Oneka Ortitz Iruñekoa: berrikuspenen arteko aldeak

| seme-alabak = Mohamed ibn Abdulah<br />al-Baha'<br />Fatima Gaztea<br />Antso<br />[[TodaTota NafarroakoaAznar|Toda Aznar]]<br />[[Antsa Aznar]]

'''Oneka Fortun''' edo '''Eneka Fortun'''<ref name="Jayyusi 463">[[#Jay92|Jayyusi 1992]], [http://books.google.com/books?id=cbfORLWv1HkC&pg=RA1-PA463 463. orr.]</ref><ref name="Fletcher">[[#Fle06|Fletcher 2006]], [http://books.google.com/books?id=wrMG-LfuU7oC&pg=PA53 53. orr.]</ref> ([[848]] inguru – [[890]] eta gero)<ref name="Stasser 815">[[#Sta99|Stasser 1999]], [http://books.google.com/books?id=_XCIsEyrT10C&pg=PA815 815–816. orr.]</ref> [[Iruñeko Erresuma]]ko printzesa [[baskoi]]a izan zen<ref name="Barrucand">[[#Bar99|Barrucand & Bednorz 1999]], [http://books.google.com/books?id=gyTqAAAAMAAJ&q=grandmother 51. orr.]</ref>. [[Fortun Gartzez]] erregea eta [[Oria (Iruñeko erregina)|Oria]] bere emaztearen alaba izan zen. Oneka jaio zenean, hau da, [[848]]. eta [[850]]. urteen bitartean, ia [[Iberiar penintsula]] osoa [[Iberiarmusulmanek penintsulakoIberiar konkistapenintsula musulmanakonkistatzea|omeiatar leinuaren]] eskuetan zegoen. Iparraldeko [[Asturiasko Erresuma|Asturias]] eta Iruñeko Erresumak baino ez zeuden [[kristaukristautasun|kristauen]]en eskuetan, [[Kordoba]]tik zetorkien mehatxua jasan arren. Oneka [[Eneko Aritza]] bere birraitonak sorturiko [[Aritza leinua]]ren kidea izan zen<ref>[[#Sal08|Salas Merino 2008]], [http://books.google.com/books?id=s-YxL2tIbEgC&pg=PA90 p. 90]</ref>.

Bere bizitzari buruzko informazioa erabat lausoa da. Xehetasun biografikoak bi iturrietatik datozkigu: alde batetik [[Rodako kodexa]] eta bestetik [[Al-al Andalus|andalustar]] historialari musulmanen kronikak. Azken hauek Oneka deitzeko '''Durr''' (در) bere [[arabiera]]zko [[izen berezi]]a erabiltzen dute, [[euskara]]z "perla" esan nahi duena. Oneka omeiar leinuaren kide batekin ezkontzeagatik ezaguna da. Nahiz eta buruzagi musulman eta bere esklabo-ohaide kristau arteko ezkontzak arruntak izan, Onekarena printzesa kristau eta agintari musulman arteko ezkontza gutxienetariko bat da<ref name="Jayyusi 463"/>. Bere ezkontzak Iberiar penintsula gobernatzen zuten familia kristau eta musulman nagusien arteko harremanak sortu zituen, aritzatarren eta omeiatarren arteko aliantza eratuz<ref name="Faro Carballa">[[#Far07|Faro Carballa eta besteak 2007]], [http://www.google.com/search?tbs=bks%3A1&tbo=1&q=Onneca+rama+parentesco+Arista+Omeyas 102. orr.]</ref>. Ezkontza honen ondorio politikoek Oneka beraren heriotza igaro zuten.

