Alfontso I.a Nafarroakoa: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Dexbot (eztabaida | ekarpenak)
t Removing Link FA template (handled by wikidata)
t Robota: Birzuzenketak konpontzen
8. lerroa:
| bukaera = [[1134]]ko [[irailaren 7]]a
| kargua = [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko erregea]]
| aurrekoa = [[Petri I.a NafarroakoaSantxez|Petri I.a]]
| ondorengoa = [[GartziaGartzea VIV.a NafarroakoaRamirez Berrezarlea|Gartzia Ramirez]]
| kargua2 = [[Aragoiko Erresuma|Aragoiko erregea]]
| hasiera2 = [[1094]]ko [[ekainaren 4]]a
| bukaera2 = [[1134]]ko [[irailaren 7]]a
| aurrekoa2 = [[Petri I.a NafarroakoaSantxez|Petri I.a]]
| ondorengoa2 = [[Ramiro II.a Aragoikoa|Ramiro II.a]]
| kargua3 = [[Leongo Erresuma|Leon]], [[Gaztelako Erresuma|Gaztela]] eta [[Galiziako Erresuma|Galiziako erregea]]
| hasiera3 = [[1109]]ko [[urriaurri]]a
| bukaera3 = [[1126]]ko [[martxoaren 8]]a
| aurrekoa3 = [[Alfontso VI.a Gaztelakoa|Alfontso VI.a]]
22. lerroa:
| norekin3 = [[Urraka Gaztelakoa]] ([[1114]] arte)
| jaiodata = [[1073]]
| jaiolekua = [[galdera-marka|?]]
| hildata = [[1134]]ko [[irailaren 7]]a
| hillekua = [[Poleñino]]
30. lerroa:
| egoitza =
| sinadura = Signun regis Pietro I d'Aragón.svg
| erlijioa = [[KristautasunaKristautasun|Kristaua]]
}}
 
'''Alfontso I.a ''Borrokalaria'''''<ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/es/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> ([[1073]] – [[Poleñino]], [[1134]]ko [[irailaren 7]]a),<ref name="Ubieto1987">{{erreferentzia|abizena= Ubieto Arteta |izena= Antonio |url= http://www.derechoaragones.es/es/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=1457&forma=&presentacion=pagina&forma=&accion_ir=Ir |izenburua= Creación y desarrollo de la Corona de Aragón |lekua=[[Zaragoza]] |argitaletxea= Anubar (Historia de Aragón) |urtea=1987 |isbn= 84-7013-227-X}}</ref> [[Aragoiko Erresuma|Aragoi]] eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko]] erregea izan zen ([[1104]] - [[1134]]).
 
Aita [[Antso V.a Ramirez|Antso Ramirez]] ([[Aragoiko Erresuma|Aragoi]] eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko erregea]] [[1063]] eta [[1094]] artean) eta ama [[Felizia Roucykoa]] zituen<ref>[http://www.mittelalter-genealogie.de/mittelalter/koenige/aragon/alfons_1_koenig_von_aragon_1134.html www.mittelalter-genealogie.de: Alfons I. der Streitbare]</ref>. Tronua lortu zuen [[Petri I.a NafarroakoaSantxez|Petri I.a]] sasianaia hil zenean. [[Musulman]]en aurkako borrokan nabarmendu zen, [[Zaragoza]] konkistatu eta gero bere erresuma bikoiztuz. [[Urraka Gaztelakoa]]rekin ezkondu baitzen, aldi batean [[Gaztelako Erresuma]] gobernatu zuen. Hori zela eta [[1109]] eta [[1114]] artean «Gaztela, Toledo, Aragoi, Iruñea, Sobrarbe eta Ribagortzako errege eta [[Imperator totius Hispaniae|enperadore]]» titulua aldarrikatu zuen, nobleteriaren beraren aurkako jarrerak ezkontza baliogabetu zuen arte. Bere garaipenek sona handia eman zioten [[Erdi Aroa]]n zehar eta [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] [[San Juan de la Peñako kronika]]k honela zioen [[nafar-aragoiera]]z: «''clamabanlo don Alfonso batallador porque en Espayna non ovo tan buen caballero que veynte nueve batallas venció''», hau da, «On Alfontso Borrokalaria deitzen zioten [[Espainia]]n hogeita bederatzi gudu irabazi zituen beste zaldizko hoberenik ez zegoelako». Bere kanpainetan [[Kordoba]], [[Granada (argipena)|Granada]] eta [[Valentzia]]ko ateetan izan zen eta, besteak beste, [[Valtierrako gudua|Valtierra]], [[Cutandako gudua|Cutanda]] edo [[Cullerako gudua|Cullerako]] guduetan, [[musulman]]ak mendean hartu zituen.
 
