Sakana: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
|||
9. lerroa:
|urtea= 2011
|dentsitatea= 68,01
|udalerriak= [[Ziordia]], [[Olatzagutia|Olazti]], [[Altsasu]], [[Urdiain]], [[Iturmendi]], [[Bakaiku]], [[Etxarri Aranatz|Etxarri-Aranatz]], [[Arbizu]], [[Ergoiena]], [[Lakuntza]], [[Arruazu]], [[Uharte Arakil]], [[Irañeta]], [[Arakil]] eta [[Irurtzun]]
|herririk handiena= Altsasu
|herriaren biztanleak= 7.655
|web= www.sakana-mank.com/
|}}
'''Sakana''' [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garai]] mendebaldeko [[haran]] bat da, [[Iruñeko
Luzeran, Ziorditik Irurtzuna 35 kilometro ditu; eta zabaleran, leku gehienetan ez ditu 5 baino gehiago. Ziordia da mendebalderen dagoen herria, [[Gasteiz]]tik 42 kilometrora baitago. Irurtzun da ekialderen dagoen herria, [[
Sakana Euskal Herriko erdigune geografikoan dago.
29. lerroa:
=== Mendiak ===
[[Fitxategi:Beriain mendia Altsasutik.jpg|thumb|250px|Beriain mendia Altsasutik ikusita]]
Sakana eskualde menditsua da. Bere muga naturalak ere mendiak dira. Honela Hegoaldean [[Urbasa]]ko mendilerroak egiten du muga [[Ziordia]]tik [[Etxarri
Iparraldean [[Altzaniako mendiak]] daude [[Ziordia]]tik [[Altsasu]]ra, [[Aizkorriko mendilerroa]]ren hegoaldeko aldea direlarik. [[Altsasu]]tik [[Irurtzun]]era [[Aralar|Aralarreko
Zentruan [[Andia mendilerroa]]k duen punturik altuena kokatzen da, [[Beriain (mendia)|Beriain mendia]] hain zuzen ere, 1.494 metrorekin. Horrek harana bitan zatitzen du, hegoaldean [[Ergoiena]] geratzen delarik eta iparraldean [[Arbizu]]tik [[Irurtzun]]era doazen herriak.
38. lerroa:
=== Ibaiak ===
Sakanako ibairik garrantzitsuena haranean behera egiten duen [[Arakil (ibaia)|Arakil ibaia]] da, [[Bakaiku]]rarte [[Burunda]] izenarekin ezagutzen dena.
Sakanan Arakil ibaiak bere ezkerretik [[Altzania
=== Demografia ===
50. lerroa:
]]
Sakanako biztanleriaren gehiena [[Altsasu]]n bizi da. Hala ere, biztanleriaren zati handi bat 1.000 eta 2.000 biztanle arteko hainbat herritan barreiatua dago. Bigarren herririk populatuena [[Irurtzun]] da eta ondoren [[Etxarri Aranatz|Etxarri-Aranatz]], [[Olatzagutia|Olazti]] eta [[Lakuntza]]. Populaziorik txikiena duten herriak [[Ergoiena]] eta [[Arakil]] dira; herri gehienek ez dute 100 bizilagun baino gehiago.
Oro har, esan daiteke populazioak Altsasu, Etxarri Aranatz eta Irurtzun dituela gunetzat, bertan pilatzen baita komertzio eta industria gehiena, hala nola garraioa eta osasun etxeak.
59. lerroa:
