Renania: berrikuspenen arteko aldeak

'''Renania'''<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/eaeb/eoda/exonimoak.pdf|orrialdea= 113| egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua= Munduko leku-izen nagusiak euskaraz eta Euskal Herriaren inguruko exonimia}}</ref> ([[alemanieraaleman]]zieraz: ''Rheinland'') [[Rhin]] ibaiaren alde bietatik hedatzen den [[Alemania]]ko eskualde historikoa da<ref>{{Erreferentzia| abizena= Dickinson |izena= Robert E |urtea=[[1964]]| izenburua= Germany: A regional and economic ''wild'' geography |lekua= [[Londres]] |argitaletxea= Methuen |orrialdea= 357}}</ref> Hala ere, egun Rhin ibaiaren arroaren behekaldeko eskualdea izendatzeko erabiltzen dute, [[Bingen am Rhein|Bingen]] eta [[Herbehereak|Herbeheretako]] mugaren artekoa edo [[Neckar]] ibaiaren lotunetik [[Kolonia (argipena)|Koloniaraino]]raino artekoa<ref>{{Erreferentzia|abizena= Marsden |izena= Walter |urtea= [[1973]]|izenburua= The Rhineland |argitaletxea= Hastings House |lekua= [[New York]]| isbn= 978-0-8038-2070-8}}</ref>. Egungo [[Renania-Westfalia]], [[Renania-Palatinatua]] eta [[Sarre|Saarland]] ''land'' edo estatuetako lurrak hartzen zituen.

Hegoaldeko eta ekialdeko eskualdeak nahiko menditsuak dira ([[Westerwald]], [[Hunsrück]], [[Taunus]] eta [[Eifel]] mendilerroak dituztenak) eta Rhin eta [[Mosela (ibaia)|Mosela ibaiaren]]ren haranek zeharkatuak dira. Iparraldean [[Ruhr]] ibaiaren harana dago.

[[Fitxategi:Koblenz im Buga-Jahr 2011 - Deutsches Eck 01.jpg|thumb|300px|right|[[Mosela (ibaia)|Mosela ibaia]] [[Koblentza]] hirian.]]

Renaniako hiri nagusiak [[Akisgran]], [[Bonn]], [[Duisburg]], [[Düsseldorf]], [[Koblentza]], [[Kolonia (argipena)|Kolonia]], [[Krefeld]], [[Leverkusen]] eta [[Treveris]] dira.

[[Julio Zesar|Zesarren]]ren konkistaren garaian (K.a. 57) herri [[zelta]]-[[germaniarantzinako germaniarrak|germaniarrak]]rak bizi ziren lurralde hartan. [[Antzinako Erroma|Erromatarrek]] Germania Beherea, Germania Garaia eta Galia Belgika herrialdeetan banatu zuten lurraldea eta [[Zesar Augusto|Augustoren]]ren garaian (K.a. 9) Erromako Inperioko iparraldeko muga eratu zen bertan. Erromatarrek gaztelu asko eraiki zituzten Rhin eta [[Danubio ibaia|Danubio ibaien]] artean. III. mendean hasi ziren herri germaniarren erasoak eta V. mendean eratu zuten [[franko (argipena)|frankoek]]ek beren erresuma [[Treveris]] hiria konkistatu ondoren, 460an.

[[Klovis I.a]] erregearen lurraldea izan ondoren, [[Austrasia]]ren eta [[karolingiar leinua|karolingiarren]]ren erresumen barnean egon zen. 843an [[Lotaringia]]ko erreinuaren barnean geratu zen, eta 925ean [[Germania]]ko inperioarenean. Handik aurrera apezpiku hiriak (Treveris, Kolonia) eta lurralde feudal burujabeak eratu ziren.

XIII-XIV. mendeetan bultzada handia izan zuen [[Hansa]]ri loturiko Rhin ibaiaren bazterreko hirietako ekonomiak; garrantzitsua izan zen, halaber, arte eta kulturaren garapena ([[Heidelberg]] eta [[Mainz]]eko unibertsitateak). XVI. mendean, erreformaren garaian, [[katolizismo]]ari eutsi zioten herrialde gehienek; [[Frantzia]]ko koroa Lotaringiaz jabetu zen eta XVII. mendean [[Brandeburgo]]ko etxe prusiarra zabaldu zen Kleve eta Mark aldera. [[Hogeita Hamar Urteko gerraGerra|Hogeita Hamar Urteko gerraren]]ren garaian (1618-16148), [[Alsazia]] geratu zen Frantziako koroaren mendean. Luis XIV.ak sendotu zuen nagusigo hura, baina Lotaringia ez zitzaion 1766 arte Frantziako koroari lotu.

[[Fitxategi:Hohenzollernbrücke_Kölner_Dom.jpg|thumb|right|300px|[[Kolonia (argipena)|Kolonia]] hiria gauez.]]

Frantziako iraultzaren garaian sortu ziren Rhin aldeko departamenduak (Sarre, Mont-Tonerre, Rhin-et-Moselle). XIX. mendearen hasieran Frantziaren aurkako sentimendua zabaldu zen Renanian, eta 1815ean [[Prusia]]ren mendeko estatu bihurtu zen lurraldea. Industriaren emanari esker, Alemaniako lurralde aberatsena izan zen Renania. Frantziak saio ugari egin zituen XIX. mendean lurralde hura bere egiteko eta lotze proposamen bat ukatu zitzaien frantsesei [[Versaillesko itunaItuna|Versaillesko itunean]], [[Lehen Mundu Gerra]]ren ondoren (1918). Alemaniak gerra haren ondoko kalte-ordainak iristen ez zirela eta, frantses gudarostea [[Ruhr (ibaia)|Ruhr ibaiaren]]ren arroan sartu zen 1923an, baina alde egin behar izan zuen 1925ean, mugimendu germaniarren (Renaniako errepublika aldarrikatu zuten 1923ko urrian) eta mendebaleko estatu aliatuen eraginaren ondorioz.

1936an [[Hirugarren Reicha|III. ReichReichean]]ean sartu zen Saarland eta, ondoren, gudaroste [[nazinazionalsozialismo|nazia]]a sartu zen Lehen Mundu Gerratik aurrera indar militarrik gabekotzat jo ziren Renaniako lurraldeetan. [[Adolf Hitler|Hitlerek]] ''Siegfred lerroa'' eraikiarazi zuen, Alemaniaren babeserako. 1945ean aliatuen mendean geratu zen Renania eta 1946an Renania-Westfalia eta Renania-Palatinatua ''land'' edo estatuak sortu ziren hango lurraldeetan; Saarland 1957koa da.