Wikipedia

Israelgo historia: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t Robota: Birzuzenketak konpontzen
5. lerroa:
{{sakontzeko|Palestinako historia}}
 
K. a. XII. mendean Jakoben ondorengoak garai hartako [[Kanaan]]en ezarri ziren, [[Egipto]]ko esklabutzatik irten ondoren. [[Dabid]]en garaian [[Israelgo tribuak|tribuak]] monarkiaren baitan batu ziren (K.a. 1000 urtean), baina [[Salomon]]en erregetzaren ostean bitan banatu ziren: [[Israelgo Erresuma]] eta [[Judako Erresuma]]. Ordutik aurrera israeldarrek botere politikoa galdu zuten, eta [[Babiloniar Inperioa|Babilonia]], [[Persia]], [[Mazedonia (argipena)|Mazedonia]] eta [[Erroma]]ren menpe egon ziren.
 
[[Erroma]]tarren kontrako matxinadaren ostean [[Palestina]]tik kanporatu zituzten, judutarren [[Diaspora]]ri hasiera emanez. XIX. mendean zehar [[Moses Hess]] eta, batez ere, [[Theodor Herzl]]en eraginez, [[sionismo]]a deitutako ideologia sortu zen. Honen arabera, [[judu]]ek [[Palestina]]ra itzuli behar dute beraien estatua sortu eta [[antisemitismo]]tik libre bizi ahal izateko.
 
[[LehenengoLehen Mundu Gerra|Lehenengo Mundu Gerraren]]ren ostean, [[Palestina]] [[Britainia Handia]]ren esku gelditu zen. Honek zalantzak zituen [[judu]]en itzuleraren gainean. Hala ere, 1917an Balfour adierazpena onartu zuen, [[judu]]ek [[Palestina]]n beraien egoitza nazionala eraikitzeko zuten eskubidea aldarrikatuz. Hala ere, [[arabiar]]rekin ez hasarretzeko nahiak konpromisoak hartzea zailtzen zioten.
 
== Independentzia eta arabiarrekin gatazka ==
15. lerroa:
 
 
1947an [[Britainia Handia]]k argi ikusi zuen ezin zituela [[judu]]ak eta [[arabiar]]rak adiskidetu, eta 1958ko udarako bertatik aldegin nahi zuela adierazi zuen. Horren aurrean [[Nazio Batuen Erakundea]]k [[Palestina]] bitan banatzeko plana onartu zuen: estatu judua eta estatu arabiarra, [[Jerusalem|Jerusalen]] eta bere inguruak nazioarteko erregimen berezi baten baitan utziz.
 
[[Arabiar Liga]]k zatiketa hori gaitzetsi egin zuen, eta 1948ko maiatzaren 14an Israelgo independentzia aldarrikatzean gerra deklaratu zion estatu jaioberriari. Gerra horretan ([[1948ko Arabiar-israeldar Gerra|Lehen gerra arabiar-israeldarra]]) Israel atera zen garaile, zatiketa planean zegokion lurraldeari beste %26 gehitu baitzion. [[Jordania]]k [[Zisjordania]] eta [[Jerusalem]]go alde zaharra konkistatu zituen, eta [[Egipto]]k [[GazaGazako zerrenda|Gazako]]ko zerrenda.
 
Gerran zehar eta beronen amaieran, Israelek konkistatutako lurraldeetatik hainbat [[arabiar]]rek alde egin behar izan zuten (600000 eta 900000 artean, kalkuluen arabera). Gehienbat ingurko estatu arabiarretan erbesteratu ziren, eta horrela sortu zen Palestinako errefuxiatuen arazoa, Israel eta bere auzokide arabiarren arteko gatazkan osagai garrantzitsua dena.
24. lerroa:
[[Fitxategi:1956 Suez war - conquest of Sinai.jpg|thumb|220px|Suezko gerra]]
 
1956an Israelek [[Frantzia]] eta [[Erresuma Batua]]rekin batera [[Egipto]] erasotu zuen. [[Frantzia]]k eta [[Erresuma Batua]]k Suezko kanalaren nazionalizazioa eragotzi nahi zuten eta Israelek, aldiz, [[Egipto]]tik barneratzen zitzaizkion terroristen baseak erasotu nahi zituen. Israelentzat Suezko gerra garaipen argia izan zen arren ([[Sinai|Sinaiko penintsula]] bereganatu zuen), [[Frantzia]] eta [[Erresuma Batua]]rentzat erabateko porrota izan zen, nazioartean ordura arte izandako hegemonia galdu baitzuten bertan.
 
Nahiz eta gerra ondoren Israel [[Sinai]] eta [[GazaGazako zerrenda|Gazatik]]tik erretiratu behar izan, [[Egipto]]ko mugan segurtasuna lortu zuen, ondoren jarri ziren [[Nazio Batuen Erakundea|NBEtako]] soldaduei esker. Hala ere, bake egoera oso zalantzazkoa zen. Suezko gerratik aurrera [[Ekialde Hurbila]] munduko gune gatazkatsuenetakoa bihurtu zen.
 
== Sei Eguneko gerra (1967) ==
{{sakontzeko|Sei Eguneko Gerra}}
 
[[Egipto]], [[Siria]] eta [[Jordania]]ko armadek egindako mugimenduek Israelen susmoak piztu zituzten, eta estatuok erasotzea pentsatu zuen, geroko erasoren bat saihesteko. Armada arbiarren arabera, beraien mugimenduak Israelek [[Sinai|Sinaiko penintsula]] konkistatzeko eginiko aproben erantzuna izan ziren.
 