# [[Altsasu]]: 7.527 biztanle ([[2007]]).
# [[Etxarri Aranatz|Etxarri-Aranatz]]: 2.450 bz.
# [[Irurtzun]]: 2.200 bz.
# [[Olatzagutia]]: 1.739 bz.
120. lerroa:
|
* [[Ziordia]]
* [[Olatzagutia|Olazti]]
* [[Altsasu]]
* [[Urdiain]]
* [[Iturmendi]]
* [[Bakaiku]]
* [[Etxarri Aranatz|Etxarri-Aranatz]]
** [[Lizarragabengoa|Lizarrabengoa]]
* [[Arbizu]]
* [[Ergoiena]]
143. lerroa:
** [[Egiarreta]]
** [[Zuhatzu]]
** [[Ekai (argipena)|Ekai]]
** [[Etxarren]]
** [[Urritzola]]
210. lerroa:
=== Antzinaroa ===
[[
[[V. mendea]]n Erromatar Inperioaren galerak eragindako hainbat faktorek ere eragina izan zuten Sakanan. K.o. 409an herri barbaroak ([[suebo]], [[bandalo]] eta [[alano]]ak) penintsulara Pirineotatik sartzean, Sakanatik igaro ziren hegoalderako bidean. [[415|443an]] [[
Uharte Arakilgo Zamartze monastegiaren inguruan zabaldu den aztarnategian merobingiarren txanpon bat topatu da, K.o. VII. mendekoa.
=== Erdi Aroa ===
Ohiturak dioenez, Altsasuko San Pedro baselizan [[Nafarroa]]ko lehenengo erregea, Abartzuza eta Ameskoetako Jauna [[Gartzia Ximenez]] koroatu zuten. Hori dioen idatzi bat dago baselizako sarreran. Hala ere, sinesmen hau ez da oso fidagarria eta badirudi kondaira bat baino ez dela. Dena den, gertakari honek aukera handiak eman zizkion Aro Modernoan hainbat onura edukitzeko. Idazki horren arabera [[717]]ko [[urtarrilaren 20]]an gertatu zen eta Iruñeko Apezpikua eta 600 [[noblezia|aitoren seme]] agertu ziren. [[Gregorio II.a]] aita santuak, erregetza hori [[abuztuaren 30]]ean onartu zuen [[bulda]] baten bidez.
[[1194]] eta [[1234]] [[Antso
[[1208]]an Burundako biztanleei [[Guardia]]ko forua eman zien [[Antso Indartsua]]k, aukera handiak ematen zituena. Ura erabiltzeko, epaiketa justu bat edukitzeko edo euren etxera norbait sartuta hiltzen bazuten isun bat bakarrik ordaintzeko eskubidea ematen zien besteak beste. [[1336]]an berrezarri zen forua, zegoen kopia [[Agurain]]go biztanleek erre baizuten Altsasuko eliza erre ondoren. [[1375]]an [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]] erregeak berriro eman zien forua.
[[1210]]ean [[Irurtzun]], [[Izurdiaga]], [[Satrustegi]], [[Ihabar]] eta [[Irañeta]]ri forua eman zien [[Antso Indartsua]]k. [[1365]]ean [[Karlos II.a Nafarroakoa]]ak Aginart izeneko lekua saldu zien Ihabartarrei eta [[1398]]an Ilarrazu erosi zioten [[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.ari]]
[[1312]]an Nafarroa Arabako gaizkileengandik babesteko [[Etxarri Aranatz|Etxarri-Aranatz]] eraiki zen, aurretik zegoen Aranaz herriko biztanleek populatu zutelarik. [[1351]]an herria eraikia zegoen eta urte horretan herria fortifikatzeko obrak hasi ziren, baina 1396an beharrezkoa ez zela erabaki zuten.
[[1377]]an Nafarroako Erregeak [[Urizko Rodrigo]]ri [[Arruazu]] kendu eta [[Arellanoko Juan Ramirez]]i eman zion. [[1394]]an Irañetari Zabal eta Torrino izeneko lurrak eman zizkien erregeak.
240. lerroa:
=== Aro Modernoa ===
[[1500]]. urtean [[Nafarroako
[[Nafarroako konkista]]ren pasarte garrantzitsuak gertatu ziren Sakanan. Honela [[1512]]ko [[uztailaren 21]]an Gaztelako gudarosteek [[Etxarri Aranatz|Etxarri-Aranatz]] konkistatu zuten eta hurrengo egunean Uharte-Arakil. Gaztelarrak [[Agurain]]dik sartu ziren eta [[Luis Beaumont]] [[Leringo kondea]] izan zen tropen buru. Honek Sakanako herriak ez suntsitzeko eskatu zuen eta [[Iruñea]]ra sartu aurretik Uharte-Arakilen egon ziren gotortuak. [[1512]]an [[Ozkia]]ko igarolekuan erronkariarrek eta gaztelarrek eginiko guduari Irurtzungo gudua ere deitzen zaio.
