Iruñeko Erresuma: berrikuspenen arteko aldeak

'''Iruñeko Erresuma''', orobat '''Iruñea-Naiarako Erresuma''' izenaz ezaguna,<ref>''Annales Regni Francorum'' {{lang|la|''navarri''}} eta {{lang|la|''pampiloneneses''}} bereziten dute (Collins 1985:166)</ref> [[Antzinako Erroma|erromatarren]] garaian [[Pirinioak|Mendebaldeko Pirinioetako]] {{lang|la|''civites''}} nagusia izana zen [[Pompaelo]] inguruan [[Goi Erdi Aroa]]n sortutako aginte sistema izan zen, gero [[X. mendea]]n [[Nafarroako Erresuma]] eratuko zuena. [[824]]. urtean sortu zuten [[Banu Qasi]] [[tutera]]rren eta [[IruñeaIruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko diozesiren]] laguntzari esker,<ref name = "Collins">{{es}} [[Roger Collins]], ''Los vascos'', Alianza Editorial, 1985. ISBN 84-206-2592-2 .166. orr.</ref> [[Eneko Aritza]] lehenengo erregea izanik.

[[Karolingiar leinua|Karolingiar]] inperioak behin baino gehiagotan erakutsi zuen lurraldeaz jabetzeko nahia, baina ez dago batere argi eragina zenbaterainokoa izan zen, [[Iruñea]]n ere ez, garaiko hiri handiena zena. Ezaguna da [[778]]ko [[abuztuaren 15]]ean gertatutakoa, [[Karlomagno]]k Iruñeko harresiak eraitsi ondoren, euskal tribuek armadaren atzealdea ezdeustu zuten [[Orreagako gudua (778)|Orreagako guduan]]n.

[[806]] eta [[812]] urteetan, badirudi Iruñea [[frankoak|frankoen]] menpean zegoela, eta [[Hispaniako Marka|Hispaniako marka]] osatzen zuten [[konderri]]etako bat zela. Hala ere, enperadore frankoek ezin zuten inperioz haraindiko lurraldeak behar bezala zaindu, etxean zuten arazoak zirela-eta. Horrela, apurka-apurka eskualdea inperioaren eraginetik ateratzen joan zen eta bertako dinastia indartzen. [[824]]. urtean, [[Eneko Aritza]] buruzagia bertako errege izendatua izan zen<ref name = "Collins">166. orr.</ref>, Iruñeko errege-erreginen aitzindari.

Oinordekoa [[Gartzia I.aGartzea Eneko Nafarroakoa|Gartzia Eneko]] (851-882) izan zuen<ref>Barrau-Dihigo, Lucien. ''"Les origines du royaume de Navarre d'apres une théorie récente"''. ''Revue Hispanique''. 7: 141-222. orr. (1900)</ref>. Honek [[Kordobako emirerria]]k preso izan zituen urte asko eta litekeena da [[Semeno leinua|Semeno leinuko]] [[Gartzea Semenez|Gartzia Ximenez Iruñekoa]] erregeorde edo erregekidea izatea<ref>Lakarra de Miguel, José María. ''"Textos navarros del Códice de Roda"''. ''Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon''. 1:194-283 (1945).</ref>.

[[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a Asturiaskoa]] eta [[Aragoiko konderria|Aragoi]] eta [[Pallars Jussà]]ko kondeek antolaturiko [[905eko Iruñeko estatu kolpea|905eko estatu kolpearen]] ondorioz [[Fortun I.a Gartzia NafarroakoaGartzez|Fortun Gartziak]] (882-905), [[Aritza leinua]]ren azken erregea, tronuari [[Antso I.a GartzesGartzez|Antso I.a Gartzesen]]en (905-925) alde uko egitera behartu zuten<ref>Pérez de Urbel, Justo. ''"Lo viejo y lo nuevo sobre el origin del Reino de Pamplona"''. Al-Andalus. ([[1954]])</ref>. Aritzatarra monje bihurtu eta [[Leire|Leireko monasterioamonasterioan]]n hil zen. Antso, berriz, bere buruarentzat "Iruñeko errege" titulua lehendabizikoa izan zen<ref name = "Collins">190. orr.</ref>.

