-Bidaso ibai arroko herri guztiak, [[Urdazubi]], [[Zugarramurdi]] eta [[Luzaide]]) herriak.

XVI. mendearen bukaeran areagotu ziren Lapurdin sorginkerien salaketak eta [[1609]]an bidali zuen [[Bordeleko Parlamentuaparlamentua|Bordeleko Parlamentuak]]k [[Pierre de Lancre]] kontseilaria egoera haren aurrean beharreko neurriak har zitzan. Sorginkeriaren aurkako borrokaren aitzakian, bi helburu nagusi izan zituen Pierre de Lancrek Lapurdin bideratu zuen zapalkuntza bortitzak: Frantziako koroaren eta hari loturiko erakundeen nagusitasuna bermatzea eta Lapurdiko herri ohiturak, hizkuntza eta bizimodua zaputzean uztea. 30.000 biztanle inguru zituen Lapurdik 1610. urtean; 60 bat lagun hilarazi zituen Lancrek suan, ehunka atzeman zituen preso eta milaka batzuek utzi behar izan zuten etxea eta herria, haren zapalkuntzaren beldur.

Espainiako eta Frantziako koroen arteko gatazkak ez ziren amaitu, eta [[1636]]an gehienbat euskaldunez osaturiko armada talde espainiar bat Lapurdin finkatu eta bertan egon zen bi urtez. [[Luis XIII.a Frantziakoa|Luis XIII.a]] eta [[Luis XIV.a Frantziakoa|Luis XIV.a]] erregeen garaian murrizte garrantzitsuak ezarri zizkion Frantziako koroak [[LapurdikoLapurtarren Biltzarra|Lapurdiko Biltzarrari]]ri eta Baionako hiriari. Soldadu eta aduana funtzionario gehiago bidali zuten Lapurdira. [[1656]]an piztu zen sabel xuri erregetiarren eta Biltzarraren autonomiaren alde zeuden sabel-gorrien arteko gerra latza, eta 1659an amaitu zen gatazka hura, [[Martin Xurio|Chourio]] sabel-gorrien buruzagia hil ondoren. [[1659]]an sinatu zen Bidaso ibaian [[Pirinioetako Hitzarmena|Pirinioetako Bakea]], eta [[1660]]an Lapurdiko Biltzarraren ahalak murriztu zituen aurreko urtean Donibane Lohizunen ezkondu zen Luis XIV.a erregeak.

[[1669]]an Lapurdiko marinel jendea itsas armadan nahitaez sartzea agindu zuen erregeak eta matxinada batzuk sortarazi zituen neurri honek, Donibane Lohizunen bereziki. [[XVII. mendea|XVII. mende]] erdialdetik aurrera hasi zen Lapurdiko arrantza oparoaren gainbehera eta [[Utrechteko Ituna]]ren ondoren ([[1714]]) guztiz urritu zen Lapurdiko portuen eragina. XVII. mende horretako kostaldeko eta, bereziki, Donibane Lohizune aldeko oparotasunak badu zerikusi zuzena mende horretan euskal liburugintzak Lapurdin izan zuen zabalkunde azkarrarekin. Nabarmentzekoa da [[Sarako Eskola]], apaiz talde batek osatutakoa eta [[euskal literatura]]n eragin nabarmena utzi zuena.

Matxinada ugari gertatu zen Lapurdin [[XVIII. mendemendea]]ann, hondora etorritako ekonomia eta gizarte egoerak bultzatuta. Emakumeen papera garrantzitsua izan zen gatzaren eta [[tabako]]aren gainean ezarri nahi izan ziren gehiegizko zergek eragindako matxinada horietan. Guztietan garrantzitsuena [[1784]]koa izan zen, [[Hazparne]] aldeko emakumeek aitzindari izan zirenekoa. Bi mila emakumetik gora matxinatu ziren Hazparnen bertako industriari ezarri zizkioten zerga berezien aurka eta armadaren esku-hartzea izan zuten erantzuna. Bestalde, [[1774]]an [[izurriteizurri]]te batek eraman zuen Lapurdiko [[behi]] azienda gehiena eta egoera guztiz txarrean geratu ziren Lapurdiko nekazariak.

