Wikipedia

Euskal Herriarentzako Sortaraua: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-behin-betiko +behin betiko)
t Robota: Birzuzenketak konpontzen
3. lerroa:
'''Euskal Herriarentzako Sortaraua'''<ref>[http://hdl.handle.net/10357/903 «Araba, Gipuzkoa, Naparroa ta Bizkai'ko Aldundien bein-beñeko ordezkariak ontzat artutako Euskalerriarentzako sortarau-asmoa. Iruña'n udalak baztar nagusian erabilliko duten Euskalerrientzako sortarau-asmoa» itemaren fitxa], Euskal Memoria Digitala webgunean.</ref> —onartu zen lekuagatik '''Lizarrako estatutua''' eta aplikatzekoa zitzaion eremuarengatik '''Hego Euskal Herriko estatutua''' izenez ere ezaguna— [[1930eko hamarkada]]n eta [[Espainiako Bigarren Errepublika]]ren barnean [[Araba]], [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] eta [[Nafarroa]] herrialdeentzako [[autonomia-estatutu]]aren proiektua izan zen.<ref>[http://www.euskomedia.org/aunamendi/79038?epi=59446&idi=eu Auñamendi Entziklopedia]</ref>
 
[[1930]] eta [[1936]] artean zenbait estatutu-proiektu egin zuten. [[Eusko Ikaskuntza]]k idatzitako zirriborro oinarria zutela<ref>[http://www.euskonews.com/0350zbk/gaia35001eu.html Javier Retegi: ''Eusko Ikaskuntzaren Euskal Estaturako Estatutu Orokorretik 75 urtera'']</ref>, gehiengo [[Karlismo|karlista]] eta [[abertzaleabertzaletasun|abertzaleak]]ak osatutako [[Lizarra]]ko [[1931]]ko [[ekainaren 14]]ren alkateen batzarrak proiektua onartu zuen [[Espainia]]ko Gorteek[[1931ko Espainiako Konstituzioa|Konstituzioa]] onartu baino lehen. Proiektuak [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko ErromatarraErromatarrarekiko]]rekiko harremanen aginpide euskal gobernuarentzat gorde zuenez, [[Indalecio Prieto]] sozialistak [[Hego Euskal Herria]]n ''Gibraltar vaticanista'' ezarri nahi zuela esan zuen. Auzi hau eta beste batzuk gailentzeko, bigarren proiektu bat onartu eta [[Nafarroa]] kontuan hartu ez zuen [[1936ko Euskadiren Autonomia Estatutua|1936ko Euskal Autonomia Estatutua]] onartu zuten [[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian|Gerra Zibilean]].
 
== Bilakaera ==
11. lerroa:
[[Espainiako Bigarren Errepublika]] aldarrikatu bezain laster, [[autonomia-estatutu]] izateko eskaria hasi zen. 582 udal galdetu ondoren %83,30a aldekoa izan zen. Hori zela eta alkate-batzorde iraunkor ([[Zangoza]], [[Getxo]], [[Azpeitia]] eta [[Laudio]]ko osatuta) aukeratu eta honek [[Eusko Ikaskuntza]]ri eskatu zion proiektuaren zirriborroa idaztea.
 
[[Nafarroako Foru Aldundia|1931ko Nafarroako Foru Aldundiaren Batzorde kudeatzaileak]], berriz, [[1931]]ko [[maiatzaren 13]]an aurreproiektu bi idaztea erabaki zuen: alde batetik ''euskal-nafarra'' (lau herrialdeentzat) eta bestetik ''Nafarroa bakarrarena'' eta ''Nafarroako barne politikarako konstituzioa''.<ref name="Jimeno">{{erreferentzia |egilea = [[Jose Maria Jimeno Jurio|Jimeno Jurío, José María]] |izenburua = Navarra en la época moderna y contemporánea |data = 2007 |argitaletxea = [[Pamiela]] |lekua = [[Iruñea]] |isbn = 978-84-7681-457-4}}</ref>. [[ErrioxaErrioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]]ko Ganbarak ere prozesuan parte hartzeko nahia azaldu zuen<ref name="puntubi"/>.
 
