Frantziako Hirugarren Errepublika: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
|||
16. lerroa:
| a1=[[Frantziako Bigarren Inperioa]]
| a1 bandera= Flag of France.svg
| o1=[[Frantziar Indar Askeak|Frantzia askea]]
| o1 bandera=Flag of Free France 1940-1944.svg
| o2=[[Vichyko gobernua]]
26. lerroa:
| eremua=
}}
'''Frantziako Hirugarren Errepublika''' ([[frantses]]ez: ''La Troisième République'') [[Frantziako Bigarren Inperioa]]ren bukaera eta [[Hirugarren Reicha]]ren okupazioaren artean [[Frantzia]]n izandako gobernu [[errepublika]]rra izan zen. [[1870]]ean [[Napoleon III.a|Louis-Napoléon]] [[Frantzia-Prusia Gerra|Frantziar-Prusiar
[[Adolphe Thiers]]ek, ''le Libérateur du Territoire'' edo Lurraldearen askatzailetzat hartua, [[1870eko hamarkada]]ren hasieran bere izaera errepublikarra finkatu zuen "[[Frantzia]] gutxien banatzen duen gobernu erregimena" zela esanez. Hirurogeita hamar urte iraun zuenez, [[Antzinako Erregimena]] izan ezik, [[Frantziako historia]]ko erregimenik luzeena izan zen.
== Gobernua ==
[[Gizon]]ezkoen sufragio unibertsalean oinarriturik, monarkikoek ([[Adolphe Thiers|Louis Adolphe Thiers]], [[Patrice de Mac-Mahon]]), errepublikano oportunistek ([[Léon Gambetta]], [[Jules Ferry]]) eta ezkerreko erradikalek ([[Georges Clemenceau]], [[Aristide Briand]]) gobernatu zuten elkarren segidan, bai eta errejimen orekatsua moldatu ere.
Gobernu era horrek hainbat [[krisi]]tan erakutsi zuen bere sendotasuna.
[[Errepublika]]rrek ahalegin nagusiak Estatua laikotzearen aldekoak izan ziren; joera horrek indar eta eragin handiko [[Eliza (argipena)|Eliza]] baten aurrean jarri zituen. Eskola publikoa, derrigorrezkoa eta dohakoa izan zen haien lorpen handiena, hori baita frantses identitatearen eta irakaskuntza sistemaren zutabea.
Bereziki geldoak gertatu ziren Frantzian [[nekazaritza]]tik industriarako ekonomia aldaketa eta demografiaren hazkundea. Sozialismoak sustaturiko langile arazoak gizarte bizitza asaldatu zuen XIX. mendearen amaieratik, giroa jada ondo berotua izanik zenbait eskandalu zaratatsu zirela medio. Dreyfus aferak bitan zatitu zuen Frantziako iritzi publikoa.
== Errepublika monarkikoa (1780-1880) ==
[[Sedan (Ardenak)|Sedango]]
Gerrak aurrera jarraitu zuen harik eta Frantziak ondoko urtean errenditu zen arte. Ondoren hauteskundeak egin ziren. Haietatik monarkikoen gehiengoa zuen [[Nazio Batzarra]] atera zen eta [[Adolphe Thiers|Louis Adolphe Thiers]] aginpide betearazleko buru hautatu zuten.
Frantzia eta [[Prusia]] gerrako kalte ordainak negoziatzen ari zirelarik Komuna deitu matxinada lehertu zen Parisen. Porrot militarrak eta Parisko gertakariek herrialdea jota utzirik, lasaitasun eskaria nagusitu zen Frantzia gehienean. Eskariari “Bakea, Ordena eta Lana” esloganaz erantzun zion Thiersen gobernu probisionalak. Elizaren eraginaagerian uzten dute garai hartan egindako erromesaldi ugariek eta Frantzia Bihotz Santuari eskaini izanak. Guztiarekin ere, biztanleriak (nekazaritza jatorrikoa baitzen gehienbat) arras arbuiatu zuen eskuindarren arinkeria gerrazalea.
70. lerroa:
[[XIX. mendea]]ren amaieran bi bloke handitan biltzeko joera agertu zuen Frantziako politikak. Eskuindarrenak, alde batetik, kontserbadore, monarkiko eta katolikoak bildu zituen ordenaren balioen inguruan(militarismoa, klerikalismoa). Bestetik, ezkerreko blokeak errepublikarrak, erradikalak eta sozialistak bildu zituen balio errepublikar demokratikoen defentsan.
