20:25, 10 uztaila 2014ko berrikusketa aldatu 158.227.73.176 (eztabaida) →‎Iparraldea eta Hegoaldea ← Aurreko ezberdintasuna		16:23, 16 apirila 2015ko berrikusketa aldatu desegin EnzaiBot (eztabaida \| ekarpenak) Bot-ak 252.705 edits t Robota: Birzuzenketak konpontzen Hurrengo ezberdintasuna →
1. lerroa: '''Txinako historia''' milaka urtez okupatua izan den lurralde batean garatzen da. [[Txinako Herri Errepublika\|Txina]] munduko [[zibilizazio]]rik zaharrenetakoa da, eta, batasunik gabeko epeak izan arren, egungo estatua [[K. a. 221]] sortutako inperioaren ondorengo zuzena da. Txinako zibilizazioaren oinarriak [[Qin dinastia]]n daude. Izan ere, [[K. a. III. mendea]]n idazteko sistema bera eratu zen, eta hurrengo menderako, [[konfuzianismo]] iparra zuen estatu-ideologia garatu zen. Gainera, Txinako kultura inbatzaile atzerritarrek ekarritakoak ere osatzen du. [[Asia]]ko alde ezberdinetako etorkinen olatuak jatorrizko txinatarrekin integratu eta nahastu ziren. <timeline> 21. lerroa: from:1369 till:1644 text:[[Ming dinastia\|Ming]] from:1644 till:1911 text:[[Qing dinastia\|Qing]] from:1911 till:1949 text:[[~~Txinako Errepublika~~Taiwan\|TE]] from:1949 till:2006 text:[[Txinako Herri Errepublika\|THE]] </timeline> 29. lerroa: Gaur egungo Txinako lurraldea oso antzinatik populatua izan da eta hainbat historiaurreko herriren aztarnak aurkitu dira. [[Ibai Horia]]ren inguruan aztarnategi ugari aurkitu dira eta bertan kokatu da txinatar kulturaren jatorria. ''[[Gizaki\|Homo ~~sapiens~~sapiensa]]a'' orain dela 40.000 urte iritsi zen Txinara. Lehenagoko ''[[Homo erectus]]'' espezieko hainbat aztarnategi aurkitu dira. Orain dela 10.000 urte, gutxi gora behera, [[arroz]]a [[Ibai Urdina\|Yangtze]] ibaiaren ertzetan ereiten hasi ziren. Handik gutxira [[Henan]] probintzian [[artatxiki]]a ereiten zuten. [[K. a. VIII. milurteko]]an [[Ibai Horia]]ren ertzetan bizi zirenak sedentario bilakatu eta lehenengo herriak sortu ziren. Hauetan milurteko bat pasata [[abeltzantza]] hasi zen. Ibai Horiaren kostaldean [[Shang dinastia]]ren aztarnak aurkitu dira, lehenengo txinatar kultura. Dinsatia hau [[K. a. XVII. ~~mende~~mendea\|K. a. XVII. mendetik]]~~tik~~ [[K. a. XI. ~~mende~~mendea\|K. a. XI. mendera]]ra bizi izan zen. Bere ondoren [[Zhou dinastia]]k hartu zuen boterea, [[K. a. XI. ~~mende~~mendea\|K. a. XI. mendetik]]~~tik~~ [[K. a. 256]] urtera. Zhou dinastiaren garaian jaio ziren [[Konfuzio]], [[Mencio]], [[Lao Tzu\|Laozi]] eta [[Zhuangzi]] pentsalari eta filosofari handien ideiak. [[Sima Qian]]en memorietan hauen aurretik [[Xia dinastia]] bizi zela idatzi zuen. Baina liburu hau 15 mende geroago idatzi zela kontutan hartuta (Xia dinastia [[K. a. XXII. ~~mende~~mendea\|K. a. XXII. mendetik]]~~tik~~ [[K. a. XVII. ~~mende~~mendea\|K. a. XVII. mendera]]ra bizi izan zela idatzi zuen) ez da oso datu fidagarria. Shang dinastiaren garaian herrialde bat baino hainbat hiriren sare bat zen lurraldea. Lurralde hauetan erregea errespetatzen zen, baina beste hiri batzuk baziren tartean ez zutenak Shang dinastia onartzen. Horietako bat izan zen Zhou hiria, Shang garaitu eta Zhou dinastia ezarri zuena. 