Inperio kolonial: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: hizkuntza arteko 1 lotura lekualdatzen; aurrerantzean Wikidata webgunean izango dira, d:q1790360 orrian |
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
||
7. lerroa:
=== [[Britainiar Inperioa]]ren ideologia [[inperialismo|inperialistak]] ===
[[Erresuma Batua]] inoiz egon den [[inperio]]rik zabalena eta agian boteretsuena izan da, eta hau mantentzeko estrategia [[politika|politiko]] edo militarrez gain ideologia [[inperialismo|inperialista]] sendo bat edukitzea behar zuten. Eragin handiagoa izan zuen korronte ideologikoa “[[Jingoismoa]]” izan zen. Hau mugimendu [[nazionalismo|nazionalista]] eta [[arrazismo|arrazista]] zen eta [[Inperio]]a beharrezkotzat hartzen zuen britainiarra zelako arrazarik hoberena, eta ondorioz gainerako arrazak eta herriak menperatzea zegokion. Honekin erlazionatuta zegoen beste teoria [[inperialismo|inperialista]] bat, “[[Gizarte-darwinismo|Darwinismo soziala]]” zeritzona. Honen arabera potentzia boteretsuenek, espezie indartsuenek bezala, eskubidea dute nahi bezain beste hazteko, horrek beste herri eta [[nazio]]en desagerpena ekartzen badu ere.
=== Inperioaren sorkuntza eta osaketa ===
14. lerroa:
* Merkataritza eskalak mundu osotik (aurreko mendeetan zehar sortutakoak, [[Gibraltar]] eta [[Korfu]] esaterako)
* Merkataritza puntuak [[Afrika]]ko kostaldean.
* Landaketarako koloniak ([[Honduras]], [[Antillak]] eta [[Guyana|Guiana]])
* Emigrazio zuriako koloniak. ([[Kanada]], [[Australia]], [[Zeelanda Berria]], [[Hegoafrika]], etabar)
* Ustiaketa koloniak ([[India]], [[Ekialdeko Indien Konpainia]]k ustiatuta)
Urte batzuk geroago, [[1876]]. utean, [[Erresuma Batua]]k 22,5 milioi [[kilometro koadro|kilometro karratu]] zituen [[kolonia (geografia politikoa)|koloniak]] gehituta. [[Inperio]]a handituz joan zen [[XIX. mendea]]ren amaiera arte eta [[XX. mendea]]ren hasieran 33,5 milioi [[kilometro koadro|kilometro karratu]] eta 400 milioi biztanle edukitzera ailegatu arte. [[Inperio]]ak zituen kolonia horiek [[Erresuma Batua]]k itsas merkataritzan zuen hegemonia mantentzea ahalbidetu zioten, bertatik inportatzen baitzituzten metropolian kontsumitzen ziren lehengai asko; [[kotoi]]a, [[te (argipena)|tea]]
Baina inolako zalantzarik gabe [[Britainiar Inperioa]]ren koloniarik garrantzitsuena [[India]] izan zen. Lurralde honetatik lehengai asko eta baliotsuak hartzen zituztenez gain, balore sentimental handia zuen. [[
=== [[Britainiar Inperioa]]ren antolaketa ===
26. lerroa:
# Menpeko lurraldeak: Lurralde hauek biztanleria zuriaren ehuneko handia zuen, gehiengoa [[Erresuma Batua]] bertatik emigratutakoa. Lurralde hauek bere erakunde propioak zituzten eta barruko politikan ia guztiz askeak ziren, Koroako ordezkari bakarra baitzuten metropoliaren eragin moduan. Batzuetan hauek euren [[Parlamentu]]a edukitzera ailegatu ziren. Baina kanpoko politikari begira metropolia zen aginte osoa zuena. Hala eta guztiz ere [[Batzar Inperiala|Batzar Inperialen]] bidez, [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] Lehen Ministroa eta menpeko lurraldeen ordezkariak batzen zituztenek, kanpoko politikaren ardatz nagusiak adosten ziren hauek kolonien kontra joan ez zitzaten. Lurralde hauek ([[Kanada]], [[Australia]], [[Zeelanda Berria]] eta [[Hegoafrika]]) independentzia lortu eta gero [[Erresuma Batua]]rekin lotura sinboliko bat edukitzen jarraitu zuten “[[Commonwealth|British Commonwealth]]” zeritzonean parte hartuz.
