Hego Euskal Herriko foruak: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
||
1. lerroa:
{{erreferentzia falta}}
[[Fitxategi:NafarForuak.JPG|thumb|200px|[[Foruen monumentua|Nafarroako foruen monumentua]], [[
'''Hego Euskal Herriko foruak''' [[Hego Euskal Herria]]n indarrean diren edo izan diren [[lege]] berezien multzo bat dira. Herriaren [[ohiturazko zuzenbide|ohiturak]], [[pribilegio]] politiko nahiz ekonomikoak, eta zigor arauak biltzen dituzte. Oro har, [[errege]]ak ([[Gaztelako errege-erreginen zerrenda|Gaztelakoak]] edo [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroakoak]]) berresten zituen foruak. Hego Euskal Herriak ez zuen [[foru]] bakar bat izan, baizik eta lau herrialdeetako bakoitzak ([[Araba]], [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] eta [[Nafarroa Garaia]]) berea izan du, eta hainbat udalerrik bere foru bereziak ere izan ditu. Hala ere, hainbat ezaugarri berdin izan zituzten foru horiek guztiek, eta horregatik hitz egin dezakegu Hego Euskal Herriko foruez oro har.
Foru horiek [[Erdi Aroa]]n eta [[Antzinako
[[Fitxategi:Foruak.jpg|thumb|left|[[Fernando II.a Aragoikoa|Fernando Katolikoa]], Bizkaiko foruak beteko dituela zin egiten.]]
== Foruen egituraketa politikoa ==
12. lerroa:
=== Udalerria ===
Erregimen foralaren oinarria da. Bertako demokraziaren maila bere kideen araberakoa zen. [[Bizkaia]]n eta [[Araba]]n, aitonsemeek, hau da, auzotarrek hauta zitzaketen. [[Gipuzkoa]] ere bai, baina [[XVI.
* '''''Udalerriak eta hiribilduak'''''
26. lerroa:
* '''[[Araba]]''': [[Arriagako kofradia]] desagertu ([[1332]]) eta ermandadeak eratu zirenean sortu ziren Batzar Nagusiak. Urtean bitan biltzen ziren: maiatzean lur zabalean eta azaroan Gasteizen. Diputatu nagusia buru zutela, ermandadeko prokuradoreek eta hiribilduetako eta lur zabaletako idazkariek osatzen zituzten Batzarrak. Agintariak hautatu, soldatak eta isunak ezarri, osasuna, polizia eta segurtasunaz arduratu, diputatuen jarrera epaitu, foruak babestu eta probintziaren antolaketaz arduratzea beraien esku zegoen.
* '''[[Bizkaia]]''': [[XIV. mendea]]ren hasieran sortu ziren Bizkaiko Batzar Nagusiak. Elizate eta hiribilduek hartzen zuten parte; Enkartazioak eta Durangoko merindadeak ez zeuden joatera behartuta, zuzenean zegozkien gaietarako izan ezean. [[XV.
* '''[[Gipuzkoa]]''': [[XIV.
[[Espainiako 1978ko konstituzioa]] onartu ondoren Batzarrak berrezarri egin ziren. Herritarren zuzeneko botazioz aukeratzen dira batzarkideak lau urtez behin. Egungo Batzarrek eta horiek aukeratzen duten Diputazioak ez dute lehengoek adinako botererik; [[Eusko Legebiltzarra]]k eta [[Eusko Jaurlaritza]]k bereganatu dituzte lehen Batzar Nagusien eta Diputazioaren eskumeneko ziren gai asko; [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEn]] Herrialde Historikoen Legeak ezarri zituen Jaurlaritzaren eta [[Foru
=== Aldundiak ===
41. lerroa:
Erregearen edo jauntxo baten ordezkaria zen, zenbait egoera zuzentzeko eta konpontzeko.
Hasieran kargua behin-behinekoa izan zen, gatazkaren bat zegoen bitartean. Baina laster, [[Errege-erregina
Korrejidoreak aginpen legegile, politiko, administratibo, gobernuarekiko eta, batez ere, judizialeko ahalmenak zituen. Botere politiko-legegileko ahalmen nagusia Batzar Nagusietako burua izatea zen, Koroaren kontrako lege bat egin ez zezan kontrolatzeko. Baina horrek ez du esan nahi legeak onartu zitzakeela, horrek erregearen edota jauntxoaren esku baitzegoen. Beraz, Korrejidoreak Batzarreko "lekuko" baten modukoa zen.
61. lerroa:
::Ohiko alkateak arlo zibil eta kriminaleko lehen ekinaldiko epaileak ziren. Hala ere, "Anaiarteko delituak" deitutako bost delitu zeuden, Anaiarteko alkateek ebazten zituztenak.
::Anaiarteko alkateak [[XIV. mendea]]n sortu ziren. Zazpi ziren Gipuzkoa guztirako, eta herriak urtero hautatzen zituen, [[Donibane
:* '''''Korrejidorea'''''
119. lerroa:
:Gipuzkoarrak ez diote inolako eskubiderik ordaintze erregeari, baizik ea marabedi kopuru zehatz bat Kontseilu, Alkatetza eta Haranen "alcabala"-gatik (salmenten gainean ezarritako %10eko zerga).
:Beraz, Gipuzkoan zerga bat bakarrik zegoen, [[1509]]an 8000 pezetatan ezarri zena, gipuzkoarren eta ''[[Joana Gaztelakoa|Joana Eroa]]''ren artean adostutako akordio baten bitartez.
* '''[[Bizkaia]]'''
128. lerroa:
==== Foru zergak ====
Erregeek eta jauntxoek hartutako zergen desberdinak ziren. Foru zergak bizkaitarrek, arabarrek eta gipuzkoarrek ordaintzen zizkieten beraien foru gobernuei, probintzia bakoitzeko berezko baliabideen bitartez foru sistemak sortzen zituen gastuei aurre egiteko: [[herri-lan]]ak, [[karitate (ongintza)|ongintza]], defentsa, komunikazioak, ordena publikoa, hezkuntza eta administrazioa.
== Foruen abolizioa ==
[[Fitxategi:1850espanya.jpg|thumb|1850]]
Karlistek [[Hirugarren Karlistaldia]] galtzearen ondorioz, [[
Lege horren bitartez foru aldundiak desegin zituen, desobedientzia zibila egiteagatik, eta nahitaezko soldadutza eta Estatuko Ogasunari zergak ordaintzeko agindua ezarri zituen. Hala ere, foruak abolitzean, esparru juridiko, ekonomiko eta administratibo berria ezarri zen: Ekonomia Ituna ([[1878]]ko [[otsailaren 28]]an arautua).
161. lerroa:
* '''Bosgarren Ekonomia Ituna ([[1925]] - [[1937]])'''
:''[[Crédito de la Unión Minera]]'' erakundearen porrota zela eta, Bizkaiko finantzariek Foru-Diputazioari mailegua eskatu zioten eta horrek baiezkoa eman zuen, Ekonomia Itunaren kupoa berrikusteko baldintzarekin. 1951 bitarteko iraupena izateko sinatu bazen ere, [[Espainiako Gerra
* '''Gaur egungo Ekonomia Ituna ([[1981]])'''
| |||