Wikipedia

Euskal Herriko historiaurrea: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
tNo edit summary
t Robota: Birzuzenketak konpontzen
5. lerroa:
=== Behe-Paleolitoa ===
[[Fitxategi:Bifaz cordiforme.jpg|thumb|left|200px|Atxeliar kulturako [[bifaz]] bat.]]
Behe-[[Paleolito]]a orain dela 1.500.000tik 100.000 urtera luzatzen den aldia da. Garai honetan [[Euskal Herria]]n [[atxeliar kultura]] garatu zen eta ''[[Neanderthalgo gizaki|Homo neanderthalensis]]''a bizi zen. Garai honetan ez dira aurkitu hezurrik<ref name="Hiru1">[http://www.hiru.com/historia/historia_00150.html Prehistoria Euskal Herrian - hiru.com]</ref> baina bai hainbat harri landu. [[Urbasa]]ko iturri batzuetatik gertu, [[Koskobilo]]n eta [[Dima]]n hainbat aztarna aurkitu dira.<ref name="Origenes">PEÑALVER, XAVIER. "Orígenes". Txalaparta, 2005. Orrega. ISBN 84-8136-328-6</ref> Euskal Herrian orain dela 200.000tik hasten da kontatzen, lehenagoko aztarnarik ez baita aurkitu. Euskal Herrian, garai hartan, kobazuloak erabiltzen ziren babesteko. Kobazulo hauetatik gertu beharrezkoak ziren gauza guztiak egon behar ziren: janaria, ura, egurra...
 
Euskal Herritik gertuko lekuetan ''[[Homo antecessor]]''ren hezurrak aurkitu dira, batez ere [[Atapuerca]]n. Bertan aurkitutako hezurrez gain [[bifaz]]ak eta antzeko tresnak aurkitu dira eta hauek ere Euskal Herrian badira.
16. lerroa:
Garai honetan landarez eginiko janzkerak erabiltzen zituzten<ref name="Hiru2">[http://www.hiru.com/artea/artea_euskal_herrian/29 Historiaurrea Euskal Herrian - hiru.com]</ref>, eta animalien tendoiak eta ileak gehiago erabiltzen ziren. Honek ehizaren gehikuntza egon zela adieraz dezake.
 
Aztarnategi gehienak ibaien inguruan daude, urak garrantzi handia baitu. Aurkitutako aztarnategi garrantzitsuenak hauek dira: [[Arrillor]], [[Axlor]], [[Olha]] eta [[Amalda]]. Garrantzi pixka bat txikiagoarekin garai honetan [[Izturitze|Isturitze]], [[Koskobilo]] eta [[Lezetxiki]] daude.
 
=== Goi-Paleolitoa ===
22. lerroa:
[[Fitxategi:Franco-Cantabrian region.gif|thumb|200px|Zonalde Franko-Kantauriarrean dauden labar-arteadun kobazuloak agertzen den mapa]]
{{Sakontzeko|Goi Paleolitoa Euskal Herrian}}
Goi-Paleolitoa orain dela 35.000 urtetik 10.000 urtera luzatzen da mundu osoan, baina [[Euskal Herria]]n pixka bat luzatu daiteke, neolitoaren sarrera beranduago izan baitzen. Epe honetan [[Neanderthalgo gizaki]]a ''[[Gizaki|Homo sapiens]]''arengatik aldatu zen, gaur egungo gizakia. Euskal Herrian 15-20 pertsonako taldez osatutako leinuak bizi ziren<ref name="Hiru2" />, kobazulo txikiagoetan eta askotan lautadatan ere.
 