[[Pierre Waldeck-Rousseau]] ([[1899]]-[[1902]]) buru zuen gobernuak ezker guztietako ministroak bildu zituen demokrazian sakontzeko asmoz. [[1905]] arte arian-arian alderdien aparatuak egituratu eta [[Estatu]]aren oinarri laikoak finkatu zituen [[
[[1907]]tik [[sozialismo|sozialistak]] boteretik aldendu eta, erradikalak eskuinera zabaldu ziren Clemenceau eta Aristide Briandekin.
Lurraldeen arteko desberdintasunak berdinduz joan ziren burdinbide sarea zabaldu eta zenbait portu –[[Bordele]], [[Le Havre]], [[Marseilla]]– ozeano arteko [[trafiko (argipena)|trafikoarako]]
[[Nekazaritza]]k, nazio aberastasunari egindako ekarpena apaldu bazen ere, garrantzi handia zuen artean. Zenbait asaldura gertatu ziren sektore horretan, [[1911]]ko [[
Gizarte gatazkak hazi egin ziren [[Lehen Mundu Gerra]] lehertu aurreko urteetan. Klerikalen eta antiklerikalen arteko lehiari, erradikalen eta sozialisten artekoa erantsi zitzaien, botere publikoek langileen manifestazioen aurrean zuten jarrera zela eta. Meatzariak eta funtzionarioak izan ziren langile sektore eragileenak. Kanpotiko mehatxuak tentsioak areagotu zituen.
83. lerroa:
[[Paris]]ek, [[Frantzia]]ren eta [[Prusia]]ren arteko gerran Europako hiriburu politikoaren izaera galdurik, [[kultura]] hiriburuaren eginkizun eztabaidaezina beretu zuen harrezkeroztik.
Inpresionismoa deitu pintura mugimendua (Monet, Pissarro, Degas) bertan eratu zen, bai eta mende amaierako sendotu eta aniztu ere ([[Henri de Toulouse-Lautrec|Toulouse-Lautrec]], [[Paul Gauguin|Gauguin]], [[Paul Cézanne|Cézanne]]…). Mundu osoko margolariak ([[Amedeo Modigliani|Modigliani]] [[Paul Klee|Klee]], [[Pablo Picasso|Picasso]]…) frantses hiriburuan finkatu ziren urte horietan.
[[Margolaritza|Pintura]] eta [[kabaret]]eko ([[Moulin Rouge]]) saio nahasiak bildu ziren kartelismoan.
[[Inpresionismo]]ak bultzatu aldakuntza estetikoak baliokideak izan zituen musikaren eremuan ([[
Parisko zabalguneak Frantziako [[arkitektura]] aberasteko aukera ekarri zuen XIX.. endearen erditik. [[1875]]-[[1900]] bitartean eraikuntza paregabe batzuk inauguratu ziren, hala nola [[Opéra Garnier|Parisko Opera jauregia]], [[Sacré-Cœur basilika|Montmartreko Bihotz Santuaren basilika]] eta [[Grand Palais]] zein [[Petit Palais]] jauregiak. Hiriburu hartan antolatu zen erakusketa unibertsalek beren aztarna tekniko-artistikoa utzi zuten ([[Eiffel dorrea]]).Literaturaren alorrean, Victor Hugo, erromantizismoaren aitaren heriotza gertatu zen [[1885]]ean, [[Emile Zola]]ren eskutik iritsi zen naturalismoaren sorrerarekin batera. Beronek “familia baten historia natural eta soziala Bigarren Inperioan” bezala definitu zuen ''[[Les Rougon-Macquart]]'' eleberri saila.
100. lerroa:
Frantziak bere mende zeuzkan Iraultza aurreko lurralde kolonial batzuk ([[Guyana]], [[Martinika]]) eta Bigarren Inperioan beste hainbat beretu zuen [[Mendebaldeko Afrika]]n, [[Kotxintxina]]n eta [[Ozeania]]n. III. Errepublikaren garaian, frantsesek eta [[Britainia Handia|britainiarrek]] lehian ihardun zuten koloniengatik. [[Jules Ferry]]k antolatu zuen itsasoz haraindiko politika hainbat eratako interesak nahasiz, nahiz eta interes ekonomikoak gutxitan izan zuen lehentasuna politika hartan. Hain zuzen ere, kolonia arazo batek –[[Tonkingo golkoa|Tonkingo]] esku hartzeak– erorarazi zuen errepublikar buruzagi hura 1885ean.
Ospe ona lortzearren abiaturiko programa [[kolonia (argipena)|kolonialak]]
Kolonietako biztanleekin egindako gehiegikeriak salatu zituen ezkerrak. Frantsesen kanpoko inbertsioak Errusia edo Txina aldera joan ziren, inperioko lurraldeetara baino areago.
|