# Ustiaketa [[kolonia (geografia politikoa)|koloniak]]: Hauek [[Asia]] eta [[Afrika]]ko koloniek osatzen zuten batez ere. Metropolia lehengaiez hornitzen zuten eta ez zuten inolako askatasun politikorik. Hauetako batzuk hasiera batean lagunarte ekonomiko handiengatik administratuak izan ziren, baina geroago metropoliak kontrolatu zituzten zuzenki. Mota honetako lurralderik garrantzitsuena [[India]] izan zen. Hau hasieran [[Ekialdeko Indien Konpainia]]k ustiatu zuen, baina gero [[Erresuma Batua|Britainiar]] Gobernuak hartu zuen lurralde aberats honen administrazioa. [[India]]k [[Ingalaterra]] [[kotoi]]z, [[gari]]z, [[te (argipena)|tez]]
== Frantziar Inperioa ==
32. lerroa:
[[Frantzia]]n ideologia [[kolonialismo|kolonialista]] ez zen egon [[Erresuma Batua]]n bezain zabalduta populazioaren artean, hau ez baitzegoen hain garatuta. Hala eta guztiz ere [[Inperio]] kolonial nahiko zabala osatu zuen. Inperio hau [[Britainiar Inperioa|Britainiarra]] baino askoz txikiagoa izan zen, baina hala eta guztiz ere garrantzitsua izan zen.
[[1870]]. urtearen aldera [[Frantzia]]k milioi [[kilometro koadro|kilometro karratu]] bat bakarrik zuen azaleraz [[Europa]]ko lurraldea eta [[kolonia (geografia politikoa)|koloniak]] gehituta. Kolonia horiek [[Afrika]]n eta [[Ozeania]]n zeuden kokatuta, baina bere politika koloniala ez zegoen oso garatua.
Baina egoera hau [[1873]]. urtetik aurrera aldatu egin zen. [[Napoleon III.a]]k urte horretan hartu zuen politika [[inperialismo|inperialistaren]] gidaritzapean [[Frantzia]]ri [[Franko-Prusiar Guda]]n galdutako handitasuna bueltatzeko nahian. Horrez gainera beste faktore batzuk izan zuten eragina [[Frantzia]]ko zabalkuntza kolonialean; [[geografia]]-elkarteak nahi zibilizatzaileak zituzten, hizkuntza frantsesa (denbora luzean [[kultura]]dun hizkuntza bakartzat hartua) zabaltzeko nahia eta arrazoi ekonomikoak besteak beste.
Prozesu kolonizatzailea [[Afrika]]tik hasi zuen [[Erresuma Batua]]k lagunduta. [[Tunisia]] eta Ipar [[Afrika]]ko beste lur batzuk konkistatu zituen eta ondoren [[Sahara]] beheko [[Afrika]]rekin jarraitu zuen interes [[Erresuma Batua|Britainiarren]] kontra joan arte. Orduan [[Afrika]]ko konkista alde batera uzten du denbora labur batean eta [[Kontxintxina]] deritzonaren konkista hasten du. Gaur egungo [[Vietnam]] eta [[Laos]]eko lurrak eskuratu zituen eta modu paraleloan [[Afrika]]ko konkista jarraitu zuen [[Madagaskar]] [[
Azkenik aipagarria da [[Frantzia]]k bere lurraldeak administratzeko erabili zituen metodoak, beste herrialde askok hauek adibidetzat hartu baitzituzten. Hauetako garrantzitsuena, Frantziako eredu [[kolonialismo|kolonialtzat]] hartzen dena, sistema zentralizatua izan zen. Honek [[kolonia (geografia politikoa)|koloniak]] metropoliaren antzera antolatzea zekarren eta ondorioz metropoliko gobernuak kontrolatzen zituen modu zuzenean. Ez zen existitzen gobernu indigenarik, eta ondorioz lurraldeak ez zuen bere interesak defendatzeko inolako modurik. Horrez gainera metropoliak bere kulturaren inposaketa bat ere bultzatzen zuen. Beste alde batetik protektoratua zegoen. Honek gobernu eta antolaketa indigena errespetatzen zituen, baina hauei kanpo politika arloan guztiz mugatzen zieten. Honen ondorioz protektoratuek metropoliagatik kontrolatua geratzen zen, baina honek nolabaiteko askatasuna ematen zion bere erakunde tradizionalekin jarraitzeko.