Politika alorrean, gero eta eragin handiagoa izan zuten Lapurdiko lurraldean errege erakundeek, Biltzarraren kaltetan, eta [[Antzinako Erregimena|Erregimen ZaharraZaharraren]]ren azken urteetan ([[1772]]-[[1789]]) aurkeztu ziren Ipar Euskal Herriko lurraldeak [[BiarnoBearno|Biarnorekin]]rekin batzeko ([[1785]]), eta Baionako hiria eta Lapurdiko gainerako lurraldea Biltzar berri batera biltzeko asmoak. [[1789]]an deitu zuen Frantziako erregeak Estatu Orokorretara eta martxoan aukeratu zituzten lapurtarrek beren ordezkariak [[Uztaritze]]n. Aitonen semeen, eliza eta hirugarren estatuko ordezkariek Lapurdiko Biltzarra errespetatzea eskatu zuten; egiteko horretan [[Dominique Garat|Dominique]] eta [[Dominique Joseph Garat|Joseph Garat]] anaiak gailendu ziren bereziki, hirugarren estatuko ordezkariak. Halaz ere, biderik gabe utzi zituzten [[1789]]ko abuztuaren 4an gisa horretako erakunde guztiak, eta Ipar Euskal Herriko lurralde eta hiri guztiek galdu zituzten lehengo erregimen zaharrari loturiko instituzio guztiak, berdintasun berriaren ildoan. Neurri hura onartu zuten Garat anaiei ahotsa kendu eta bere ezadostasuna adierazi zuen Lapurdiko Biltzarrak 1789ko irailaren 1ean. Beste hainbeste egin zuten urte bereko azaroaren 18an, baina alferrik: [[1790]]ean Frantziako Batzar Nazionalak erabaki zuen Ipar Euskal Herria eta Biarno departamendu bakar batera biltzea, Garat anaien euskaldunen aldeko eginahal guztiengatik ere.

[[1798]]an, [[Frantziako Lehen Errepublika|Frantziako Errepublika]] jaio berriak eta haren ideia zentralistako [[jakobino]]ek euskal herrialdeak ezabatu zituzten, eurekin Lapurdi, eta Pirinio Apalak (egun, [[Pirinio AtlantikoAtlantikoak]]ak) sortu zituzten, [[Bearno]]rekin batera.

[[1807]]tik aurrera, bereziki bizi izan zuen Lapurdiko herriak [[Napoleon Bonaparte|Napoleonen]]en kanpainen eragina, estatuko muga lurraldea baitzen, eta espainiar eta ingeles armadaren erasoei aurre egin behar izan zieten lapurtarrek [[1813]]-[[1815]]. urteetan. Baionako hiria hego-euskaldun eta espainiar iheslari politikoen biltoki bihurtu zen garai hartan, eta paper hori bete du, Ipar Euskal Herria osoarekin batera, aurrerantzean. Napoleonen ondoren, arian-arian nagusitu ziren Frantziako estatuko politika eta gizarte moduak Lapurdin, berezko erakundeak guztiz galduak baitzituen. Departamendu berezi baterako eskabidea luzatu zuen [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baionako Merkataritza GanberaGanberak]]k, [[1816]]. eta [[1836]]. urteetan, Aturri Behereko departamendu baten alde, baina ukatu egin zuten bietan halako aukerarik.

[[1830]]etik aurrera hasi ziren Lapurdiko noble, lurjabe eta burgesak politika munduan murgiltzen, jabetza-errolda kontuan hartzen zuen hauteskunde sistema murritza aldeko zutela eta [[1848ko iraultzairaultzak|1848ko iraultzaren]]ren ondoren egin ziren gizaseme heldu guztiek botorako eskubidea zuten lehenengo hauteskundeak. ''Xuri'' eskuindarrak nagusitu zitzaizkien ''gorri'' ezkertiarrei. Haien artean Baionan [[Ariel (kazeta)|Ariel]] izeneko kazeta elebiduna sortu zuen [[Agosti Xaho]] zuberotar ospetsua gailendu zen, baina ez zuen diputatu kargurik lortu. Lapurdiko gizarte sare tradizionalean haustura garrantzitsuak izan ziren [[1830]]. urtetik aurrera; Baionako hiria neurri batean sendotu zen bitartean, laborari jendeak emigraziora jo behar izan zuen nekazari xeheek, guztiz pobreak, bizibidea aterako bazuten. Laurogei mila lapurtarrek utzi zuten sorterria 1830-[[1890]]. urteetan, eta Ameriketarako bidea hartu zuten horietako askok.

[[Fitxategi:Donibane lohizune 1895 inguruan.jpg|thumb|right|280px|<small>[[Donibane Lohizune|Donibane Lohitzune]] 1895 aldean.</small>]]

[[1848]]-[[1849]]. urteetako iraultzaldiaren ondoren, [[Frantziako Bigarren InperioInperioa|Frantziako Bigarren Inperioko]]ko aldia zabaldu zen. Ez zuten inperioa begi onez hartu Baionako hiriko burges txikiek eta Xaho bezalako errepublikarrek, baina ongi etorria egin zioten Lapurdiko eta Ipar Euskal Herriko jauntxoek, [[Jean-Baptiste Etxeberri (politikaria)|Jean-Baptiste Etxeberrik]] eta [[Jean Isidore Harizpe|Harizpe mariskalamariskalak]]k, behe-nafarrak biak, buru.

