Chavín de Huántar: berrikuspenen arteko aldeak

| hasiera urtea= [[K. a. 1200ko hamarkada|K. a. 1200]]

'''Chavín de Huántar''' [[Peru]] iparraldeko [[arkeologia aztarnategi|arkeologia-aztarnategi]] garrantzitsua da, [[K. a. IX. mendemendea|K. a. IX. mendekoa]]koa, '''Chavin kultura''' delakoaren erdigunea eta adibide nagusia. Marañon ibaitik hurbil dago, [[Altiplanoa|Andeetako goi-ordokiaordokian]]n. Peruko kostaldean badira Chavin kulturako beste gune batzuk [[Chicama Viru]], [[Punkuri]] eta [[Casma]] haranetan.

Orain dela hogei bat mila urte Perun kultura prozesu bat hasi zen; geroko [[inka Inperioa|inken kultura]] hasierako prozesu haren azken maila izan zen. [[Behe Paleolito|Behe]] eta [[Goi Paleolitoa|Goi Paleolito]] aroak hartzen dituen bilakaera geldiko aldi luze baten ondoren, mundu zaharreko historiaurrean [[Iraultza neolitiko|Neolito iraultza]] esaten zaiona hasi zen, K.a 2500. urte inguruan. Iraultza hark bi ezaugarri nagusi izan zituen: nekazaritzaren indartzea, batetik, eta, bestetik, animaliak hezitzea. Bi gertaera horien eraginez, biztanleek bizimodu sedentarioa egiteraegokitu ziren, eta gizartearen egitura erabat korapilatu zen. Hala, hiru mila urte inguruko prozesu bat hasi zen, eraketa prozesua; aldi horretan ezarri ziren antzinako Peruko kulturaren oinarriak. Garai hartako adierazgarri nagusia Chavín zibilizazioa izan zen; mila urteko tartean, Peruko lurraldean nolabaiteko batasuna lortu zuen zibilizaio hark. Mota horretako aldi bateratzaileei kultura horizonteak esaten diete arkeologoek; batasun hori hautsi eta han eta hemen lekuan lekuko talde banakatuak sortu ziren bi aldiei bitarteko aldi esaten diete. Peruko arkeologiaren sailkapen hori eta Ameriketako erdialdeko beste eskualdeetako sailkapenak elkarrekin parekagarriak dira: klasikoa, garai klasikoaren krisia edo postklasikoa.

K.o. 400. urte inguruan amaitu zen eraketa prozesua, eta Chavín zibilizazioak beste zibilizazio batzuri utzi zien lekua. Zibilizazio berri horiek, aurreko garaiko kultura, ekonomia eta gizarte oinarrietatik abiatuta, arte sormenaren goreneko mailara iritsi ziren. Peruko kulturaren aldi klasikoa da hori. Garai horretan, aipatzekoak dira [[Moche]] edo [[Moche|Mochica]] herriak iparraldeko kostaldean, eta [[Paracas]] eta [[Nazca kultura|Nazca]] herriak hegoaldekoan.

| Eskualdea = [[Latinoamerika]] eta [[Karibe (argipena)|Karibea]]a

Chavín estiloko lan aipagarrienak eskulturaren edo, hobeki esan, [[irarlangrabatu|irarlanen]]en alorrekoak dira. Arkitektura obretan txertaturik ageri dira lan bikainenak, eskultura monumentalak eta harri zizelatuak. Oro har, [[abstrakzio]] handiko lanak dira, elementu heraren errepikazioz ([[andeetako kondor|kondorra]]ra, [[jaguar]]ra etab.) apainduak. Gaiei dagokienez, irudi antropomorfoak agertzen dira ia beti, baina [[felulo]]ekin, jaguarrekin, hegaztiekin etab. osatuak. [[Hilarri]]ak eta [[oroitarri]]ak dira eskultura nagusiak, besteak beste Lanzon, Tello eta Raimondiren oroitarriak, Kondorren oroitarria etab. Monumentu horiek zerrenda horizontal eta bertikaletan inskribaturiko irudiak dituzte, eta adituen ustez esanahi jakineko esaldi modukoak osatzen bide zituzten ; hizkera formal oso konplexu batean idatzitako esaldiak dira.