Partikulen fisika: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Removing Link FA template (handled by wikidata) |
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
||
4. lerroa:
Inguratzen gaituen materia guztia, baita gu ere, funtsezko hainbat elementuz osatuta egotearen ideia antzinako [[Grezia]]tik dator, nahiz eta garaiko zientzialariek elementu haiek ([[Leukipo]], [[Demokrito]], eta [[Epikuro]]) [[su]]a, [[ur]]a, [[lurra]] eta [[haize]]a zirela sinestu. XIX. mendean [[John Dalton]]ek [[estekiometria]]n egindako aurkikuntzak eta gero, materia guztia funtsezko partikula berdinaz osatuta egon behar zuela adierazi zuen, "atomo" izenekoa (grekeraz bananduezina esan nahi duena). Menderaen bukaeran, [[Joseph John Thomson|J.J.Thomsonek]] [[elektroi]]a aurkitu zuen, atomoak banatu daitezkeela erakutsiz. XX. mendean zehar atomoan [[protoi]]ak eta [[neutroi]]ak ere daudela aurkitu zen, baita azken hauek [[quark]]ez eratuta daudela ere.
XX. mendearekin hasitako [[fisika nuklear]] eta [[fisika kuantiko]] arloetan egindako saikuntzak jarraituta, [[1939]]an [[Lise Meitner]]ek [[fisio]] nuklearra aurkitu zuen, [[Otto Hahn]]ek aurretik egindako frogaketetan oinarrituta, eta urte berean, pixka bat geroago, [[Hans Bethe]]nek [[fusio (argipena)|fusio]] nuklearraren kausitu zuen. Bi deskubrimendu hauek atomo batetik beste bat sortzen zuten industria bat hasi zuten, historian zehar hainbat [[
50. eta 60. hamarkadetan zehar hainbat partikula aurkitu ziren sakabanaketa saiakuntzetan, hainbeste "partikulen zoologikoa" ere deitua izan zirela. 70. hamarkadan zehar, [[eredu estandarra]]ren azalpenarekin, aurkitutako partikula gehienak funtsezko ziren partikula multzo txikiago baten bateratzeak zirela argi gelditu zen.
13. lerroa:
Funtsezko partikulak bi eratakoak izan daitezke, [[bosoi]]ak ([[Satyendra Nath Bose]] fisikari indiarraren ohorez izendaturikoak) eta [[fermioi]]ak ([[Enrico Fermi]] zientzialari italiarraren izenagatik). Bosoiak (fotoiak ea.) [[spin]] osoa dute, hau da, 0, 1, 2 eta abar, fermioien (elektroiak ea.) spina zatiki bat delarik, 1/2 edo 3/2. Spin diferentzia hau dela eta, fermioiak eta bosoiak ezaugarri eta jokaera guztiz ezberdinak dituzte. Bosoiak funtsezko indarren transmititzaile dira eta bi partikulen artean gertatzen den edozein elkarrekintza bosoi birtual baten elkartrukatzea dakar. Bosoi birtuala benetako edo erreala den fermioiekin bateratzean, funtsezko lau indarrak sortzen dituzte:
* Indar [[nuklear sendo]]a: [[gluoi]] bosoiak transmititzen dutena, [[quark]]ak bata bestearekin [[mesoi]]ak eta [[barioi]]ak ([[nukleoi]]ak) eratzeko batzen dituena. [[Hadroi]]ek bakarrik jasaten dute.
* Indar [[nuklear ahul]]a: W<sup>±</sup> y Z<sup>0</sup> bosoi bektorialak transmititzen dutena eta [[
* [[
* [[Grabitazio|Grabitazio indarra]]: partikulen fisikan azaltzen eta teorietan barneratzen zailena da, transmititzen duen partikula, [[grabitroi]]a, oraindik aurkitzeke dagoelako. Bere influentzia partikula mailan oso oso txikia da.
38. lerroa:
| -1 || -1/2 || 0 || 105,6 [[MeV]]/[[c]]²
|----- align="center" bgcolor="lightyellow"
| [[
| <font face="Symbol">t</font><sup>-</sup>
| -1 || -1/2 || 0 || 1,784 [[GeV]]/[[c]]²
44. lerroa:
| [[Neutrino elektroniko]]a
| <font face="Symbol">n</font><sub>e</sub>
| 0 || +1/2 || 0 || < 50 [[elektronvolt|eV]]/[[c]]²
|----- align="center" bgcolor="lightyellow"
| [[Neutrino muoiko]]a
73. lerroa:
<br />
<br />
Gaur egun arte behatutako partikula guztiak, bai eta beraien arteko elkartrukatzeak [[eremu-teoria kuantiko|eremuen teoria
Zehazki, partikula terminoa kasu hauetan izen ezegokia da. Partikula subatomikoen fisika [[mekanika kuantiko]]ak gobernatzen du eta beraz, gorputz hauek [[uhin-partikula dualtasuna|uhin-partikula bitasuna]] erakusten dute, hau da, saiakuntza batzuetan partikula bezala jokatzen dute eta besteetan [[Zirrikitu bikoitzaren saiakuntza partikula kuantikoekin|uhin]] bezala (teknikoki Hilbert espazioan dauden egoera bektoreaz deskribatzen dira, [[eremu-teoria kuantiko|eremuen teoria
Partikulen fisika zientziaren filosofian eragin handia du; hainbat partikula zientzialari [[erredukzionismo]]ra atxikitzen dira, fisika eta filosofia nahasten hasten diren eremuan.
81. lerroa:
== Eredu estandarra ==
{{sakontzeko|eredu estandarra}}
Gaur egun partikula subatomikoak eredu estandarra jarraituz sailkatzen dira. Eredu honek funtsezkoak diren [[indar nuklear bortitz]]a, [[indar nuklear ahul]]a eta [[
Eredu estandarrak aurkitzeke dagoen [[Higgs bosoi]]aren existentzia aurresaten du.
| |||