Teotihuacan: berrikuspenen arteko aldeak

167 bytes added ,  duela 8 urte
t
Robota: Birzuzenketak konpontzen
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (- errito + erritu)
t Robota: Birzuzenketak konpontzen
7. lerroa:
| ID = 414
| Kokapena = {{MEX}}
| Eskualdea = [[Latinoamerika]] eta [[Karibe (argipena)|Karibea]]a
| Urtea = 1987
| Luzapena =
17. lerroa:
Hiri [[K. a. 200]]ean sortu omen zen, [[VII. mendea|VII]]-[[VIII. mendea]]n bertan behera utzi zen arte. Gailurrean, [[1. milurtekoa]]ren lehen erdian, Teotihuacan Ameriketako hiri handiena zen, 200.000 biztanle baino gehiago baitzituen, garaiko munduko hiri populatuenetakoa. Hiri honi lotutako zibilizazioari ''Teotihuacano'' edo ''Teotihuacan'' soilik deitzen zio.
 
Inperio baten erdigunea zela eztabaidagai izan arren, [[Mesoamerika]] osoan eragin handia izan zuela argi dago. Teotihuacanoen presentzia, agian erabateko kontrol ekonomiko eta politikoa ere, [[Veracruz (argipena)|Veracruzeko]]eko hainbat gunetan eta [[Maia zibilizazioa|Maien eskualdean]] ikus daiteke. Biztanleen etnia ere eztabaidagaia da, besteren artean [[nahua]]k, [[otomi]]ak edo [[totonaka]]k izan baitzitekeen. Zenbait adituk ere proposatu duten bezala, estatu multietnikoa izan zitekeen Teotihuacan.
 
Hiria eta arkeologia gunea [[Mexikoko estatua|Mexikoko estatuko]] San Juan Teotihuacán eta San Martín de las Pirámides udalerrietan dago, [[Mexiko Hiria|Mexiko Hiritik]] 40 km ipar-ekialdera. Arkeologia gunearen eremua 83[[kilometro koadro|km²]] da eta [[UNESCO]]k [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] izendatu zuen 1987an. Egun, Mexikoko arkeologia gune bisitatuenetakoa da.
 
== Historia ==
27. lerroa:
* ''Tzacualli'' fasea (1-150): Hilen Etorbidea Eguzkiaren Piramidea eta Ilargiarena eraikitzen hasi ziren; hiriak 17km² zituen
* ''Miccaotli'' fasea (150-250): Lumadun Sugearen Piramidea eta Zitadela eraikitzen hasi ziren; hiriak gehienezko eremua hartu zuen (22,5km²) eta 45.000 biztanle zituen
* ''Tlamimilolpa'' fasea (250-450): estetika maila handiko artelanak egin ziren; Lumadun Sugearen piramideari atxikitako piramidea eraiki zen; Mexikoko Golkoarekin eta [[maia zibilizazioa|maien eskualdearekin]] harremana; hiriak 65.000 biztanle omen zituen
* ''Xolalpan'' fasea (450-650): Teotihuacango kultura ezaugarrien hedadura Mesoamerika osoan zehar; Tetitla, Yayahuala, Atetelco, Tepantitla, Xolalpan, Tlamimilolpa multzo erlijiosoak, administratiboak eta etxebizitzak eraiki ziren; hiriak 85.000 biztanle zituen;
* ''Metepec'' fasea (650-750): gainbehera (70.000 biztanle)
39. lerroa:
Teotihuacango hiriko arkitektura gotorra eta arranditsua da oro har. Hiriaren ardatza ''Hilen Etorbideak'' (ipar-hegoalde) eta ''Ekialdeko Hiribideak'' (eki-mendebalde) osatu zuten; haiek eraiki ziren garai bertsukoa dira, orobat, Eguzkiaren tenplua eta beste zenbait eraikin ospetsu. Hilen etorbidea (gaztelaniaz ''Avenida de los Muertos'', nahuatleko ''Miccoatli'' izenaren itzulpena) 1700 metro luze eta 45 metro zabal zen, eta [[plaza]] karratu batean amaitzen zen. Plaza horretan Ilargiaren piramidea eraiki zuten. Etorbidean barna, plataforma txikiagoak ere badaude. [[Azteka|Aztekek]] hilobiak zirela uste zuten, eta horregatik eman zioten izen hori etorbideari. Adituen ustez, zeremoniak egiteko plataformak ziren, gailurrean tenpluak zituztela. Hilen etorbidean, ''Ilargiaren piramidearen'' ekialdean, gotorlekua eta ''Eguzkiaren piramidea'', harkaitzez inguratua, eraiki zituzten.
 