[[1568]]an [[Arbizu]]ko 49 etxe erre ziren.
248. lerroa:
[[1575]]an inkisizioak [[sorgin]]keriaren aurkako prozesuak hasi zituen, bereziki Ziordia eta Urdiainen. Azken herri honetan [[Maria Martiz]] izeneko emakume bat deserriratu zuten. Urte batzuk geroago Inkisizioak Altsasun epaimahai txikia osatu zuen.
[[
=== Aro Garaikidea ===
Aro Garaikidean Sakanak ere garrantzi estrategikoa izan zuen. Gipuzkoa eta Espainia lotzeko biderik errezena Altsasutik igarotzen zen. Hori dela eta errepideak eta trenbideak eraiki ziren.
[[1794]]ko [[urriaren 15]]ean espainiar tropek [[Lekunberri (argipena)|Lekunberritik]]
[[Napoleon Bonaparte|Napoleonen]]
Trenbidearen eraikuntzak garrantzi demografiko handia izan zuen. Altsasuk bere populazioa modu ikusgarri batean gehitu zuen eta industria gune garrantzitsu bilakatu zen. Fundizioak irekitzerakoan are eta garrantzitsuagoa izan zen. Gizarte eredu berriaren (liberala) eta zahrraren artean gatazka sortu zen Sakanan. [[
=== XX. Mendea ===
[[XX. mendea]]n, behin foruak galduta industria iraultza iritsi zen Sakanara. Hasierako Altsasuko industriaguneaz gain bestelakoak ireki ziren Etxarri Aranatzen, Lakuntzak eta Irurtzunen eta beranduago gainontzeko herrietan. Industriaren sakabanatze honek herri txikiagoetan ere lana egotea lortu zuen.
[[Espainiako Gerra Zibila]]n Nafarroa berehala erori zen [[Emilio Mola|Mola
Sakanan beste kasu esanguratsuena Etxarri Aranatzkoa izan zen, altxamendua eta gerra zibila etortzean, Benedikto Barandallak, errekete talde baten kapitain lanak erabat bere gain hartu zituen, Sakana guztian zehar herriz herri aritu zen bolondresak bilduz eta altxamendu eta bando faxistarekin bat ez zetozenak inolako errukirik gabe erreprimitzen, asko fusilatuz, bortxatuz, txantajeatuz, lapurretak eginez... Etxarriarren artean esaterako, Anizeto Albarrazin eta Julian Mauleon fusilatu zituzten, hogeitalau urteko nekazariak ziren biak.
349. lerroa:
==== Sakanako euskara ====
[[
Gaur egun, [[Koldo Zuazo]]ren sailkapen berrian, Etxarritik ekialderako hizkerak (Ergoienekoa barne) [[nafarrera]]ren barnean daude, eta Burundakoa nahasia da, nafarreraren, [[gipuzkera|erdialdeko
Hala ere, herri bakoitzak bere esaera eta aditz propioak erabiltzen ditu. Aldea nabarmena da Bakaikuren eta Etxarri-Aranatzen artean,kilometro bateko distantziara egon arren, oso euskara ezberdinaz hitz egiten dute.
372. lerroa:
== Sakanar ospetsuak ==
* [[Constantino Salinas|Constantino Salinas Jaka]] ([[Altsasu]], [[1886]]-[[1966]]), politikari sozialista eta medikua.
* [[Patxi Ondarra]] ([[Bakaiku]], [[1925]]-[[2005]]), apaiz eta [[
* [[Jose Maria Satrustegi]] ([[Arruazu]], [[1930]]-[[2003]]), euskal idazle eta euskaltzaina.
* [[Juanjo Olasagarre]] ([[Arbizu]], [[1963]]-), euskal idazlea.
379. lerroa:
* [[Iker Flores]] ([[Urdiain]], [[1976]]-), txirrindularia.
* [[Castillo Suarez]] (Altsasu, 1976-), euskal poeta.
* [[Egoi Martínez|Egoi Martinez]] (Etxarri-Aranatz, 1978-), txirrindularia
== Erreferentziak ==
|