[[1870]]ean [[Frantziako Hirugarren Errepublika|Frantziako III. Errepublika]] ezarri zenean, elkarri erasoka hasi ziren berriro xuriak eta gorriak, eta berebiziko papera jokatu zuen urte haietatik aurrera Ipar Euskal Herriko apezgo euskaldunak xuri erregezaleen alde. 1887an [[Louis Etxeberri]] eskuindar diputatuak ''[[Eskualduna (aldizkaria)|Eskualduna]]'' astekaria sortu zuen Baionan, euskaraz idatzia, eta [[Jean Hiriart-Urruti|Jean Hiriart-Urruty]] Hazparneko apezaren eskutik, euskaldunek historia osoan izan duten lehen euskarazko kazeta bihurtu zen (Ipar Euskal Herri osoan zabaltzen zen Eskualduna, 15.000 aleko tiralditan).

[[XIX. mendemendea]]arenren bukaeran eratu zen Lapurdiko lehen industrialde modernoa Baiona, Bokale eta Hazparne aldean, eta bide horretatik egituratu ziren Lapurdiko lehen talde [[sozialismo|sozialista]] eta [[komunistakomunismo|komunistak]]k. Eragin gutxi izan zuten, hala ere, ideologia horiek, xurien eta gorrien arteko gatazkak baitzirauten Lapurdin. Emigraziorako joera handia zen, bestalde, nekazarien artean.

XIX. mendearen bigarren erdialdean [[Anton Abadia]] euskaltzalearen ekinari jarraiki [[Euskal Lore Jokoak]] sortu ziren, eta [[XX. mendemendea]]arenren hasieran gorpuztu ziren Lapurdin lehen talde [[euskaltzaleeuskaltzaletasun|euskaltzaleak]]ak, kulturaren alorrean eragin handia izango zutenak, baita [[Hego Euskal Herria]]n ere ([[Euskalzaleen Biltzarra]], [[1901]]). [[Lehen Mundu Gerra]]ren garaian, ordea, guztiz indartu zen Ipar Euskal Herri osoan Frantziaren aldeko sentimendua, gerrara joan nahi izan ez zuten euskaldunak asko izanagatik (Ipar Euskal Herriko 7.000 soldadu inguru hil ziren Lehen Mundu Gerran).

Gerraren ondoren, guztiz nabarmendu zen [[Jean Ibarnegarai]] eskuindarra Ipar Euskal Herrian. [[1931]]n sortu zen Lapurdin [[Aintzina]] mugimendu abertzalea, Hego Euskal Herriko abertzaletasunaren ildotik, Ipar Euskal Herria hartuko lukeen departamendu baten aldeko ideia plazaratu zuena. [[Clément Mathieu]] [[apezpiku]]a ''[[Gure Herria]]'' aldizkariaren sustatzailea nabarmendu zen euskararen aldeko egitekoan. Alabaina, Ibarnegaray eskuindarraren aldeko botoa gomendatu zuten abertzaleek 1936ko hauteskundeetan, ezkertiarren aurka. [[Espainiako Gerra ZibilZibila|Espainiako Gerra Zibilean]]ean, [[EuskoEuzko Alderdi Jeltzalea|Eusko Alderdi Jeltzaleak]]k errepublikaren alde jokatzeak gatazka handiak piztu zituen Lapurdiko eta Ipar Euskal Herriko katolikoen artean: abertzale eskuindar batzuk Hego Euskal Herriko abertzaleen alde jarri baziren ere, Ipar Euskal Herriko buruzagi katoliko gehienek [[Francisco Franco|Francoren]]ren alde jo zuten, Ibarnegarairen ildotik.

[[Bigarren Mundu Gerra]]ren garaian, [[Alemaniahirugarren NaziReicha|naziek]] Lapurdi okupatu zuten. Haien alde jo zuen Ibarnegaraik eta haren menean zegoen ''Eskualduna'' aldizkariak. [[1942]]an osatu zen, berriz, isilpean, ''Aintzina'' talde abertzalea eta [[1944]]an sortu zen ''[[Herria]]'' astekaria, [[Piarres Lafitte]] buru; haren inguruan egituratu ziren nazien aurkako taldeak, katoliko abertzaleei lotuak.