Hiltzean bere bizitzaren pasadizorik eztabaidatuenetariko bat jazo zen: erresuma militar ordenen artean banatu zuen. Hau nobleek ez zuten onartzen eta erresuma bitan zatitu zuten, [[Ramiro II.a Aragoikoa|Ramiro II.a «Monjea»k]] [[Aragoiko Erresuma]]<ref>Corral Lafuente, José Luis. ''"Historia contada de Aragón"''. [[Zaragoza]]: Leyere Ediciones. [[2007]]. ISBN 84-932395-7-7</ref> eta [[GartziaGartzea VIV.a NafarroakoaRamirez Berrezarlea|Gartzia Ramirez «Berrezarlea»k]] [[Iruñeko Erresuma]] jarauntsi zituzten.
 
== Biografia ==
43. lerroa:
=== Ume eta gaztaroa ===
[[Fitxategi:Siresa 1.jpg|250px|thumbnail|ezkerrera|[[San Pedro de Siresako monasterioa]], [[Echo Ibarra]], Alfonso Santxez infantearen eskola.]]
Aita [[1063]] eta [[1094]] artean [[Aragoiko Erresuma|Aragoi]] eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko erregea]] zen [[Antso V.a NafarroakoaRamirez|Antso Ramirez]] eta ama [[Felizia Roucykoa]]<ref>{{erreferentzia |egilea= Segura Graíño, Cristina
|izenburua = Diccionario de mujeres en la historia |data = 1998 |argitaletxea = Espasa Calpe |lekua= [[Madril]] |isbn = 84-239-8631-4}}</ref> zituen. Erregearen lehensemea ez zenez, umea zenean [[Huescako probintzia|Huescako]] [[Pirinioak|Pirinioetan]], [[Echo Ibarra]]n hain zuzen ere, dagoen San Pedro de Siresako monasteriora bidali zuten «letrak» eta arte militarrak ikasteko [[Petri I.a Santxez|Petri I.a Nafarroakoa]] bere sasi-anaiaren erreinaldian jauntxo feudala izateko. Lope Gartxes «Erromesa» zuen haurtzaina<ref>[http://www.galeon.com/medieval0/alfonsoI_bat.htm galeon.com: Alfonso I el Batallador]</ref>, gero bere zerbitzuak eskertzeko asmotan erregeak [[Pedrola]]ko jaun bilakatuta.
 
[[Infante]]a zenean, Alonso Santxez (horixe baitzen zenbait agiritan agertzen zen bere izena) [[Cinco Villas]] eta [[Jazetania]] eskualdeetan dauden [[Biel/Bienne|Biel]], [[Luna (Zaragoza)|Luna]], Ardenes eta [[Bailo]] herriak gobernatu zituen, guztiak [[musulman]]en lurraldeetatik hurbil zeudenak. Aitarekin batera, [[Huesca]]ko konkistan ([[Alcorazko gudua]], [[1096]]) eta [[Valentzia]] aldean [[Cid Campeador|El Cid]] [[almorabide]]en aurka laguntzeko espedizioetan aritu zen.
 
Hala ere, lehendabizikoz bere aita- [[1094]]an [[Huesca]]ko setioan- eta bigarrenez [[Petri I.a NafarroakoaSantxez|Petri I.a]] bere sasianaia -[[1104]]an- hil ziren. Petriren seme-alabak ere Elisabet ([[1103]]) eta Petri ([[1104]]) hilak ziren. Ferrante (edo Fernando), Alfontsoren anai handia, duela gutxi hila ere zenez, errege berria bilakatu zen.
 
=== Erreinaldiaren hasiera ===
 
[[Ribagortzako konderria]]n zegoen [[Arango harana|Arango haranean]] anaia hil zenean, jaioberria zen [[Aragoiko erresumaErresuma|Aragoiko erresumak]]k Erdialdeko Pirinioetako hiri nagusia, [[Huesca]] ([[1096]]ko [[Alcorazko gudua]] eta gero) eta [[1100]]ean [[Barbastro]], [[Sariñena]] eta [[La Sotonera|Boleya]] konkistaturik zituen. Tamalez, [[1104]]an [[Tamarite de Litera-Tamarit de Llitera|Tamarite de Litera]] setiatzean porrot egin eta konkista berriak galtzekotan zegoen. Harresiak zituzten hirietan setiatuak izanda, eskarmentu gutxi zuten. Nazioartean ia ez zuten laguntzarik: [[Urgellgo konderria|Urgelleko konderria]] ohiko aliatua izan zen eta bestetik [[Genovako Errepublika]]k [[Tortosa]] setiatzeko saiakeran zenbait [[galera]] jarri zituen. Alfontsok anaiaren zuzendaritzapean izan zen kanpaina hauetan. Ekialdetik ez zuen muga finkoa [[Kataluniako konderriak|Kataluniako konderriekin]], hala ere, orduko agirietan, [[1108]] eta [[1134]] artean, Alfontso «[[Pallarsko konderria|Pallars]] eta [[Arango harana|Aranen]] erregetzat» jotzen zuten.<ref name = "Ubieto1981">{{Erreferentzia|egile1-lotura=Antonio Ubieto|abizena1=Ubieto Arteta|izena1=Antonio|url=http://www.derechoaragones.es/es/catalogo_imagenes/grupo.cmd?posicion=1&path=1452&presentacion=pagina|izenburua=Historia de Aragón. La formación territurial|lekua=[[Zaragoza]]|argitaletxea=Anubar ediciones|urtea=[[1981]]|liburukia=1|isbn=84-7013-181-8}}</ref> Mendebaldean, gainera, [[Iruñeko Erresuma]]k galdu berriak zituzten [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]], [[Araba]] eta [[Bizkaia]] [[Gaztelako Erresuma]]ren eskuetan.
 