[[Eusko Ikaskuntza]]ren Batzordeak [[1931]]ko [[maiatzaren 31]]n ''Euskal Estatuaren Estatutu Orokorra'' izeneko txostena aurkeztu zuen<ref name=Payne>{{erreferentzia |egilea = Stanley G. Payne |izenburua = El Nacionalismo Vasco |data = 1974 |isbn = 84-7235-196-3}}</ref><ref>{{erreferentzia |egilea= [[Idoia EstornésEstornes|Estornés Zubizarreta, Idoia]] |izenburua = La construcción de una nacionalidad vasca: el autonomismo de Eusko Ikaskuntza (1918-1931) |data = 1990 |argitaletxea = [[Eusko Ikaskuntza]] |lekua= [[Donostia]] |isbn = 84-7235-196-3}}</ref>. Honen arabera lau herrialdeak "espainiar estatuaren barruan estatu autonomo gisa" antolatuko ziren eta [[Euskadi (terminoaren historia)|Euzkadi]] izango zuten izena<ref>[http://dialogiak.blogspot.com/2009/01/bigarren-errepublika-autonomiako_3714.html Estatutuaren zati baten testua euskaraz]</ref>. [[Espainiako Gobernua]]k kanpo harremanetan, komunikazioetan, moneta, [[zuzenbide penal|penal]] eta [[merkataritza-zuzenbide]]etan, Eliza-Estatu harremanetan, Espainia mailako hauteskundetan eta armadan aginpideak izango zituen. [[EuzkoEusko Jaurlaritza|Euzko Jaurlaritzak]]k berriz bere mugen barne beste gaietan edukiko zituzketen, tartean polizia eta euskal armada ([[Eusko Gudarostea|Euzko Gudarostea]]).
 
[[EAJEuzko Alderdi Jeltzalea|EAJk]]k [[ekainaren 7]]an proiektua ontzat eman zuen, oztoporik oztopo, Elizarekiko harremanak Gobernua espainiarraren eskuetan uztea gogoko ez zuelako. [[PSOEEspainiako Langile Alderdi Sozialista|Sozialistek]], errepublikazalek eta [[Karlismo|karlistek]] ere onartzen zuten, bakoitzak bere kontrako arrazoiak zituena. Guztira, lau herrialdeetako 520 udaletik 480 aldekoak izan ziren
 
[[Iruñea]]n [[ekainaren 14]]an udalen batzar orokorrera deitu zuten proiektua eztabaidatzeko. Hala ere, bertan oraindik [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] kidea ez zuen [[Koalizio Katoliko-Foruzalea]]ren mitina antolatuta zegoenez, [[Lizarra]]n egitea erabaki zuten<ref name="Jimeno" /><ref>[http://sites.google.com/site/euskallegezalea/euskalestatuarenestatutuorokorra%281931%29 Euskal Estatuaren Estatutu Orokorra (1931)]</ref>. Batzarrean puntuz puntu eztabaidatu zuten proiektua eta 427 udalek onartu zuten aldaketa bakar nagusi eginez: Euskal Estatua eta [[Egoitza Santua|Aulki SantuSantuaren]]aren arteko harremanetan autonomia bermatzen zuen, [[VaticanoVatikano Hiria|Vaticano Hiriarekin]]rekin konkordatua negoziatzeko gaitasuna izanik. Honek ''Lizarrako zuzenketa'' izan zuen izena. Bertan zeuden 220 nafar udaletatik 200k egin zuten alde (hau da, biztanleriaren %89,93a)<ref name="75 años" />. Batzarrean izandako jarrera zela eta, [[Koalizio Katoliko-Foruzalea]]k [[EAJEuzko Alderdi Jeltzalea|EAJrekin]]rekin bat egitea negoziatu eta onartu zuen. Batzarra hau zel eta, proiektua ''Lizarrako estatutu'' bilakatu zen.
 
[[Nafarroako Foru Aldundia|Nafarroako Foru Aldundiaren Batzorde kudeatzaileak]] [[ekainaren 15]]ean aipatutako hiru txosten argitaratu eta [[Eusko Ikaskuntza]]ren testua berridatzi zuen. Lau herrialdeetako proiektuaren hitzaurrean estatutu bakarraren alde egin zuen ''«Euskal Herriarentzako Sortarauak abantailak baino ez ekarriko dituelako"''<ref name="Jimeno" />.
39. lerroa:
|}
 
''Lizarrako zuzenketa'' onartzea arratsaldean bozkatu eta biztanleriaren %59,2ak onartu zuen<ref name="Jimeno" />. [[Irailaren 22]]an 420 alkate-ordezkariak (horietatik 156 nafarrak<ref name="Jimeno" />) [[Madril]]era joan zen [[Niceto Alcalá-Zamora|Niceto Alcalá Zamora]] behin-behineko gobernuaren [[presidentelehendakari|presidenteari]]ari proiektua ematera. [[Irailaren 25]] eta [[Irailaren 26|26an]] [[Espainiako Diputatuen Kongresua|Madrilgo gorteen]] batzordeak eztabaidatu eta Eliza-Estatuaren harremanei buruzko artikulua konstituzioaren kontrakotzat hartu eta guztiz errefusatu zuen proiektua.
 