Garai hau oso hotza izan zen, azkeneko glaziazioarekin bat. Itsasoa gaur baino 100-120 metro beherago zegoen. Garai honetan hilobiratzeak eta musika bezalako portaera sinbolikoak agertu ziren.
28. lerroa:
Garai honetan aztarnategi ugari daude, baina garrantzitsuenak hauek dira:
;[[Izturitze eta Otsozelaiako leizeak|Isturitz]]: [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Behereko]] [[Donamartiri]]n kokatuta aztarnategirik garrantzitsuena da, hainbat aztarnaz gain munduan aurkitutako [[txirula]]rik zaharrena dago bertan.
;[[Gatzarria]]: [[Zuberoa]]ko [[Zühara]]n kokatuta [[Châtelperroniar|Châtelperroniar kulturakulturatik]]tik [[Gravettiar|Gravettiar kulturakulturara]]ra doazen teknikak aurkitu dira.
;[[Koskobilo]]: [[Nafarroa]]ko [[OlaztiOlatzagutia|Olaztin]]n, hainbat aztarna, baina gaur egun apurtua dago [[harrobi]]aren eraginez.
;[[Bolinkoba]]: [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Abadiño]]n, [[Gravettiar]], [[Solutrear]] eta [[Magdaleniar|Magdaleniar kulturakulturaren]]ren hainbat aztarna aurkitu dira.
;[[Labeko Koba]]: [[Arrasate]]n, [[Gipuzkoa]]. Gaur egun apurtua dagoen arren [[1987]]tik [[1989]]ra hainbat aurkikuntza egin ziren bertan.
;[[Ekain]]: [[Gipuzkoa]]ko [[Deba]]n, labar aldeko hainbat margo oso interesgarri aurkitu dira bertan, [[Magdaleniar|Magdaleniar kulturakulturaren]]ren aldikoak.
;[[Aizpitarteko leizeak|Aitzbitarte]]: [[Gipuzkoa]]n, [[Errenteria]]n. Bost kobazulo dira guztira eta horietatik hirutan hainbat aurkikuntza garrantzitsu egin dira.
 
=== Epipaleolitoa ===
{{sakontzeko|Epipaleolitoa Euskal Herrian}}
[[Epipaleolito]]a Euskal Herrian orain dela 10.000 urtetik 6.500 urtera doan epea da. Epe honetan hobekuntza klimatiko handia egon zen eta horregatik [[kobazulohaitzulo|kobazuloetatik]]etatik lautadetara bizitzera joateko aukera zabaldu zen. Garai honetan jantziak animalia larruekin eta landareekin egiten ziren, jada botoi eta joskurekin.
 
Garai honetan labar-artea galdu zen eta arte eroangarria ia-ia desagertu. Hala ere hilobiratze sinbolikoak geroz eta ugariagoak dira eta honek beste mundu baten sineskera egon daitekeela esan nahi dezake.<ref name="Hiru2" />.
 
Aztarnategi garrantzitsuenak haeuk dira:
;[[Anton Koba|Antton Koba]]: [[Oñati]]n dagoen kobazulo honetan [[aziliar]] aldiko aztarnak aurkitu dira.
;[[Santimamiñe]]: [[Kortezubi]]n. Urte askotan garrantzi handiko aztarnategia izan zen, bertan aurkitutako material kopuruagatik eta labar-arteagatik. Bertako IV. eta V. mailetan aurkitu dira Epipaleolitoko aztarnak.
;[[Fuente Hoz]]: [[AnuzitaAnuntzeta|Anuzitan]]n dago gaur egun gauza gehien aurkitu diren aztarnategia, epipaleolitotik [[neolito]]ra doana.
;[[Zatoia]]: [[AbaurreagainaAbaurregaina|Abaurreagainan]]n kokatua Pirinio aldeko aztarnategi garrantzitsua da, aziliar aldiko aztarnategi zaharrak aurkitu dira.
 
== Neolitoa ==
[[Fitxategi:Rocks Navara dolmen, Spain 02-2005 01.jpg|thumb|200px|[[Trikuharri]]a [[Bilar]]ren ([[Araba]])]]
{{sakontzeko|Neolito eta Kalkolitoa Euskal Herrian}}
[[Neolito]]a [[K. a. 3. milurtekoa]]n iritsi zen Euskal Herrira, baliteke [[zelta|zelten]] inbasio batekin batera. Garai honetan antzinako [[ilargiilargia]]a eta [[Mari]]ren gurtza alde batera utzi zen eta [[eguzkieguzkia]]a eta [[Urtzi]] pertsonaiak agertu ziren gurtzan.<ref name="Gaiak">"Euskal Herriko historia". Gaiak argitaletxea. 1. atala.</ref>
 