[[860]]an Onekaren aita zen [[Fortun I.a Gartzia NafarroakoaGartzez|Fortun Gartzia]], orduan Nafarroako tronuaren oinordekoa zela, [[Mohamed I.a Kordobakoa]] emir musulmanak berak zuzenduriko [[Iruñeko Erresuma]] eta bere aliatuak ziren [[Musa ibn Musa]]k zuzenduriko [[Banu Qasi]]ren aurkako zigor-espedizio batean [[Milagro]]n harrapatua izan zen. Espedizioan eskualde osoa arpilatu zuten eta kristauek hiru gotorleku galdu zituzten, tartean ''Falah'san'' ([[Faltzes]])<ref>[[#Ban|Cañada 1980]], 5-96. orr.</ref>. Fortun Gartzez, begi bakarra zuenez musulmanek ''al-Anqar'' (الأنقر) edo begioker ziotenari, Kordobara eraman zuten eta bertako urrezko kaiolan bi hamarkada eman zituen<ref>[[#Lév99|Lévi-Provençal 1999]], [http://books.google.com/books?id=a9wpAPjm-fIC&pg=PA323 323. orr.]</ref>. Onekak Kordobaraino bere aita lagundu edo jarraitu zuen non [[862]] edo [[863]] inguruan Mohameden semea zen [[Abdulah I.a Kordobakoa|Abdulah ibn Mohamed al-Umawi]] ezkondu zuen. Nola ailegatu zen Kordobaraino ezezaguna da, litekeena da aitarekin batera atxilotua izatea edo gero aitarekin egoteko emirraren Gortera bidalia izatea. Edonola ere, Oneka oraindik nerabe bat besterik ez zen [[864]]an Abdulahri Mohamed izeneko seme bat eman zionean<ref name="Stasser 815"/><ref>[[#Lak|Lakarra 1945]], 230-231. orr.</ref>. Abdulah emirraren oinordekoaren emazte bezala, Onekak [[arabiera]]zko izen bat hartu zuen: Durr hain zuzen ere<ref>[[#Haj70|Hajji 1970]], [http://books.google.com/books?id=zR9pAAAAMAAJ&q=Onneca 58. orr.]</ref>. Iturri batzuen arabera, orduan [[Islam]]era aldatu zen<ref name="Goyhenetche">[[#Goy98|Goihenetxe 1998]], [http://www.google.com/search?tbs=bks%3A1&tbo=1&q=Onneca+islam+Reconqu%C3%AAte+850&btnG=Search+Books 169. orr.]</ref><ref name="Lévi-Provençal">[[#Lév53|Lévi-Provençal 1953]], [http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/hispa_0007-4640_1953_num_55_1_3340 18–19. orr.]</ref>

Mohamedez gain, Onekak alaba bi ere eman zizkion Abdulahri: al-Baha' eta Fatima Gaztea zeritzetenak<ref>[[#Val99|Vallvé Bermejo 1999]], [http://books.google.com/books?id=_pLpnuW3AX0C&pg=PA47 47. orr.]</ref>. Abdulah [[888]]an [[emir]] bilakatu eta, era berean, Onekaren semea, Mohamed, tronuaren oinordeko bilakatu zen. Hala ere, [[891]]eko [[urtarrilaren 28]]an al-Mutarrif bere sasi-anaiak Mohamed erail zuen. Historialarien artean ez dago adostasunik ea al-Mutarrifek bere kabuz edo Abdulah bere aitak zirikatuak ari zen<ref>[[#JJ|Jean Jaurgain 1898]], 173. orr.</ref>. [[895]]ean aitaren agindupean Al-Mutarrif berari lepoa moztu zioten. Hori zela eta, bere aita eraila izan baino hiru aste aurrerago jaiotako [[AbderramanAbd ar Rahman III.a|Abderraman]], hau da, Onekaren iloba, Abdulah ordezkatu zuen Kordobako emir moduan. Emir hau [[Mendebaldemendebaldea (kulturalakultura)|mendebaldean]] [[Abd ar Rahman III.a|Abderraman III.a]] izenaz ezagutuko zuten, eta bere buruarentzat [[kalifa]]ldia aldarrikatu zuen<ref>[[#Lév99|Lévi-Provençal 1999]], [http://books.google.com/books?id=a9wpAPjm-fIC&pg=PA333 333–335. orr.]</ref>.