[[Abenduaren 9]]an [[1931ko Espainiako Konstituzioa|Errepublikaren Konstituzioa]] onartu eta honek Estatu espainiarraren izaera laikoa finkatzeaz gain, [[Egoitza Santua|Aulki SantuSantuarekiko]]arekiko harremanak [[Espainiako Gobernua]]rentzat erreserbatzen zituen. Eliza eta Estatua bereizi, [[Espainia]]tik bestaldeko autoritatearekiko mendetasun-botoa zuten ordena erlijiosoak (hau da, [[Jesusen Konpainia]]) legez kanpo utzi eta ordena erlijiosoei heziketan aritzea debekatu zuen. Lehendabiziko proiektuaren atzera botatzeak nolabait autonomia grina berpiztu eta, Konstituzio berriaren arabera, prozesua bultzatu behar zuten lau [[foru aldundi]]ek [[Bilbo]]n [[abenduaren 15]]an bildu eta Konstituzioarekin bat zetorren proiektua idazteko Batzar Kudeatzaile aukeratu zuten. Batzarrak [[1932]]ko [[ekain]]ean bukatu zuen bere lana. Proiektua berriak ez zuen ''Euskal Estatua''z hitz egiten baizik eta ''estatu espainiarren barnean izango zen unitate autonomo politiko-administratiboa''z eta erakunde berriak [[gaztelania]]z ''País Vasconavarro'' eta [[euskara]]z ''[[Euskadi (terminoaren historia)|Euzkadi]]'' izango litzateke izena. Legearen arabera, herrialde bakoitzak bere kabuz udalen batzarra sortu eta honek elkarrekin edo bakarrik autonomia izatea erabaki behar izan zuen.
 
Proiektu berria ez zen guztiz [[Karlismo|karlisten]] gustukoa, eta bere buruzagiek jarraitzaileei boto askapena eman zien. Karlista askok [[foru]]en kontrakotzat bazuten ere, [[EAJEuzko Alderdi Jeltzalea|EAJk]]k benetako [[foru]]ak antzinako borondatean baino "gaur egunean bizi zirenean" zeudela erantzun zien.
 
[[1932]]ko [[urtarrilaren 31]]n nafar udalen batzarra egin eta hauek alde bozkatu zuten. Hala eta guztiz ere, [[Comunión Tradicionalista]]k kideei boto askapena eman eta [[Emilio Azarola]]k zuzendutako nafar-ezkerraren zati batek kontra egin zuen. 229 udaletatik 69k egin zuten kontra eta gainera Azarolak [[Nafarroa]]ko udalen eta, behin betiko bozketan, boz-emaileen bi herenak onartu behar zutela zioen zuzenketa ezartzea lortu zuen. Hona hemen emaitzak<ref name="Jimeno" /><ref>[http://www.puntubi.com/testuinguruak/irunekoasanblea.htm Iruñeko asanblea, 1932ko ekainaren 19a]</ref>:
64. lerroa:
 
