Iberiar Penintsulako Gerra Euskal Herrian: berrikuspenen arteko aldeak

Napoleonek herriaren babesa izango zuela pentsatu bazuen ere, armada atzerritarrari mantenua ematea ez zen herritarren gustukoa<ref>{{Erreferentzia| abizena1 =Tranie| izena1 =J| abizena2 =Carmigniani| izena2 =J.-C.| izenburua = Napoléon et la campagne d'Espagne (1807-1814)| argitaletxea = Copernic| urtea = [[1978]]}}</ref>. Honek istilu ugari sortu zituen eta [[Euskal Herria]]n inflexio-puntua [[1808]]ko [[otsailaren 9]]an frantziar armada San Nikolaseko atetik sartu [[Iruñeko zitadela|Iruñeko Ziudadela]] bereganatu zuenean. Aurkako edo etsaitasunezko egoera honetan, [[Napoleon Bonaparte|Napoleonek]]ek D´Armagnac buruari Ziudadelaren bereganatzea agindu zion. Azpijokoa [[otsailaren 16]] jazo zen elurteaz probestea zen, egun horretan frantziar gudariak elkarren aurka elur pilotak jaurtikitzen ari zirelako itxurak eginez Ziudadelara hurbildu ziren, betiere defendatzaileen gozamenerako. Gertu zeudenean ezkutatuta zeuzkaten euren armak atera, barnera sartu eta Ziudadela bereganatu zuten.

[[Aranjuezko altxamendua]]ren osteko [[Madril]]go [[maiatzaren 2]]ko gertaerek, [[maiatzaren 5|hiru egun geroago]] [[Baiona]]n [[Karlos IV.a Espainiakoa|Espainiako erregeak]] eta [[Fernando VII.a Espainiakoa|bere ordezkoaren]] abdikazioak eragin zituzten, [[Josef Bonaparte|Joseph Bonaparte]] enperadorearen anaia errege berri bilakatuz<ref>{{Erreferentzia| abizena1 =Berga Marroquín| izena1 =Armando| izenburua = Las abdicaciones de Bayona|aldizkaria = Revista Historia 16| alea = 381|data= [[2008]]ko [[urtarril]]a}}</ref>. Egoera honetan, Fernando VII.ak aukeratutako gobernua aurka izan arren, [[Iberiar penintsula]] osoan altxamenduak eragin zituen, baita [[Hego Euskal Herria]]n ere.

Ordurako eta ''[[Grande Armée]]'' osoa sartzekotan zegoen, [[Espainiako LehorLurreko Armada|Espainiako armada]] [[Logroño]] berreskuratu eta [[urriaren 17]]an [[Francisco Javier Castaños|Castaños jenerala]] [[Tutera]]ra ailegatu eta bertan [[azaroaren 23]]an [[Tuterako gudua|frantziarren aurkako gudua]] borrokatu zuen<ref>{{Erreferentzia| abizena1 =Pigeard| izena1 =A| abizena2 =besteak| izenburua = 1808-1809 Napoléon en Espagne: Tudela - Somosierra - La Corogne| aldizkaria = Gloire & Empire| alea = 19| data = [[2008]]ko [[uztailauztail]]a-[[abuztuaabuztu]]a}}</ref>.

Gudu-zelaian ejertzito erregularraren aurka garaipena lortu ezinik, [[gerrilla]]-taktikak erabiltzeari ekin zioten [[Napoleon Bonaparte|Napoleonen]]en aurkariak. [[Hego Euskal Herria]]n, eta baita [[Espainia]]n ere, partida ugari sortu ziren armada erregularra borrokatzeko<ref>{{Erreferentzia | abizena1 =Laqueur| izena1 =Walter (July 1975)| izenburua = The Origins of Guerrilla Doctrine| aldizkaria = Journal of Contemporary History| argitaletxea = Society for Military History| alea = 10| orrialdea = 341–382| doi = 10.1177/002200947501000301}}</ref>. Partida ospetsuenak gerrillari famatuak zuzenduak ziren:

* [[Gaspar Jauregi]], “Artzaia” ezizenaz ezaguna, hiru mila lagun baino gehiago izan zituen bere agindupean eta koronel izatera ailegatu zen. Berarekin batera, gero [[Lehen Karlistaldia|Lehen Gerra KarlistaKarlistan]]n aurkaria izango zuen [[Tomas Zumalakarregi]] gaztea izan zen<ref>[http://zm.gipuzkoakultura.net/19mendekohistoriamilitarra/biografia-zumalakarregi.php?titulo=TOMAS%20ZUMALAKARREGI.%20%281788-1835%29&negrita=toz gipuzkoakultura.net: Tomas Zumalakarregi]</ref>.