Teotihuacanen, Erdialdeko Amerikako heste kultura batzuetan hezala, garrantzi handiko eraikina izan zen [[piramide (argipena)|piramidea]]a, baina Teotihuacangoek badituzte zenbait ezaugarri berezi: piramide garaiak eta aldi berean gotorrak dira, bolumen handikoak (1.300.000m³ ''Eguzkiaren piramidearen'' kasuan), eta [[eskailera]] ataletan banatua dute, piramidearen gorputz bakoitzean atal bana, eta eskaileraren aurrean, berriz, beste eraikin mailakatu bat dute, plataforma moduko bat. Harri horizontalak laukizuzenak dira eta idazkunak dituzte zizelatuak, baita monumentu txikiagoetan ere.
 
''Eguzkiaren piramidea'' eraiki bezala utzi zuten, ez zitzaion atal berririk edo estalki berezirik erantsi. Oinarria karratua du ia, aldeko 220 m ingurukoa. Malda handiko lau atalez osatua da eta gailurreko plataforma barne harturik 63 m-ko garaiera du. Ameriketako bigarren handiena da, [[Cholula]]koaren atzetik.
49. lerroa:
Hilen kalearen albo batean ''Nekazaritzaren tenplua'' dago, horma irudi bikainez hornitua. Hasieran piramide txiki bat zen, baina gero terraza bat erantsi zitzaion, mailadi zabal batekin.
 
Administrazio eta erlijio guneez gainera, hainbat auzo zegoen hirian. Auzoetan, bizitokiez gainera, tenpluak eta administrazio eta politikarekin loturiko eraikinak zeuden. Etxebizitzak areto eta gela laukizuzenez osatuak dira, oro har, plaza eta [[kalexka]] itxiez bereiziak. [[PezoAdobe|Pezozko]]zko hormak zituzten, ez zuten [[leiho]]rik baina [[patio]] txikietara ematen zuten; patioaren erdian ur biltegi moduko bat zegoen. Etxeek gurutze formako oinarria dute eta beso bakoitzean gela bana zuten, patiora begira. Orain arte ikertu den auzorik handiena Tlamimilolpa multzoa da. 3.500 m²-tik gorako eremua hartzen zuen eta 176 gela, 21 patio txiki, 5 plaza handi eta hainbat kalexka zeuden bertan.
 
{{irudi zabala|Teotihuacan panorama.jpg|1500px|Hilen Etorbidearen ikuspegi panoramikoa.}}
 
==Eskultura==
[[File:Busto_quetzalcóatl_en_Teotihuacán.jpg|200px|left|[[Quetzalcoatl|Suge lumadunlumadunaren]]aren burua, Quetzalcoatlen tenplukoa.]]
 
Teotihuacango multzoko arkitektura bezala, gotorra eta arranditsua da eskultura ere. Dena dela, ez zuten eskultura monumentala landu. Erliebe modura zizelkaturiko buruak ([[Tlaloc]] jainkoaren burua, [[quetzalcoatl|suge lumadunlumadunarena]]arena, etab.) eta maskarak dira eskultura aipagarrienak.
 
Maskarak hileta errituarekin loturik zeuden adituen ustez, eta oso zurrunak dira, eskultura eta artea oro har bezala, baina batzuek agerian dituzte hildakoaren ezaugarriak. Harri gogorrean egiten zituzten maskarak, [[serpentina]], [[diorita]] eta [[onize]]an, eta [[obsidiana]]zko, [[pirita]]zko, [[granate]]zko eta [[jade]]zko mosaikoez hornituak dira asko.
76. lerroa:
 
== Ikus, gainera ==
* [[Tenochtitlán|Tenochtitlan]]
 
== Kanpo loturak ==
252.705

edits