[[Fitxategi:Navarra-10-11-cc-ru.png|thumbnail|left|[[X. mendea|X.]] eta [[XI. mendemendea|XI. mendeetako]]etako zabalkuntzak]]

[[Semeno leinua]]k erabat aldatu zuen erresuma berriko aliantzak, [[Banu Qasi]]tarrak baztertuz eta inguruko erresuma [[Kristautasunakristautasun|kristauekin]] batera lan eginez. [[Antso I.a GartzesGartzez|Antso Gartzesek]], [[Ordoño II.a Leongoa]]ren laguntzaz, [[Naiara]] konkistatu<ref>Rodríguez Fernández, Justiniano ([[1997]]): ''"Reyes de León (I). García I, Ordoño II, Fruela II y Alfonso IV"'' [[Burgos]]: La Olmeda. ISBN 84-920046-8-1</ref>, eta [[924]]an [[GartziaGartzea I.a NafarroakoaSantxez|Gartzia Antso]] (925 - 970) bere semeak lurralde berriak jendeztatu zuen, bertan zeuden monasterioei esker. Honek [[Andregoto Galindez]] [[Aragoiko konderria|Aragoiko kondesa]] ezkondu zuenez, bere semeak konderria ere izango zuen<ref>[http://www.covadonga.narod.ru/Navarra.html www.covadonga.narod.ru: Наварра]</ref>.

Hala ere, bere posizioa ez zen guztiz segurua eta [[Antso II.a NafarroakoaGartzez Abarka|Antso «Abarka»]] (970 - 994) eta bere oinordekoa zen [[GartziaGartzea II.a NafarroakoaSantxez Ikaratia|Gartzia Antso «Dardaratia»]] [[Almanzor]]rek garaituak izan ziren<ref>Pérez de Urbel, Justo. ''"Los Primeros Siglos de la Reconquista, (Años 711-1038)"'' España Christiana: Comienzo de la Reconquista (711-1038)aldizkarian. [[Madril]]: Espasa Calpe, [[1964]].</ref> eta [[Kordobako kaliferriaKaliferria|Kordobako kaliferriari]]ri zergak ordaindu behar zuten.

[[Antso III.a Gartzez Nagusia|Antso III.a Nagusia]] (1004-1035) [[Euskal Herria|Euskal Lurraldea]] batu zuen lehena izan zen, [[Arabiar mundua|arabiar]] kronistek "Euskaldunen Jauna", "Rex Íberícus" eta "Rex Navarrae Híspaníarum" deitua<ref>P. German de Iruña, [http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/riev/26655660.pdf ''"Discutibles interpretaciones de la moneda de Sancho el Mayor"'']</ref>. [[Euskal Herria]] ez ezik inguruko lurraldeetako jauna zen eta bere Erresuma [[Astorga]]tik [[Ribagortzako konderria|Ribagotzaraino]] zihoan<ref name=besga>{{erreferentzia |egilea = Armando Besga Marroquín |izenburua = Sancho III el Mayor. Un rey pamplonés e hispano |argitaletxea = [[Deustuko Unibertsitatea]] |aipua = Por el Norte, la frontera del reino pamplonés está clara, los Pirineos (caso de haberse extendido la autoridad de los reyes navarros hasta el Baztán, lo que es lo más probable, pero que no se puede acreditar hasta el 1066), y no se modificó. No es cierto, pese a todas las veces que se ha dicho, que Sancho III lograra el dominio de Gascuña (la única Vasconia de entonces, es decir, el territorio entre los Pirineos y el Garona, en el que la población que podemos considerar vasca por su lengua sólo era una minoría). El rey navarro únicamente pretendió suceder en 1032 al duque de Gascuña Sancho Guillermo, muerto sin descendencia, lo que bastó para que en algunos documentos se le cite reinando en Gascuña. Pero la verdad es que la herencia recayó en Eudes.}}</ref>. [[1023]]. urtean Antso III.a Nagusiak [[Lapurdi]]ko bizkonderria sortu zuen bere lehengusu [[Lupo Antso]]rentzat eta berau [[Baiona]]n finkatu zen. [[Zuberoa]], [[Antso Gilen Gaskoniakoa|Gilen I.a Indartsua]] bizkondearen esku utzi zuen eta [[Baigorri]]ko bizkonderria sortu zuen ([[1033]]); ekintza horiek, sistema feudalaren barnean kokatu behar badira ere, euskal batasunerako ondorio erabakigarriak ekarriko zituzten. [[1032]]an [[Antso VI.a Gilen GaskoniakoaGaskoiniakoa|Antso Gilen Gaskoniakoa]] hil zenean, saiatu zuen [[Garona]]raino heldu baina ezin<ref>[http://www.euskomedia.org/aunamendi/126968/100527?idi=es#100527 Auñamendi (ISBN 84-7025-147-3)]</ref>. Hala ere, [[Ipar Euskal HerriHerria|Ipar Euskal Herriko]]ko lurraldeetako estatus juridikoa ez da ondo ezaguna gaur egun eta badaude historialari batzuk teoriaren aurka daudenak<ref>{{erreferentzia |egilea= [[Gonzalo Martínez Diez]] |izenburua = "Sancho III el Mayor Rey de Pamplona, Rex Ibericus" |data = 2007 |argitaletxea = [[Madril]]: Marcial Pons |orrialdea = 114 |isbn = 978-84-96467-47-7}}</ref><ref>{{erreferentzia |egilea= [[José María Lakarra|Lakarra de Miguel, José María]] |izenburua = Historia política del reino de Navarra |data = 1972