* [[Nafarroa]]n, [[Francisco Espoz|Espoz y Minaren]] partida ospetsu bilakatu zen. Hau, hasieran, armadan izan zen, [[Jaka]]n Doyle ingelesekin hain zuzen ere. [[1809]]an [[Jaka]] galdu zutenean bere iloba [[JabierFrantzisko Xabier Mina|Jabier Minak]]k gidatutako "Nafarroako lurreko kortsarioak" ([[gaztelania]]z: ''Corso terrestre de Navarra'') izeneko [[gerrilla]]n sartu zen boluntario. [[1810]]ean iloba preso hartu zutenean, Espoz gerrillako buru jarri zen haren ordez. Orduan ilobaren abizena hartu zuen honen itzala mantentzeko. Izugarrizko gogortasun, zuhurtasun, ankerkeria eta goranahi handiak erakutsi zituen berehala, Ederki ezagutzen zituen bere gizonak eta inguruko lurrak. Nafar dibisioaren diziplinari eusteko, lehiakideak eta adiskide izandakoak fusilatu behar bazituen, ez zen kokitzen. 3.000 lagun bere agindupean zituela, ezinean eduki zuen armada frantsesa [[Nafarroa]]n, [[Aragoi]]n eta [[Gipuzkoa]]n [[1810]] eta [[1813]] artean. [[Honoré Reille]] jeneral [[frantzia]]rrak hamar aldiz handiagoa zen armada zuen Espoz geldiarazteko, baina ezin, eta [[Zangoza]], [[Arlaban]], [[Tafalla]], [[Sause]], [[El Pont de Vilomara i Rocafort|Rocafort]], [[Mutriku]], [[Hondarribia]] eta [[Zaragoza]]n garaipenak lortu zituen. [[1812]]an landa mariskal izendatu zuten. Orduan Nafarroako Errege txikia izan zuen ezizena<ref>{{Erreferentzia | abizena1 = de Olóriz| izena1 =Hermilio de| izenburua = Navarra en la Guerra de la Independencia. Biografía del Guerrillero D. Francisco (Espoz y Mina)| non = [[Iruñea]]| urtea = [[1910]]}}</ref>.

[[1812]]ko [[uztail]]ean [[Erresuma Batua]]k esku hartu zuen gerran. [[Arthur Wellesley]] Wellington dukeak [[Portugal]]etik sartu zen anglo-portugaldar armada baten aurrean<ref>{{Erreferentzia| abizena1 =Gates| izena1 =David (1986)| izenburua = The Spanish Ulcer: A History of the Peninsular War| argitaletxea = Pimlico| urtea =[[2002]]| isbn = 0712697306}}</ref>. [[Ciudad Rodrigo]]n eta [[Arapiles]]en garaipenak lortu ondoren, [[Madril]]erako bidea hartu zuen eta [[JosephJosef Bonaparte|Joseph Bonapartek]]k [[Valentzia]]ra ihes egin behar izan zuen. Nahiz eta frantziarrek kontraeraso egin eta erregea [[Madril]]era itzuli, [[Errusia]]ko kanpainan izandako porrotaren ondorioz [[1813]]ko hasieran Bonaparte behin betiko bota zuten [[Madril]]dik.

Handik guda-frontea [[Euskal Herria|Euskal Herrira]] etorri zen, atzera egitea aitzina joan ahala. [[Ekainaren 21]]an [[Gasteizko gudua|Gasteizen]] gerraren gudu odoltsu eta nagusienetariko bat izan zen. Bertan [[Josef Bonaparte|Joseph Bonaparte]] menderatu ondoren, Welingtonek [[Donostia]] eta [[Iruñea]] hartzeko erasoaldiei ekin zion, frantziarrak [[Iberiar penintsula]]tik behin betiko botatzeko.

Wellington [[Donostiako setioa|Donostia konkistatzeko]] ahaleginetan zegoenean, bere portua garrantzi estrategikoa zuenez, 11.000 lagun bidali zituen [[IruñeIruñea|Iruñera]]ra [[Enrique José O'Donnell|O'Donnell jeneral]] espainiarraren agindupean. Frantziarren kontraerasoa saihesteko [[Rowland Hill]]en gudarosteari eskatu zion [[Pirinioak|Pirinioetatik]] 80 [[kilometro]]ko luzera zuen frontea kontrolatzea, batez ere, mendiko pasabideak<ref>{{Erreferentzia | abizena1 = Chandler| izena1 = David| izenburua = Dictionary of the Napoleonic Wars| argitaletxea = Wordsworth Editions| urtea = [[1999]]| isbn = 1 84022 203 4}}</ref>.