47. lerroa:
=== Estatu Batuen Inperioa ===
[[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuek]] berezitasunak eduki zituzten bere politika [[inperialismo|inperialistan]]. Bere lelo garrantzitsuena “[[Amerika]] amerikarrentzat” izan zen, eta hura jarraituz potentzia [[europa]]rrak [[Amerika]] berriz kolonizatzea ekiditu zuen. Baina horrez gainera bere [[inperio]] koloniala osatzen ere saiatu zen. Bere metodoak beste potentzia batzuenak baino sotilagoak izan ziren gehienetan. Alde batetik [[
=== Herbeheretar Inperioa ===
{{sakontzeko|Herbeheretar Inperioa}}
[[Herbehereak|Herbehereek]] [[kolonia (geografia politikoa)|kolonia]] nahiko garrantzitsuak zituzten, baina horietako asko galduko zituzten beste potentzia batzuen eraginagatik. Hau da [[Lurmutur Hiria]] eta [[Sri Lanka|Zeilanen]] kasua, [[Erresuma Batua]]ren esku geratu zirenak. Hala eta guztiz ere gaur egungo [[Indonesia]] honen independentzia arte mantendu zuen. [[Guyana|Guiana]] eta [[Antilla]] batzuk ere mantendu zituen, eta bertatik landaketei esker irabazi asko eskuratzea lortu zuen.
=== Portugaldar Inperioa ===
63. lerroa:
=== Espainiar Inperioa ===
{{sakontzeko|Espainiar Inperioa}}
[[Espainia]]k garai batean eduki zuen hegemoniaren aztarnak guztiz galtzen ditu [[1898]] urtean [[Kuba]]ko gerra eta gerra Hispano-Amerikarraren ondorioz. Gerra hauetan [[Karibe (argipena)|Karibe]] eta [[Ozeano Barea]]n zituen lurralde guztiak galdu zituen. Orduan saiatu zen [[Afrika]]ko lur batzuk eskuratzen eta gaur egungo [[Mendebaldeko Sahara]], [[Maroko]]ren iparraldea eta [[Ekuatore Ginea]] eskuratu zituen.
74. lerroa:
| 1535–1821 || '''[[Espainia Berriko Erregeorderria]]''' ({{MEX}} [[Mexiko]], {{USA}} [[Kalifornia]], [[Mexiko Berria]], [[Arizona]], [[Texas]], [[Nevada]], [[Florida]], [[Utah]] eta [[Colorado]],[[Wyoming]], [[Kansas]] eta [[Oklahoma]]ko zatiak)
|-
| 1542–1824 || '''[[Peruko Erregeorderria]]''' ({{PER}} [[Peru]], {{COL}} [[Kolonbia]], {{ARG}} [[Argentina]], {{ECU}} [[Ekuador]], {{CHI}} [[Txile]], {{BOL}} [[Bolivia]], {{PRY}} [[Paraguai|Paraguay]], {{URU}} [[Uruguai|Uruguay]], {{BRA}} [[Brasil]]go lurraldeak, {{VEN}} [[Venezuela]]ko hegoaldearen zatia eta {{PAN}} [[Panama]] osoa.
|-
| 1540–1821 || '''[[Guatemalako kapitaintza nagusia]]'''({{GTM}} [[Guatemala]], {{SLV}} [[El Salvador]], {{NIC}} [[Nikaragua|Nicaragua]], {{HND}} [[Honduras]], {{CRI}} [[Costa Rica]], {{MEX}} [[Chiapas]]) estatua.)
|-
| 1764–1803 || '''[[Espainiar Louisiana]]:''' {{USA}} [[Louisiana]], [[Arkansas]], [[Oklahoma]], [[Kansas]], [[Nebraska]], [[Hego Dakota]], [[Ipar Dakota]], [[Wyoming]], [[Montana]], [[Idaho]], [[Minnesota]] eta [[Iowa]].
|-
| - || '''[[Nutka Lurraldea]]:''' [[Oregon]], [[Idaho]], [[Montana]], [[Washington (estatua)|Washington]], [[Alaska]]ko hegoaldea eta {{CAN}} [[Columbia Britainiarra|Britainiar
|-
| 1717—1819 || '''[[Granada Berriko Erregeorderria]]:''' {{PAN}} [[Panama]], {{COL}} [[Kolonbia]] eta {{ECU}} [[Ekuador]]ko zati bat.
86. lerroa:
| 1777–1823 || '''[[Venezuelako kapitaintza nagusia]]:''' {{VEN}} [[Venezuela]].
|-
| 1776–1811 || '''[[Río de la Platako Erregeorderria]]:''' {{ARG}}[[Argentina]], {{PRY}} [[Paraguai]], {{BRA}} [[Brasil]]go zati bat eta {{FLK}} A[[
|-
| 1540–1818 || '''[[Txileko kapitaintza nagusia]]:''' {{CHI}} [[Txile]] eta {{ARG}} Argentinako [[Patagonia]] eskualdea.
107. lerroa:
=== Japoniar Inperioa ===
{{sakontzeko|Japoniar Inperioa}}
[[Japonia]]k [[Asia]]ren kostalderantz zabaldu zen. [[Korea]] eta [[Mantxuria]] eskuratu zituen, baina honek borrokak ekarri zizkioten [[Errusia]] eta [[
== Ikus, gainera ==
| |||