|argitaletxea = [[Iruñea]]: [[Nafarroako Kutxa|Nafarroako Aurrezki Kutxa]] |orrialdea = 202 |aipua = Pero debo confesar que para esta teoría tan bien forjada, no encuentro ninguna base documental. Si bien los nombres de los primeros vizcondes de Labourd pueden ser tenidos por navarros, no está comprobado su entronque con ninguna familia conocida de "seniores" navarros; ni en los documentos de Pamplona se cita nunca el vizcondado de Labourd o de Bayona, ni en los documenaos de estas tierras se hace ninguna alusión a las "tenencias" o gobiernos que pudieran tener sus vizcondes en el reino de Pamplona. En resumen, ni hay pruebas de que Sancho el Mayor apoyara militarmente al duque de Gascuña contra el conde de Tolosa, ni que luego le despojara del vizcondado de Labourd para entregárselo a su mayordomo, ni de que en vida de Sancho Guillermo realizara el menor acto de hostilidad contra él ni se atribuyera autoridad alguna sobre el ducado de Gascuña. Las relaciones entre ambos debieron ser de amistad, más estrecha que con el conde de Barcelona, dados los antecedentes y los lazos de parentesco que les unían.}}</ref>.

[[1035]]ean hil zenean<ref>Martín Duque, Ángel J. ([[2007]]). ''"Sancho III el Mayor de Pamplona, el rey y su reino (1004–1035)"''. [[Iruñea]]: [[Nafarroako Gobernua]]. ISBN 978-84-235-2952-0</ref>, euskal [[foru zuzenbideazuzenbide]]nan ohiturazkoa legez, erresuma banatu zuen:

* [[GartziaGartzea III.a Santxez Naiarakoa|Gartzia]] oinordekoak [[tronkaleko ondasun]]a, hau da, arbasoetatik jasotakoa, jarauntsi zuen, hau da Iruñeko Erresuma. Gainera, [[Aragoi]] eta [[Gaztela]]n lurralde batzuk ere jaso zituen;

Laster hasi ziren tirabirak anaien artean eta [[GartziaGartzea III.a Santxez Naiarakoa|Gartzia Santxez "Naiarakoa"]] (1035-1054) [[Atapuercako gudua]]n [[Fernando I.a Leon eta Gaztelakoa|Fernando]] anaiak hilda izan zen<ref>Martínez Diez, Gonzalo ([[2004]]). ''"El Condado de Castilla"''. [[Valladolid]]: Gaztela-Leongo Junta. ISBN 84-8718-275-8</ref>.

Oinordekoa [[Antso IV.a NafarroakoaGartzez Peñalengoa|Antso «Noblea»]] (1054 - 1076) izan zuen. Aitak jasandako arazo berak izan zituen Antsok. [[1067]]an [[Antso II.a Gaztelakoa]]ren politika hedagarriak [[Hiru Antsoen Guda]] zeritzona eragin zuen<ref>Constable, Olivie Remie (argitaratua). ''"Concerning King Sancho I of Aragon and His Deeds"''. Lynn H. Nelson. ''"Medieval Iberia: Readings from Christian, Muslim, and Jewish Sources"''. [[Pittsburgh|Pittsburg]]: University of Pennsylvania Press, [[1997]]. ISBN 0 812 215 699</ref>. Gudan, [[Antso II.a Gaztelakoa]]k eta [[Antso V.a NafarroakoaRamirez|Antso]] [[Aragoiko erregeenerrege-erreginen zerrenda|Aragoiko kondeak]] nafarra mendean hartu zuten.

[[1076]]ko [[ekainaren 4]]an, [[Funes]]eko Peñalen auzoan ehizaldian zegoela, bere anaien azpijokoen ondorioz Erramun anaiak amildegitik bota zuen erregea. Bere hilketaren ondorioz, [[Alfontso VI.a Gaztelakoa]]k [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]] okupatu zuen eta [[Antso V.a NafarroakoaRamirez|Antso Ramirez]] [[Aragoiko erregeenerrege-erreginen zerrenda|Aragoiko kondea]] Iruñea eta Naiarako errege (1076-1094) bihurtu zen<ref>Ana Isabel Lapeña Paúl, ''"Sancho Ramírez, rey de Aragón (¿1064?–1094) y rey de Navarra (1076–1094)"'', [[Gijón|Xixon]]: Trea, [[2004]]. ISBN 84-9704-123-2</ref>. Horrela [[XII. mendemendea|XII. mendeko]]ko antolaketa politikoa eta hiru belaunaldiz Iruñeko Erresuma [[Aragoiko Erresuma]]rekin bat egin zuen.