[[Abuztuaren 31]]n Soultek beste saiakera bat egin zuen Donostiako goarnizioa askatzeko. Hala ere Galiziako armadak [[San Martzialgo gudua (1813)|San Martzialen]] eutsi eta frantziarrak bota zituen [[Gipuzkoa]]tik. Gudua pasa eta gero, anglo-portugaldar armadak hiru egunez [[Donostiako setioa|Donostia arpilatu zuen]]: hiria erretzeaz gain, bertokoak erail eta bortxatu zituen<ref>{{Erreferentzia| izena1 =José | abizena1 =de Oleza| izenburua = La recuperación de San Sebastián y Pamplona en 1813| argitaletxea = Edit. Gómez| non = [[Iruñea]]| urtea = [[1959]]}}</ref><ref>{{Erreferentzia | abizena1 = Sadaba | izena1= Javier | abizena2 = Sadaba| izena2 = Asier | | egile1-lotura = Javier Sadaba |urtea = [[1995]] | izenburua = Historia de San Sebastián | argitaletxea = [[TxertoaTxerto]]a | non = [[Donostia]] | isbn = 84-7148}}</ref>.

[[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] [[Pirinioak|Pirinioetako]] mugaren defentsa prestatzen ari zela, [[Fernando VII.a Espainiakoa]]rekin negoziatu zuen. Bakearen truke, espainiar erregeak koroa berreskuratu zuen<ref>{{Erreferentzia| abizena1 =Griffith| izena1 =Paddy| izenburua = A History of the Peninsular War: Modern Studies of the War in Spain and Portugal, 1808-14| liburukia = 9 | argitaletxea = Greenhill Books| urtea = [[1999]]| isbn =185367348X}}</ref>.

Baina gerra ez zen bertan bera gelditu, anglo-portugaldar armadak ez zuelako bakea sinatu, Espainiako erregeak baizik. [[Louis Gabriel Suchet|Suchetek]], orduan, [[Ipar Euskal HerriHerria|Ipar Euskal Herrira]]ra eraman zuen gudu zelaia. [[Irail]]ean eta [[urriaurri]]nan lehenengo borrokak [[Ekialdeko Pirinioak|Ekialdeko Pirinioetan]] izan zirenez arren, [[azaro]]an mendebaldera jo zuten. [[Azaroaren 10|Hilaren 10ean]], hain zuzen ere, [[Ugaranako gudua]] izan zen. Hilabete bat beranduago [[Basusarriko gudua|Basusarrin]] borrokak izan ondoren, [[abenduaren 9]] eta [[abenduaren 13|13]] artean [[Errobiko gudua]] egin zuten [[Baiona]] inguruan<ref name = "Longford"/>.

Hala ere, [[Espainia]]n egin zuten moduan, frantziar armadak bere nazionalitatekideak arpilatzeari ekin zion, [[Ipar Euskal HerriHerria|Ipar Euskal Herriko]]ko [[euskaldun]]ak, [[Frantziako Iraultza]]ren garaian jo ta su ibili arren, gutxi frantsestuta zeuden. Soultek horrelako jarrerak geldiaraztea saiatu bazuen ere, baita kapitain bat exekutatuz ere, ezin eta historialari batek esan zuen moduan "bertokoek laster konturatu ziren bere nazioa salbatzeko bide bakarra aliatuen garaipena lortzea zela"<ref>{{Erreferentzia| abizena1 = Glover| izena1 =Michael| izenburua = The Peninsular War 1807-1814| non= [[Londres]]| argitaletxea = Penguin| urtea = [[2001]]| isbn = 0-141-39041-7| orrialdea = 309}}</ref>.

Handik gerra [[Bearno]]rantz mugitu zen [[1814]]ko [[apirilaren 14]]an [[Tolosako gudua]]rekin bat gerra amaitu arte<ref>{{Erreferentzia | izena1 =Jean-Paul | abizena1 =Escalettes| izenburua = 10 avril : la bataille de Toulouse| argitaletxea = Loubatieres| isbn =978-2862663098}}</ref>. Ordurako [[Napoleon Bonaparte|Napoleonek]]ek kargua utzia zuen- [[apirilaren 12]]an utzi zuen- baina borrokak ez zuten momentu hartan eten, berria fronteraino heldu ez zelako. Azken borroka [[Euskal Herria]]n [[Tolosa (Frantzia)Okzitania|Tolosarenaren]] egun berberean jazo zen: [[Baionako gudua]] izanik<ref>{{Erreferentzia