Duna: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
|||
1. lerroa:
[[Fitxategi:Libya 4608 Idehan Ubari Dunes Luca Galuzzi 2007.jpg|thumb|right|300px|'''Duna''', [[Libiako basamortua]]n.]]
[[Fitxategi:DunePyla.JPG|thumb|300px|Dune du Pilat, airetiko ikuspegia ([[Arcachongo badia]]).]]
'''Duna''' [[haize]]ak sorrarazten duen gainazaleko [[harea|hondar]]-meta da, [[erliebe]]a sortzen duena. Kostaldekoak nahiz kontinentalak (azken kasu honetan [[basamortu]]etan gehienetan) izan daitezke [[muino]] hauek.
Muino edo duna horietako batzuk egonkorrak izaten dira, baina beste zenbait, higitu egiten dira haizearen norabidearen arabera. Duna batzuk, zeharretara hedatzen dira, haizeak beti norabide berean eragiten duen tokietan. Haizeak eragiten dien aldean, [[malda (argipena)|malda]] leuna eta beste aldea berriz malkartsua izaten dute horiek. Luzetara hedatzen direnek, malda berdintsua izaten dute alde bietan eta besteak baino handiagoak eta garaiagoak izaten dira. Gaur egun [[Libiako basamortua]]n daude munduko dunarik handienak.
Hainbat egitura izan dezakete haizearen intentsitate eta erregimenaren arabera. Beraz, haizearen eraginez sortutako edozein hondar metatzea edo mendixka bezala defini daiteke duna. Alde batetik, duna biziak edo aktiboak izan daitezke: haizearen eraginez etengabe lekualdatzen dira [[landare]]rik ez dagoelako. Beste alde batetik, ez aktiboak edo finkoak direla esaten da landarediak lekuz aldatzea galarazten dienean. Duna mota desberdinak daude: batzuek [[ilargierdi]] forma dute, ''barkhan'' izenekoek, batetik bestera tarte handia izaten da eta muturrak mugimenduaren norabiderantz bideratuak dauzkate; beste batzuek hogeita hamabost gradu inguruko malda dute [[
== Kokapena ==
35. lerroa:
* Zeharkako dunak: haizearen norabidea beti bera izaten den lekuetan eta hondar ekarpena handia denean sortzen dira. Hondar ekarria eta haizearen norabidea konstanteak direnean, zeharkako dunak sortzen dira. Eremu handiak betetzen dituzte, [[uhin]] formakoak izaten dira, eta gailur [[bihurgune]]tsuak eta haizearekiko [[elkarzut]]ak izaten dituzte. Uhinetik uhinera tarte erregularrak izaten dira eta batzuen eta besteen arte [[deflazio]] guneak izaten dira; horietatik mugitzen dira zatiki finak.
* Ilargierdi itxurakoak edo ''Barkhanak'': haizearen norabidea beti bera izaten den lekuetan baina hondar ekarpena mugatua denean sortzen dira. ''Barkhana'' dunak ilargierdi baten forma duten metatzeak dira, haizearen norabidearen kontrako aldean irekitzen direnak. Duna horien forma bi faktoreren eta faktore horien orekaren mende dago: haizearen indarra batetik, eta bestetik, hondar malda, 33 edo 34 gradu bitartekoa izaten dena. Zeharkako profila, beraz, disimetrikoa du; hau da, alde batean malda gutxiko aurpegi [[ganbil (argipena)|ganbila]]
* Luzetarako dunak: hondar ekarpena mugatua den lekuetan sortzen dira, haizeen konbergentzia gertatzen denean. Luzetarako dunak, bestalde, ''seif'' izenaz ere ezagutzen dira eta nagusi den haizearekiko paralelo diren gailur estu eta luzez osatzen dira. Kilometro askotan zehar heda daitezke, eta zenbaitetan ehun kilometrotatik gorakoak izaten dira; garaierari dagokionez, berrehun metro ere irits dezakete. Duna horien eraketari buruzko teorien artean ez dago adostasunik: batzuen ustez, hondarraren pilaketa hutsetik sortzen da duna, oztopo baten atzean eta haizearen norabidean, besteen ustez, berriz, ''barkhan'' aldez suntsitu horien (adarren) koaleszentzia adierazten dute duna hauek. Beste iritzi berriagoen arabera, aire jarioak [[helize]] formako mugimenduak egiten dituenean, eta mugimendu horiek hasierako hondar metatzeetako tarte edo barrutietan gertatzen direnean sortzen dira duna mota horiek. [[Australia]] erdialdean lur hedadura handiak hartzen dituzte; hala ere, hedadura ikusgarrienak [[Sahara]] basamortuko iparraldean, ''[[erg]]'' handietan, eta [[Arabia|Arabiar
* Izar itxurako dunak: haizearen norabidea aldakorra den lekuetan sortzen dira. Izar itxurako dunak edo duna [[piramidal]]ak hondar pilak dira; oinarriek zenbait puntatako izar baten itxura dute, eta punta horiek bat egiten dute gailurrean. Izar itxurako dunak oso garaiak izaten dira: inguruko [[ordoki]]aren mailatik gora ehun metro ere izan daitezke. Duna erradial mota hau [[
* Duna parabolikoak: [[itsasertz]] hondartsuetan haize bortitzek jotzen dutenean sortzen dira. [[
== Duna garaienak ==
50. lerroa:
|-
![[Federico Kirbus duna]]
|~1.230|| ~2.845 || Bolsón de Fiambalá, Fiambalá, [[Catamarcako probintzia|Catamarca probintzia]], [[Argentina]] || Munduko garaiena<ref>[http://www.sandboard.com/locations/argentina/bolson.htm Sandboard Magazine]</ref>
|-
!Cerro Blanco duna
56. lerroa:
|-
!Badain Jaran dunak
| ~500 || ~2.020 || Badain Jaran basamortua, Alashan ordokia, Barne Mongolia, [[Gobi|Gobi basamortua]], Txina || Munduko duna finko garaienak eta Asiako garaienak<ref>[http://www.newscientist.com/article.ns?id=dn6712 Mystery of world's tallest sand dunes solved - 24 November 2004 - New Scientist<!-- Bot generated title -->]</ref>
|-
!Rig-e Yalan duna
62. lerroa:
|-
!Big Daddy/Dune 7<br />(Big Mama?)<ref>[http://www.met.gov.na/dpwm/parkprof/Sossusvlei/2nd%20Fact%20sheet%20Sossusvlei.pdf Big Mama highest dune]</ref>
| ~383 || ~570 || Sossusvlei dunak, [[Namib|Namib basamortua]], Namibia|| Namibiako Ingurumen eta Turismo Ministerioaren arabera, munduko garaiena
|-
!Mount Tempest
74. lerroa:
|-
!Ming-Sha dunak
| ? || 1.725 || Dunhuang oasia, [[Taklamakan|Taklamakan basamortua]], Gansu, Txina ||
|-
!Medanoso duna
| ~550 || ~1.660 || [[Atacamako basamortua|Atacama basamortua]], Txile || Txileko garaiena
|}
|