Hurrengoa [[Petri I.a Santxez|Petri I.a Nafarroakoa]] (1094 - 1104) izan zen. [[Aragoi]] aldean bere lurraldeak zabaldu zituen [[Huesca]], [[Barbastro]] eta [[Sariñena]] konkistatuz<ref name="Ubieto">Ubieto Arteta, Antonio, [http://www.derechoaragones.es/es/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=1457&forma=&presentacion=pagina&forma=&posicion=220&accion_ir=Ir ''"Creación y desarrollo de la Corona de Aragón"''], [[Zaragoza]]: Anubar, [[1987]]. ISBN 84-7013-227-X.</ref>.

[[Aragoiko Erresuma|Aragoiekin]] batera zuen azken erregea [[Alfontso I.a Nafarroakoa|Alfontso ''Borrokalaria'']] (1104 – 1134). Hau borrokalari sutsua omen zen bere lurraldeak bikoiztu egin zituelako, batez ere [[1118]]an [[Zaragoza]] konkistatu zuelako<ref>Lakarra de Miguel, José María, ''"Alfonso el Batallador"'', [[Zaragoza]], Guara, [[1978]]. ISBN 84-85303-05-9.</ref>. Bere kanpainetan [[Kordoba]], [[Granada (argipena)|Granada]] edo [[Valentzia]]ko ateak jo zituen<ref name="Ubieto"/>. [[Urraka Gaztelakoa]] emakumea zuenez, [[Gaztelako Erresuma|Gaztela]] eta [[Leongo Erresuma|Leongo erresumetan]] erregeordea ere izan zen. Hala ere, hil zenean, eta polemika sortuz, [[ordena militar]]rei utzi zien bere erresuma. Nobleziak onartu ez eta nafarrek [[GartziaGartzea VIV.a NafarroakoaRamirez Berrezarlea|Gartzia Ramirez «Berrezarlea»]] (1134-1150) aukeratu zuten errege<ref>Lourie, Elena. "[http://links.jstor.org/sici?sici=0038-7134%28197510%2950%3A4%3C635%3ATWOAI%22%3E2.0.CO%3B2-G ''"The Will of Alfonso I, 'El Batallador,' King of Aragon and Navarre: A Reassessment]"'' ''Speculum'', 50. Liburukia, 4. zbk ([[1975]]eko urria), 635–651. orr.</ref>.

Honek ez zen [[Egoitza Santua|Aulki SantuSantuaren]]aren gustukoa eta erregea deitzeko ''Dux Pampilonensium'' edo ''Dux Navarrorum'' esamoldeak erabili zituen. Gainera [[Alfontso VII.a Gaztelakoa]] enperadoreak [[basailu]]tzat hartu zituen bai Gartzia bai [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso «Jakituna»]] (1150 - 1194) bere semea<ref>Grassotti, H. ([[1964]]) ''"Homenaje de García Ramírez a Alfonso VII."'' Vianako Printze Erakundea. 94–95. orr.</ref>. [[1157]]an enperadorea hil eta Antsok bere menpekotza berritu zuen [[Antso III.a Gaztelakoa]]rekin urte hartako [[azaroaren 11]]n. Baina, Antso III.a ez zuen luzaroan iraun [[1158]]an hil baitzen, tronua hiru urteko [[Alfontso VIII.a Gaztelakoa|Alfontso VIII.aren]] eskuetan utzita. Errege umearen tutoretza lortzeko borrokak [[Gaztelako Erresuma]] ezegonkortu eta ahuldu zuen eta [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso «Jakitunak»]] menpekotzatik ateratzea lortu zuen<ref>Angel J. Martín Duque ''"Sancho VI el Sabio y el Fuero de Vitoria"'', (Vianako Printze erakundea, 63. urtea, 227. zbk, [[2002]])</ref>. Gaztelaren aurkako kanpaina hasi baino lehen, aldaketa nabarmena izan zen: Antsok ''Pampilonensium Rex'' titulua erabiltzeari utzi eta ''Rex Navarre'' titulua aldarrikatu zuen. Horrela [[Nafarroako Erresuma]] sortu zen.