41. lerroa: ==== Qin dinastia ==== {{sakontzeko\|Qin dinastia}} [[Qin dinastia]] Txinaren batasuna aldarrikatu zuen lehenengoa izan zen. [[K. a. 221]]. urtean euren erregeak bere burua 皇帝 (huángdì) izendatu zuen, enperadore, baina inplikazio erlijiosoak zituen ere. Modu horretan errege (王 wáng) izena albo batera utzi zen. Lehehengo Qin Enperadorearekin Txina batu, zentralizatu eta indartsua sortu zen. Neurriak eta pisuak batu ziren eta idazkera ere unifikatu zen. Aurrekoen liburuak erre ziren, ez baitzetozen bat pentsaera berriarekin. [[Qin ~~Shihuang~~Shi Huang\|Qin Shihuangen]]en heriotzaren ondoren [[Ershi Huangdi]] semeak (Bigarren Enperadorea) hartu zuen boterea, [[K. a. 209]]an. Hala ere presioak handiak ziren eta [[K. a. 206]]an [[Liu Bang]]ek bere burua enperadore izendatu eta [[Han dinastia]]ren erregealdia hasi zen. ==== Han dinastia ==== 47. lerroa: [[Han dinastia]]ren erregealdia bi ataletan bereizten da. Lehenengoak bere kortea mendebaldean zuen eta bigarrenak presioak zirela eta kortea ekialdera mugitu zuen, [[Luoyang]] hirira. Bi epeen artean [[Xin dinastia]]ko [[Wang Mang]]ek bere burua enperadore izendatu zuen eta [[konfuzianismo]]an oinarritutako estatu bat sortzen saiatu zuen, baina ez zuen lortu. Onura ekonomiko eta kultural handiko epea izan zen. [[Zetaren Bidea\|Zetaren bidea]] sortu zen, eta [[Sima Qian]]ek Txinako historia idatzi zuen. Azkeneko Han dinastiako enperadorea, [[Xian enperadorea]] zeuden erresistentzia militarren eskuetan erori eta ezin izan zuen lortu militarrek boterea igotzea. Bere heriotzaren ondoren [[192]]ean estatu golpe bat burutu zuen [[Cao Cao]]k, baina honek Txina batu bat izatea ez zuen lortu. ==== Hiru erreinuak ==== 54. lerroa: [[220]]an [[Cao Pi]]k (edo Ts’ao-Pei-k) hartu zuen boterea eta azkeneko Han enperadorea garaitu zuen, [[Wei dinastia]] sortuz iparraldean 265arte. [[221]]an Liu Bei]]k bere burua Han dinastiaren ondorengoa izendatu zuen [[Chengdu]]n, [[Dragoi Bolako lurtarren zerrenda#Shu\|Shu]] estatua aldarrikatuz hegomendebaldean 263arte. [[Sun Quan]]ek [[~~Yangzi~~Ibai Urdina\|Yangziaren]]~~aren~~ inguruan [[Wu erreinua]] hegoekialdean aldarrikatu zuen [[222]]an 280arte, eta [[229]]an enperadore izendatu zuen bere burua. Modu honetan hiru erreinu sortu ziren Txinan, hiruek ala hiruek [[Han dinastia]]ren ondorengoak zirela esaten zutelarik. 