Gerra honetan zehar, Israelek [[Sinai]]ko penintsula konkistatzea lortu zuen, [[Suezko kanala|Suezko kanaleraino]]. Ordura arte [[Jordania]]ren esku egondako [[Zisjordania]] eta [[Jerusalem]] ekialdea ere bereganatu zituen, eta [[Siria]]ren esku zeuden Golango gainak ere hartu zituen.
46. lerroa:
1973ko urriaren 6an (judutarrentzat Yom Kippur penitentziako jaia) [[Egipto]]k eta [[Siria]]k Israel erasotu zuten ustegabean. Israelek uko egiten zion bake segurua lortu arte okupatutako lurraldeetatik alde egiteari. Garai hartan, gainera, [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuen]] laguntza jasotzen hasi zen era erregularrean. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna]]k aldiz, arabiarren aldeko jarrera hartu zuen, bereziki [[Egipto]]ri laguntza militarra eskainiz.
 
Israelek lortu zuen egun gutxitan [[Sinai|Sinaiko penintsulapenintsulatik]]tik eta Golanetik jasotako erasoei aurre egitea, eta gerra amaitu zenean lurralde okupatuak bere menpe jarraitu zuten. Hala ere, gerra honek krisi ekonomiko sakona ekarri zuen herrialde kapitalistetara, petrolioaren prezioak ikaragarri igo baitziren arabiarren boikoten ondorioz.
 
== Egiptorekin bakea ==
 
[[Egipto]]ko buruzagi [[Anuar as Sadat|Anwar al-SadatSadatek]]ek, [[Israelgo Lehen Ministroen zerrenda|Israelgo lehen ministro]] [[MenachemMenahem Begin|Menachem Beginen]]en gonbiteari erantzunez, [[Jerusalem]] bisitatu zuen 1977an. Sadatek [[Israel]]en izateko eskubidea onartu eta Knesset edo parlamentuan hitzaldi garrantzitsua egin zuen, bakea eta adiskidetzea eskatuz. Hala ere, Israelek Sinai, Zisjordania, Gaza eta Golan konkistatzea gaitzetsi zuen.
 
1978ko irailean [[Jimmy Carter]] [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetako]] lehendakariak [[Egipto]] eta [[Israel]]en arteko bake plana adostu zuen Begin lehen ministroarekin. Era berean, akordio hori gainerako estatu arabiarrengana zabaltzea pentsatu zen, behin hauek Israelen izaera onartu ondoren.
60. lerroa:
== Libanoko Gerra ==
 
1948ko gerraren ondoren ([[1948ko Arabiar-israeldar Gerra|Lehen gerra arabiar-israeldarra]]) Israel eta [[Libano]]ren arteko muga nahiko segurua zen. Hala ere, 1970ean [[Jordania]]k errefuxiaturik zituen hainbat ekintzaile kanporatu zituen, eta hauek Libano hegoaldean ezarri ziren. Hortik, Israelgo iparraldea erasotzen zuten sarri. 1978an Israel Libanoko hegoaldean sartu zen terrorista palestinarren aurka eraso egiteko. Hala ere, [[Nazio Batuen ErakundeErakundea]]akk hartutako erabaki bati jarraituz, Israel Libanotik erretiratu zen.
 
Hala ere, Palestinaren Askapenerako Fronteak Israel erasotzen eta Libanoko armada kristauaren aurkako ekintzak egiten jarraitu zuen. 1982an Israel berriro sartu zen Libanon, PAFko gerrilak deusezteko asmoz. Gerra honek Israelen bertan ere krisi gogorra eragin zuen, hildako asko izan baitzituen armadak.
69. lerroa:
[[2014]]ko [[abenduaren 2]]an, hauteskundeak aurreratzeko eskatuko zuen Netanyahuk, bi ministro kargugabetu ostean<ref>[http://www.berria.eus/albisteak/105992/bozak_aurreratzeko_eskatuko_du_netanyahuk_bi_ministro_kargutik_kendu_ostean.htm «Bozak aurreratzeko eskatuko du Netanyahuk, bi ministro kargutik kendu ostean»], ''Berria'', 2014-12-02</ref>. Koalizioko desadostasunek eraginda, Lapid eta Livni kargugabetu eta legebiltzarra desegin zuen lehen ministroak<ref>Adrian Garcia, [http://www.berria.eus/paperekoa/1851/017/001/2014-12-03/netanyahuk_lehenbailehen_aurreratuko_ditu_hauteskundeak.htm «Netanyahuk «lehenbailehen» aurreratuko ditu hauteskundeak»], ''Berria'', 2014-12-03</ref>.
 
[[Martxoaren 17]]ra aurreratu zituzten hauteskundeak<ref>[http://www.berria.eus/albisteak/106007/martxoaren_17ra_aurreratuko_dituzte_hauteskundeak_israelen.htm «Martxoaren 17ra aurreratuko dituzte hauteskundeak Israelen»], ''Berria'', 2014-12-03</ref>. Israelgo Gobernuaren krisia bere garaipentzat ikusi zuen [[Hamas]]ek [[GazaGazako zerrenda|Gazako]]ko gerra galdu zuela erakusten zuelako<ref>[http://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/osoa/2773726/israel--gobernuaren-krisia-garaipentzat-jo-du-hamasek/ «Israelgo Gobernuaren krisia garaipentzat jo du Hamasek»], ''EiTB'', 2014-12-03</ref>. Muturrerako bidea hartu zen eta joera nazionalista handiko gobernu bat osatzeko aukera zuten eskuineko alderdiek<ref>Xabin Makazaga, [http://www.berria.eus/paperekoa/1791/019/001/2014-12-04/muturrerako_bidea_hartu_du_netanyahuk.htm «Muturrerako bidea hartu du Netanyahuk»], ''Berria'', 2014-12-04</ref>.
 
== Ikus, gainera ==
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Israelgo_historia"(e)tik eskuratuta