Bigarren Mundu Gerraren ondoren guztiz nagusitu zen Lapurdin Frantziako eskuin ikuspegi berria eta [[1958]]tik aurrera alderdi gaullista. [[1963]]. urtean sortu zen ''[[Enbata (aldizkaria)|Enbata]]'' Itsasu herrian (Itsasuko Agiria), Ipar Euskal Herriko lehen erakunde abertzale handia, hauteskundeetan emaitza xumeak lortuagatik, eta [[1962]]an aukeratu zuten [[Mixel Labéguerie|Michel Labéguerie]] abertzalea (nahiz frantses kristau demokratekin batean aurkeztu zen) diputatu Lapurdiko barnealdean. [[ETAEuskadi Ta Askatasuna|ETAren]]ren eta Hego Euskal Herriko iheslarien eraginez neurri batean, [[1974]]tik aurrera gorpuztu ziren Lapurdin Ipar Euskal Herriko lehen talde ezker abertzaleak eta handik aurrera egituratu da Ipar Euskal Herriko mugimendu abertzale berria. Lapurdin sortu ziren, bestalde, Ipar Euskal Herriko lehen ikastolak, Baiona-[[Arrangoitze]]n eta Donibane Lohizunen.

[[XIX. mendemendea]]azz geroztik izugarri garatu den turismoak zerbitzuen alorrera bultzatu ditu Lapurdiko behargin asko eta asko (hotelak, kanping-ak, dendak, banketxeak eta, oro har, turismorako azpiegiturak). XIX. mendearen bigarren erdian zabaldutako komunikabide berriek (Baiona-Paris burdinbidea, 1857; Madril-Irun burdinbidea, 1864) erraztu egin zuten udatiarren etorrera eta, XX. mendearen hasierako, Miarritze oso turismogune garrantzitsu bihurtu zen. 1940 ondoko urteetan eta [[Bigarren Mundu Gerra]]ren ondorioz turismoak behera egin bazuen ere, mende erditik aurrera indar handia hartu zuen berriro ere Lapurdiko kostaldean. Egun badira 293 hotel Lapurdin, horietatik 80 Miarritzen, 28 Baionan, 34 Donibane Lohizunen, 31 Hendaian eta 13 Senperen.

* [[Euskal Kosta-Aturri|Baiona-Angelu-Biarritz]]

# [[Angelu HegoaldeHegoaldeko kantonamendua|Angelu Hegoaldea]]a

# [[Angelu IparraldeIparraldeko kantonamendua|Angelu Iparraldea]]a

# [[Baionako Kantonamenduakantonamendua|Baiona]]

# [[Bastidako Kantonamenduakantonamendua|Bastida]]

# [[Bidaxuneko Kantonamenduakantonamendua|Bidaxune]]

# [[Donibane Lohizuneko Kantonamenduakantonamendua|Donibane Lohizune]]

# [[Ezpeletako Kantonamenduakantonamendua|Ezpeleta]]

# [[Hazparneko Kantonamenduakantonamendua|Hazparne]]

# [[Hendaiako Kantonamenduakantonamendua|Hendaia]]

# [[MiarritzekoBiarritzeko Kantonamenduakantonamendua|Miarritze]]

# [[Uztaritzeko Kantonamenduakantonamendua|Uztaritze]]

Termino orokorretan [[Euskal Kosta-Aturri|BAB Kantonamendua]] hartzen da makro-kantonamendu moduan. Horrek Baiona, Angelu eta Miarritzeko kantonamenduak hartzen ditu baitan, eta horregatik '''B'''aiona-'''A'''nglet-'''B'''iarritz siglak hartzen dira izendatzeko.

Lapurdik 41 udalerri ditu. Udalerririk handienak kostaldean kokatzen dira: '''[[Baiona]]''' (40.078 biztanle [[1999]]an), [[Angelu (Lapurdi)|Angelu]] (36.800), [[Biarritz|Miarritze]] (30.055), [[Donibane Lohizune]] (13.247), [[Hendaia]] (12.596), [[Urruña]] (7.043), [[Bokale (Lapurdi)|Bokale]] (7.007) eta [[Ziburu]] (6.283).

Komunikabide sare zabal batek lotzen du Lapurdi Euskal Herriko eta kanpoko eskualde nagusiekin. Lapurdiko bi errepide nagusiak Euskal Itsasertzeko autobidea ([[A-63]], Bilbo-Pausua autobidearen jarraipena) eta [[RN 10]] (Madril-Irun errepide nagusiaren jarraipena) dira. Garrantzi handikoak dira Baiona Pauekin eta Donibane Garazirekin lotzen dituztenak ere. [[Burdinbide]]a (Hendaia-Paris) eta nazioarteko [[aireportu]]a ([[Biarritz|Miarritze]]). Garrantzi handiko merkataritza portua (Baiona).

Izen handiko [[euskal idazle]] klasikoen artean, lapurtarrak izan ziren [[Joanes Leizarraga|Joannes Leizarraga]] eta "[[Axular]]". Garaikideen artean, [[Itxaro Borda]], [[Ur Apalategi]] eta [[Eneko Bidegain]] ere bertakoak ditugu.

* '''[[AstekariAldizkari|Astekariak]]ak:''' [[La Semaine du Pays Basque]], [[Herria]]

* '''[[Irrati (hedabidea)|Irratiak]]ak:''' [[Gure Irratia]].