78. lerroa: [[581]]an [[Yang Jian]] iparraldeko [[Zhou dinastia]]ko generalak boterea eskuratu eta [[Sui dinastia]] ezarri zuen. Zortzi urte geroago, [[589]]an hauek hegoaldeko [[Chen dinastia]] garaitu eta iparraldea eta hegoaldea berbatu zuten. Garai honetan [[Kanal Handia]] eta [[Txinako Harresi Handia\|Txinako Harresia]] eraiki ziren. [[Budismo]]aren aldeko hautua egin zen. [[604]]an [[Yang Guang]]ek bere aita ordezkatu zuen, eta insurjentzia militarrak egon ziren. [[617]]an Sui dinastiako bigarren enperadorea erail zuten eta [[Tang dinastia]] ezarri zen. 90. lerroa: Arazo guzti hauek kontutan izanda ere Txinako historiako garairik oparoena izan zen. [[Xinjiang]] probintzia erreinuan batu zen eta honek Txinaren tamaina [[Qing dinastia]]n egongo zen tamainara heldu arte inoiz egon zen handiena izan zen. [[755]]an [[An Lushaneko matxinada]]k estatuaren boterea izugarri murriztu zuen. Bere eragina mendetan nabaritu zen eta [[uigur etnia\|uigur]] eta [[tibetar]] herriei kontsezioak eman behar izan zizkieten, Txinaren errekurtsoak gutxiagotuz. [[X. mendea]]n desagertu zen dinastia. [[904]]an [[Zhu Wen]]ek [[Chang'an]] konkistatu zuen eta [[907]]an azken Tang enperadorea erail, [[Liang dinastia]] aldarrikatuz. 110. lerroa: Mongoliarrak herri altaiko nomada ziren, baina munduan inoiz egon den inperiorik handiena konkistatzea lortu zuten. Euren mugak [[Europa]] ziren mendebaldean, [[Iran]] hegoaldean eta Txina ekialdean. [[Genghis Khan]]ek Xiak konkistatu zituen eta bere semea [[Ogedei Khan]]ek Jinak [[1234]]an. [[1271]]an [[Kublai Khan]] [[Yuan dinastia]] sortu zuen [[~~Beijing~~Pekin\|Beijingen]]en. [[1279]]an [[Song dinastia]] garaitu zuen guztiz. Garai honetan Ibai Horiak sorturiko uholdeek eta izurriteek gosea eta gaixotasunak ekarri zituzten. Hau dela eta ezegonkortasun handiko epea zabaldu zen. ==== Ming dinastia ==== {{sakontzeko\|Ming dinastia}} [[Fitxategi:Portrait of the Kangxi Emperor in Court Dress.jpg\|thumb\|200px\|Kangxi Enperadorea, Qing dinastiakoa]] [[Yuan dinastia]]ren garaian sortu zen ezegonkoratsun sozialak [[Zhu Yunzhang]] errebeldeak boterea lortzea ekarri zuen eta [[1369]]an [[Ming dinastia]] sortu zuen, hiriburutzat [[Nanjing]] hartuz. Bere semeak [[~~Beijing~~Pekin\|Beijingera]]~~era~~ eraman zuen gortea. [[Yongle]]ren garaian Txina munduko potentzia maritimorik handiena bilakatu zen, [[Zheng He]]k [[Asia]] eta [[Afrika]] inguruan bidaiak egin zituen, baina koste ekonomiko handiegiarekin. Ming garaian paper moneta erabiltzeari uko egin zioten eta [[zilar]]ra erabili zen berriro. Zilarra lortzeko negozio bideak ireki ziren [[Japonia]]rekin eta [[XVI. ~~mende~~mendea\|XVI. mendetik]]~~tik~~ aurrera [[Portugal]]ekin [[Macau\|Macao]] hiriaren bitartez. HAuek zilarra [[Filipinak\|Filipinetatik]] [[Amerika]]ra bidaltzen zuten. ==== Qing dinastia ==== 125. lerroa: [[Qing dinastia]]k [[1644]]tik [[1911]]rarte agindu zuen Txinan. [[Mantxuria]]tik etorriak ziren eta horregatik euren hizkuntza ezarri zuten ofizial gisa. [[Taiwan]], [[Tibet]], [[Mongolia]] eta [[Xinjiang]] konkistatu zituzten. Botere handia zuten baina matxinada handiak ere izan zituzten. [[1851]]tik [[1864]]ra [[Taiping matxinada]] izan zuten, milioika hildako eragin zituena. [[XIX. mendea]]n [[Opioaren Gerrak]] egin zituzten [[~~Britania~~Britainia Handia\|Britania Handiaren]]~~ren~~ aurka, [[Hong Kong]] galduz. [[1894]] eta [[1895]]an [[Korea]]ren inguruko gaiengatik [[Japoniar-txinatar gerra]] izan zen. Gerra honetan Korea eta Taiwan galdu zituen eta hauek Japoniaren esku geratu ziren. Galdu zutenez jendea altxatu eta [[errepublika]]ren aldeko aldarri handiagotu zen. 133. lerroa: [[Fitxategi:WHU-Chiang.jpg\|thumb\|150px\|[[Chiang Kai-shek]] [[1937]]an [[Wuhaneko Unibertsitate Nazionala\|Wuhaneko Unibertsitate Nazionalean]] tropak ikuskatzen]] [[1911]]ko [[urriaren 10]]ean [[Wuchangeko altxamendua]] gertatu zen, [[Qing dinastia]]en aurka. Honek [[Xinhaiko iraultza]] sortu zuen. [[Pu Yi\|Puyi]], azken Qing enperadorea, kargutik kendu zuten [[1912]]an. [[Sun Yan-sen]] iraultzaile txinatarra [[Ameriketako Estatu Batuak\|AEBtik]] etorri eta [[Taiwan\|Txinako ~~Errepublika~~Errepublikako]]ko presidente izendatu zuten. Honek [[Yuan Shikai]] Qing militarrarekin akordioa lortu eta azken hau izendatu zuten presidente berria. Bere anbizioak bultzatuta [[1915]]an bere burua enperadore izendatu zuen. Orduan Sun Yat-senek bere alderdia zen [[Kuomintang]] zuzentzeko berriro erbestetik itzuli zen. [[Guangzhou]] bere indarrak bildu eta bertatik [[Chiang Kai-shek]]ek zuzendutako armadak Txinako zati handi bat konkistatu eta [[Nanjing]]en jarri zuten hiribura. Chiang Kai-shek Errepublikako presidente izendatu zuten. Hasieratik bi problemari aurre egin behar izan zion. Alde batetik [[Txinako Alderdi Komunista]] eta estatu komunista bat sortzeko asmoa. Bestetik Japoniak Txinarekiko zuen jarrera. [[1931]]an Japoniak [[Mantxuria]] konkistatu zuen eta bertan [[Mantxukuo\|Manchukuo]] estatua sortu zuten. [[1937]]an Japoniak Txina inbaditu zuen. [[1945]]an [[Bigarren Mundu Gerra\|II. Mundu Gerra]] bukatu ostean Japoniak Asia kontinentalan zituen lurrak utzi zituen eta Txinak Manchuria eta Taiwan bereganatu zituen. Hala ere [[1947]]an komunistek berriro ere ekin zioten eta [[1947]]an [[Txinako Gerra Zibila\|Gerra Zibila]] hasi zen. Komunistek irabazi zuten Txinako Herri Errepublika aldarrikatuz eta Txinako Errepublikako agintariek ihes egin eta Taiwanen ezarri zuten hiriburu berria. === Txinako Herri Errepublika === 145. lerroa: [[1949]]ko [[urriaren 1]]ean [[Mao Zedong]]ek Txinako Herri Errepublika aldarrikatu zuen [[Tian-anmen]]eko atean, [[Hiri Debekatua]]n. Maok Txinan [[1976]]an hil zen arte agindu zuen. Bere politikarik garrantzitsuenak [[Aurrerapausu Handia]] eta [[Txinako Iraultza Kulturala\|Iraultza Kulturala]] izan ziren. Mao hiltzean [[Hua Guofeng]]ek ez zuen lortu boterean indartsu egotea eta [[Den Xiaoping]]ek hartu zuen azkenean gidaritza. Honek irekitze politiko eta ekonomikoa egin zuen eta Txina hazkuntza handiko garai batea sartu zuen. [[1989]]an [[Tiananmen plazako protestak\|Tian'anmenen bilduta zeuden ikasleen aurka]] jazarri ziren tankeekin. 156. lerroa: {{commonskat}} * [[Txinako Herri Errepublika\|Txina]] * [[Taiwan]]

Txinako historia: berrikuspenen arteko aldeak