Aurreproiektu berria apirilaren 21ean argitaratu eta bozketa hasieran [[maiatzaren 22]]rako prest bazegoen ere, azkenean ekainaren 19an egin zuten.
[[Fitxategi:GayarreTEATRO.JPG|thumb|300px|[[IruñeIruñea|Iruñeko]]ko [[Gaiarre antzokia|Gayarre Antzokia]], [[1932]]ko [[ekainaren 19]]ko batzarraren egoitza]]
Bitartean auziak eta eztabaidak [[Nafarroa]]ko alderdi guztietan izan ziren nagusi<ref name="Jimeno" />:
* ''[[Diario de Navarra]]'' eskuindarra eta [[Raimundo García García|Garcilaso]] bere zuzendariak eraso zuten.
* [[Comunión Tradicionalista]]k ''konstituzional eta ateotzat'' jotzen zuen.
* [[Karlismo|Karlisten artean]] [[Tomás Domínguez Arévalo|Rodeznoko kondea]] ez zen alde ez kontrakoa, baina [[Joaquín Beuntza]] sutsu izan zen bere alde.
* [[Rafael Aizpun]] eta [[Miguel Gortari]]k, gero [[CEDAConfederación Española de Derechas Autónomas|CEDAren]]ren gertukoa izango zen [[Unión Navarra]] sortuko zutenak, ade egin zuten.
* [[EAJEuzko Alderdi Jeltzalea|EAJk]]k jarraitzaile sutsua zuen.
* [[PSOEEspainiako Langile Alderdi Sozialista|Sozialistek]] kontra egin zuten ''[[Nafarroa]]n [[sozialismo]]rentzat abantailarik ez eta oztopo asko ekarriko dituelako''. Hala ere, [[Constantino Salinas]] edo [[David Jaime]] bezalako buruzagiek alde egin zuten.
* [[Acción Republicana]]k aldekoak eta kontrakoak zituen, lehendabizikoen artean [[Mariano Ansó]] zegoen.
* [[Partido Republicano Radical Socialista]]ren [[Emilio Azarola]]ren jarrerak buruzagi nagusi batzuen dimisioa eragin zuen.
119. lerroa:
|}
 
Ikusten denez, [[Nafarroa]]ko zenbakiak ez ziren zuzenketak eskatutako bi herenetik gertu ezta gehiengo soiletik ere. [[1977]]an [[Jose Maria Jimeno Jurio|Jimeno Juríok]], ''"[[Navarra jamás dijo no al estatuto vasco]]"'' bere liburuan, bortxaketa zela eta ordezkarien boto asko udalen mandatuaren aurkakoak zirela egiaztatu zuen. Honek salaketa asko sortu zituen baina ez zituzten kontuan hartu. Dena dela, [[1931]] eta [[1932]]ko bozketen arteko aldea bortxakeria<ref>[http://www.argia.com/argia-astekaria/1745/tafallar-euskaldunberria-estatutuaren-aldeko-boto-bila/euskal-estatutua-eta-nafarroa Argia: Euskal Estatutua eta Nafarroa]</ref> ez ezik beste eragileak ere izan zituen kausak: [[karlismo|karlistei]] auzi erlijiosoa kenduta ez zaie hainbeste interesatzen, ezker eta eskuindar alderdien barneko banaketa ([[Nafarroako Erribera|Erriberan]]n asko izan ziren estatutaren kontrakoak), [[1932]]ko proiektua [[1931]]ekoa baino [[zentralismo|zentralistagoa]] izatea, eta abar.
 
Harrezkero, [[EuskoEuzko Alderdi Jeltzalea|Eusko Alderdi Jeltzaleak]]k eta [[Eusko Abertzale Ekintza]]k jarraitu zuten Euskal Herriarentzako Sortarauaren alde, [[Nafarroa]]n zenbait ezkertiar alderdiekin batera ("[[Acción Autonomista]]" izeneko koalizioa sortiu zutenak). Bere buruzagietako bat zen [[Mariano Ansó]]nen esanetan estatutua [[Nafarroa]] "erreakzioaren barrutia" ez izateko beharrezkoa zen<ref>{{erreferentzia |egilea= Ferrer Muñoz, Manuel |atala = La Segunda República |izenburua = Historia Ilustrada de Navarra |data = 1993 |argitaletxea = [[Diario de Navarra]] |lekua= [[Iruñea]]| isbn = 84-604-7413-5}}</ref>.
 
[[Nafarroa]] kenduta, gainontzeko hiru herrialdeek proiektua martxan ipini eta [[1936ko Euskadiren Autonomia Estatutua|1936ko Euskal Autonomia Estatutua]] lortu zuten, jadanik [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibilean]] onartua.
 
== Erreferentziak ==
131. lerroa:
== Ikus, gainera ==
 
* [[1936ko Euskadiren Autonomia Estatutua|1936ko Euskal Autonomia Estatutua]]
* [[1979ko Euskal Autonomia Erkidegoko Estatutua]]
* ''"[[Navarra jamás dijo no al estatuto vasco]]"''
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Euskal_Herriarentzako_Sortaraua"(e)tik eskuratuta