Neolitoaren ezaugarria lehenengo aldiz [[nekazaritza]] eta [[abeltzaintza]] agertzea izan zen. Euskal Herrian [[gari]]a, [[artatxiki]]a, [[olo]]a... agertu ziren eta [[txakur|zakur]], [[zaldi]] eta [[ardi]]ak etxekotu ziren. Bi bizimodu horien agerpenarekin jendartea bi zatitan banatu zen: mendietan abeltzainak bizi ziren, batez ere lur komunaletan oinarritzen zena, eta, beste aldetik, nekazaritza, jabetza pribatuan eta [[sedentario (argipena)|sedentarismoan]] oinarritzen zena.<ref name="Gaiak" />. Horrekin bi kultura bereizi ziren: alde batetik [[megalito|megalitismoetan]] oinarritutakoa, hasiera batean [[trikuharri]]ekin eta gero [[harrespil]] eta [[zutarri (argipena)|zutarriekin]]ekin. Bestetik lehenengo herriak sortu ziren, etxebizitza finkoekin.
 
Aztarnategi nagusienak hauek dira:
58. lerroa:
;[[Kobaederra]]: [[Kortezubi]], [[Bizkaia]]. Nekazaritza eta abelazkuntzako aztarnak.
;[[Peña Larga]]: [[Kripan]], [[Araba]]. [[Zeramika]]z gain abereak agertu dira.
;[[Los Cascajos]]: [[Los Arcos|Urantzia]], [[Nafarroa]]. Herrixka oso bat aurkitu da, nekazaritzan guztiz sartua.
 
Horretaz gain ehundaka trikuharri eta bestelakoak daude Euskal Herrian, batez ere [[Pirinioak|Pirinio]] aldean eta [[Aralarko mendilerroa|Aralar]] mendilerroan. Beste batzuk, ordea, lautadetan daude.
 
== Kobre eta Brontze Aroak ==
69. lerroa:
Neolitotik zetorren dekorazio gabeko zeramikak oraindik jarraitu zuen ahalik eta [[Ontzi kanpaniformeen kultura]] iritsi zen arte, batez ere [[Ebroko harana]]n ezarri zena. Brontze Arora arte oraindik ere [[megalito]]en eraikuntzak jarraitu zuen.
 
[[Akitania]]n [[Artenaziar kultura]]ren presentzia egon zen, [[Garona]]tik hedatu zen kultura berri bat. Brontze Aro berantiarrean [[Hego Euskal HerriHerria]]ann abeltzaintzako [[Cogotas I kultura]] iritsi zen.
 
== Burdin Aroa ==
{{sakontzeko|Brontze eta Burdin Aroak Euskal Herrian}}
[[Burdin AroaAro]]nan [[zelta]]k euskal lurraldeen inguruan ezarri ziren, herri [[indoeuropar]] bat. Honek influentzia ekarri zuen eta [[zeltiberiar]]aren eta [[euskara]]ren arteko harremana zein ote zen oraindik-orain eztabaidagai dago. Dirudienez urte askotan elkar harremanetan egon ziren bi kultura ezberdinak. [[Kutxa Zelaien Kultura]] [[Ebro]]tik gora egin zuen eta [[Hallstatt kultura]] ezarri zen Euskal Herrian.
 
Hala ere aztarnategi askok lur eremu zabalak utzi eta berriro mendietan daude aztarnak, baliteke arrazoi defentsiboak zirela eta. Epe honetan nekazaritzak balioa irabazi zuen abeltzaintzaren gainetik. Garai honetan agertu ziren [[harrespil]]ak, [[zutarri (argipena)|zutarriak]]ak eta ''[[kastro|gaztelu zaharzaharrak]]rak''.
 
Garai honetan jantziak [[liho]] eta [[artile]]a bezalako ehunak erabiltzen ziren, josiak. Dirudienez gizonezkoek [[ezpata]]k eramaten zituzten soinean.<ref name="Hiru2" />
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Euskal_Herriko_historiaurrea"(e)tik eskuratuta