[[880]] inguruan eta Kordoban bi hamarkada eman ondoren, Onekak bere familia musulmana utzi<ref>[[#Suá76|Suárez Fernández 1976]], [http://books.google.com/books?id=OeiQxLSvC2IC&pg=PA225 225. orr.]</ref> eta aitarekin batera Iruñera itzuli zen. Abdulah-k Oneka arbuiatu zuela ematen du. Itzuli eta berehala, Onekak bere lehen mailako lehengusua zen [[Aznar Antso Larraungoa]] ezkondu zuen. Seme bat eta alaba bi izan zituzten, ziur asko [[880]] eta [[890]] artean jaioak: Antso, [[Tota Aznar|Tota]] eta Antsa hain zuzen ere. Antso Aznar bere semea [[Rodako kodexa]]ren genealogietan baino ez da agertzen eta litekeena da gaztea hil izatea<ref name="Stasser 815"/>. Toda eta Antsa bere alabek [[Semeno leinua]]ren kideak ezkondu eta biak [[Nafarroako errege-erreginen ezkontideen zerrenda|Iruñeko erregina ezkontide]] bilakatu ziren. Leinu honek [[905]]ean Onekaren aita [[905eko Iruñeko estatu kolpea|tronutik kendu]] eta boterea lortu zuen. Todak [[Antso I.a GartziaGartzez|Antso Gartzia]] ezkondu eta leinu biak batu zituen, Aritzatarrena eta Ximenotarrena hain zuzen ere<ref>[[#Sal08|Salas Merino 2008]], [http://books.google.com/books?id=s-YxL2tIbEgC&pg=PA91 p. 91]</ref>. Totaren ahizpa zen [[Antsa Aznar]]rek Antso Gartziaren anaia eta ordezkoa zen [[Ximeno GartziaSemeno NafarroakoaGartzez|Ximeno Gartzia]] ezkondu zuen. Hala eta guztiz ere, [[931]]ko [[maiatzaren 29]]an [[Pirinioak|Pirinioez]] beste aldean Gartzia Ximeno bere semeak eraila izan zen<ref>[[#Tra05|Traggia 1805]], [http://books.google.com/books?id=0ZQKAAAAYAAJ&pg=PA134 46. orr.]</ref>

[[Rodako kodexa]]k, Onekaren ezkontza kristauaren lehen mailako iturri bakarra, Aznar Antso Larraungoarekin izandako ezkontza Abdulah Kordobakoarekin izandakoa baino lehen zela esaten du, bigarrenean alarguna zela esanez. Testu honetan oinarritua, [[Évariste Lévi-Provençal]] frantziar historialariak Onekaren bizitzaren ordezko kronologia proposatu zuen, bere jaiotza [[835]]ean zela esaten zuena. Lévi-Provençalek [[882]]an bere aita Iruñera itzuli zenean ez zuela etxeraino lagundu uste zuen, bai ordurako hilda zegoelako ala Islamera aldatu eta Abdulahren [[harem]]ean egotea erabaki zuelako<ref name="Lévi-Provençal"/>. Edonola ere, kronologia hori zalantzaz beterik dago. Izan ere, kronologiaren arabera Onekak Aznarrekin izandako seme-alabak [[860]]an bere aita atxilotua izan zen baino lehenago edo pixka bat geroago jaio ziren eta, beraz, Onekaren alaba zen Toda Aznar [[GartziaGartzea I.a NafarroakoaSantxez|Gartzia Antso]] bere semea izan zenean ([[919]] edo [[922]] inguruan gertatu zena<ref>[[#Ubi63|Ubieto Arteta 1963]], 77–82. orr.</ref>) hirurogeitaka urtekoa zen eta ehun urtetik gorakoa [[958]]an Kordoba bisitatu zuenean. Hori zela eta, historialari gehienek Rodako kodexaren ezkontza bien hurrenkera oker dagoela onartzen dute.

