Gengis Khan: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Removing Link FA template (handled by wikidata) - The interwiki article is not featured |
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
||
4. lerroa:
| irudia = Genghis Khan.jpg
| armarria =
| kargua = [[Mongolen
| 1data1 =
| 1data2 =
23. lerroa:
== Inperioa ==
[[Fitxategi:Mongol Empire map.gif|thumb|left|300px|[[Mongolen Inperioa|Mongoldar Inperioa]]]]
[[1167]]an jaio zen [[Baikal]] aintziratik gertu, ingurugiro aristokratiko batean. [[Borjigin]] klanekoa zen, [[Amur]] ibaitik [[
Hau zela eta, hainbat klanek bere babesa emateari utzi zioten eta handik aurrera bere familiak (bere ama, bere sei anaiak eta bera) pobrezian bizi behar izan zuen, nekazaritzatik eta arrantzatik. Honetaz gain, matxinadak izan ziren eta baita bere aitak utzitako boterea lortzeko hainbat borroka ere. Baina laster erakutsi zuen bere gaitasun eta indar militarra eta bere menpekoak garaitzeaz gain, inguruko herrialdeak ere garaitu zituen.
36. lerroa:
Azkenean [[1206]]rako [[Mongolia]] guztia bere menpe zuen. Tribuen asanblada orokor batek Tumuyin (39 urte zituen), Gengis Kan izendatu zuen [[Onon ibaia]]ren ertzean [[Quriltai]] izeneko zeremonia bat eginez. [[Uigurrera]] jarri zuten Mongoliarren ahozko eta idatzizko hizkuntza moduan eta herrialde antolatuago eta orekatuago bat bihurtzeko lanetan hasi ziren. [[Karakorum]] Mongoliako hiriburu izendatu zuten.
[[Oirate]]ak, [[Kirgiz]]ak eta [[Uigur etnia|Uigureak]]
[[1218]]an [[Kara-kitai]] erreinua lortu zituzten. Azken honekin inperioak [[Khwarezm]] inperio [[musulman]]arekin (gau egungo [[Irak]], [[Iran]] eta [[Turkestan]]go zati bat direnarekin) muga izatea lortu zuen eta hemengo agintariak erasorako asmorik ez zuela ematen zuenez, merkatariei inperiorako bideak zabaltzea erabaki zuen Genghis Khanek. Baina [[Ala al-din Muhammad]] agintariak, Mongoliatik itzultzen ari zen karabana bat erasotu zuen eta bertako pertsona guztiak hil zituen. Honengatik, eta merkatu bideen erabateko jabetza lortu nahi zuelako, Genghis Khanek musulmanak erasotzea erabaki zuen. Ala al-din- ek bere armada talde txikietan banatu zuenez eta Mongoliarrak agertzean ihes egin zuenez, erraza izan zen hauek garaitzea, nahiz eta bere semea armada berriro osatzen eta mongoliarrei aurre egiten saiatu. Beraz, [[Bukhara]] eta [[Samarkanda]] (Khwarezmeko hiriburua) suntsitu zituen, bere jeneraletako bik iparraldean eta hegoaldean aurrera jarraitzen zuten bitartean. [[1223]]rako Jwarizm guztia bereganatua zuten mongoliarrek. Geroago, Peshawar eta Lahore hiriak (gaur egungo Indiako iparraldea eta [[Pakistan]]) konkistatu zituzten. 122an, gaur egun Errusia denean sartu ziren eta [[Volga]] eta [[Dnieper]] ibaietatik [[Pertsiako golko]]raino iristen zen eskualdea arpilatu zuten.
42. lerroa:
[[1225]]an Mongoliara itzuli zen garaile. Ondoren, sortu ziren matxinadak zapaltzeari eskainiz izan bere denbora, [[Hisi-Hisia]]ko lurraldean batez ere, ez zituztelako azken kanpainarako soldaduak bidali nahi eta matxinada hasiera izan zitekeelako (Genghis Khan hil arte ez ziren deuseztatu).
Genghis Khan [[1227]]ko [[abuztuaren 18]]an hil zen zalditik erori eta pairatu zituen zauriengatik, Hisi-Hisiako erreinuari eraso egin baino lehen. Bera hil ondoren, Mongoliar inperioa bere lau semeen artean banatu zen, [[Ogodei]]ren (hirugarren semearen) agintepean. Hau, [[1229]]an ''[[Khan (titulua)|khan]]'' izendatu zuen Mongoliar printzeen asanbladak. Bere aitaren konkistak sendotu zituen; Txina iparraldekoa eta [[Korea]]ko menderatzea osatu zuen; inperioa zabaldu zuen; [[Georgia]], [[Armenia]] eta [[
Txina osoko (bai iparraldea eta baita hegoaldea ere) erabateko menderatzea Genghis Kan-en [[Kublai Kan]] izeneko bilobak egin zuen, Txinako enperadore garrantzitsuenetako bat izatera iritsi zena.
51. lerroa:
[[Fitxategi:Gengis Khan empire-fr.svg|thumb|420px|Genghis Khan eta bere jeneralen konkista nagusiak.]]
Genghis Khanek [[Mongolen Inperioa|Mongoliar Inperioa]] ez zuen indarragatik bakarrik lortu, baita estrategia onak erabili zituelako eta gobernadore ona izan zelako ere. Bere ezaugarrietako bat bere izaera eta lider itsura ziren. Garai hartan normala zena baino altuagoa zen, buru zabala zuen, masailezur indartsua eta begirada sarkorra.
Mongoliarrak herrialde borrokalaria ziren: gizon guztiak libreak zirenak (nobleak zirenak behintzat), gaztetatik gerrarako entrenatzen zirenak eta zaldunen tradizio indartsu eta aspaldiko bat zutenak. Honek, Genghis Khanek armadaren antolaketan egindako erreformekin batera eta guardia pertsonalaren sorrerarekin batez ere ( bere semeek eta beste familiako batzuek osatua), oso paper garrantzitsua izan zuen inperio Mongoliarraren sorreran. Hauek dira egindako erreforma batzuk:
* 10.000 ([[Touman]]), 1.000 ([[Mingan]]), 100 ([[Jigun|Jegun]]) eta 10 ([[Arban]]) gizoneko taldeak egin zituen. Talde hauetan etnia eta tribu ezberdinetakoak nahastu zituen eta horrela armada barruko erlazioa obetu eta sendotu egin zuen.
* Bere aginduak bidaltzeko mezularien sare handi jarri zuen martxan.
* [[Zaldi]] berriak eta ekipoa emateko lekuak jarri zituen.
| |||