Hurrengo zuhaitz genealogikoak Oneka eta bere senide hurbilenen arteko harremanak adierazten du. Lerro sendoek ondorengo adierazten dute eta lerro marradunek ezkontza. Onekak harremanak izandako hiru leinuak ere agertzen dira: bera jaio zen [[Aritza leinua]], ezkondu zuen [[omeiarOmeiatar Kaliferria|Omeiar leinua]] eta bere bi alaba kristauek ezkondu zuten [[Semeno leinua]]<ref name="Stasser 837"/><ref name="Martínez Díez"/><ref name="Salas Merino 216">[[#Sal08|Salas Merino 2008]], [http://books.google.com/books?id=s-YxL2tIbEgC&pg=PA216 216–218. orr.]</ref>.

{{familia zuhaitza | | | | | | | | | | | | | | | | | GAR | GAR=[[Gartzia I.aGartzea Eneko Nafarroakoa|Gartzia Eneko]]<br /><small>(aitona)</small>}}

{{familia zuhaitza | MUH | | | | | | ORI |y| FOR | | | | | | SNO | MUH=[[Mohamed I.a Kordobakoa]]<br /><small>(aitaginarreba)</small>|ORI=[[Oria (Iruñeko erregina)|Oria]]<br /><small>(ama)</small>|FOR=[[Fortun I.a Gartzia NafarroakoaGartzez|Fortun Gartzia]]<br /><small>(aita)</small>|SNO=Antso Gartzia<br /><small>(osaba eta aitaginarreba)</small>}}

{{familia zuhaitza | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | |!| | | | | | | | | GRJ | | | | | | | | |!| GRJ=[[Gartzea Semenez|Gartzia Ximenez Iruñekoa]]}}

{{familia zuhaitza | MUH | | BAH | | FAT | | SNO | | TOD |~|~|y|~|~| SNG | | JIM |~|~|y|~|~| SNA | MUH=Mohamed ibn Abdulah<br /><small>(semea)</small>|BAH=al-Baha'<br /><small>(alaba)</small>|FAT=Fatima Gaztea<br /><small>(alaba)</small>|SNO=Antso Aznar<br /><small>(semea)</small>|TOD=[[TodaTota NafarroakoaAznar|Toda Aznar]]<br /><small>(alaba)</small>|SNG=[[Antso I.a GartziaGartzez|Antso Gartzia]]<br /><small>(suhia)</small>|JIM=[[Ximeno GartziaSemeno NafarroakoaGartzez|Ximeno Gartzia]]<br /><small>(suhia)</small>|SNA=Antsa Aznar<br /><small>(alaba)</small>}}

{{familia zuhaitza | RAH | | ONN | | SNA | | URR | | VEL | | ORB | | GRS | | GAR | | SNO | | DAD | RAH=[[Abd ar Rahman III.a|Abderraman III.a]]<br /><small>(iloba)</small>|ONN=[[Oneka Iruñekoa|Oneka Antso]]<br /><small>(iloba)</small>|SNA=[[Antsa Iruñekoa|Antsa Antso]]<br /><small>(iloba)</small>|URR=[[Urraka Iruñekoa|Urraka Antso]]<br /><small>(iloba)</small>|VEL=Belaskita Antso<br /><small>(iloba)</small>|ORB=Orbita Antso<br /><small>(iloba)</small>|GRS=[[GartziaGartzea I.a NafarroakoaSantxez|Gartzia Antso]]<br /><small>(iloba)</small>|GAR=Gartzia Ximeno<br /><small>(iloba)</small>|SNO=Antso Ximeno<br /><small>(iloba)</small>|DAD=Dadildis Ximeno<br /><small>(iloba)</small>}}

| argitaletxea = CNRS – [[Tolosako Unibertsitatea|Tolosako unibertsitatea]] – Le Mirail

| lekua = [[Tolosa (Okzitania)|Tolosa]]

| argitaletxea = [[ElkarlaneanElkar]]lanean