Koroatu zuten eta berehala, [[Zaragoza]] konkistatzeko pausoak ematen hasi zen. [[1105]]ean, koroatua izan eta urtebete pasa ondoren, [[Ejea de los Caballeros|Ejea]] hartu eta [[foru]] eman zion, foru horri esker [[hiribildu]]ak izenaz aldatu zuen eta ''de los caballeros'' bilakatu zen. ''Caballeros'' hori ([[euskara]]z ''zaldunena'') biztanle guztiak zaldun bilakatu zituelako izan zen. Urte hartan ere musulmanen eskuetan geratzen ziren [[Cinco Villas]] eskuako herriak konkistatu zituen: [[Deustia]] eta [[Sádaba]]. Horrela, mendebaldetik [[Ebro]] harana itxi zuen. Segidan [[Zaragoza]]tik hurbil [[Al-Musta'in II.a]] erregea erasotzeko gaztelu bi eraiki zituen. Batak [[Gurutzadak|Gurutzadetan]] erabiltzen zen [[goiburu (literatura)|goiburu]] zuen izena- ''Deus lo vol'', gero egungo Juslibol toponimoa sortuko zuena- eta bestea El Castellarren<ref>{{Erreferentzia|abizena1=Corral|izena1= José Luis|izenburua=Historia de Zaragoza. Zaragoza musulmana (714-1118)|lekua=[[Zaragoza]]|argitaletxea=Zaragozako Udala eta CAI|urtea=[[1998]]|isbn=84-8069-155-7}}</ref>.
 
Iparraldetik ere setiatu zuen [[Zaragoza]]. [[Hoya de Huesca/Plana de Uesca|Hoya de Huesca]] eta [[Monegros|Monegroak]] guztiz konkistatu eta [[Barbastro]] eta [[Monzón]] tinkatu zituen. [[1107]]an [[Tamarite de Litera-Tamarit de Llitera|Tamarite de Litera]] eta [[San Esteban de Litera]] konkistatu zituen, Petri I.ak lortu ezin zutena. [[Sartaldeko Zerrenda]]ren zati bat eta egungo [[Lleidako probintzia]], berriz, oraindik musulmanen eskuetan zeuden. Horrela [[Ebro]]n eta [[Cinca]]n eta oraindik musulmanen eskuetan zeuden [[Fraga (Huesca)|Fragan]] eta [[Mequinenza-Mequinensa|Mequinenzan]] finkatu zituen bere mugak.
 
=== Ezkontza eta politika Gaztelan ===
62. lerroa:
[[1104]]an koroatu eta berehala, Erresuman arazo dinastikoa sortu zuten: errege berriak hogeita hamar urte baino gehiago zituen, ez zegoen ezkonduta eta, gainera, bere leinuan bizirik zegoen bakarra, bere anaia [[Ramiro II.a Aragoikoa|Ramiro]] elizgizona zen. Bere ezkontza, beraz, ''Raison d'État'' bilakatu zen. Inguruko Erresumetan bilatu eta azkenekoz [[Alfontso VI.a Gaztelakoa]]ren alaba alarguna, [[Urraka Gaztelakoa|Urraka]], ezkontzea erabaki zuen<ref>{{erreferentzia |egilea= REILLY, B. F |izenburua = El reino de León y Castilla bajo el rey Alfonso VI (1065–1109) |data = 1989 |lekua= [[Toledo]] |isbn = 84-87103-03-0}}</ref>. Horrela [[Gaztelako errege-erreginen zerrenda|Gaztelako erregeak]] bere suhiengan laguntza militarra ez ezik, finkotasuna ekialdeko mugetan eta bere arazo dinastikoan erantzuna ere lortu zituen. Atzerritik zetorren printze bat ezkondu ondoren, bere alaba eta ondorengoak ez zuen aukeratu behar [[Gaztelako Erresuma]]n zeuden alderdi aristokratikoen artean.
 
Antza denez, ezkondu baino lehen, Urraka eta Alfontsok besteren lurraldeetan elkarri ''soberana potestas'' aintzatesten zuen ituna sinatu zuten. Horrela, Alfontso bere emaztearen lurraldeetan erregekide besterik ez zen bilakatuko. Hala ere, laster hasi zen bere aurkako jarrerak nobleteriaren artean, batez ere [[Galiziako Erresuma|Galizia]] eta [[Leongo Erresuma|Leongo erresumetan]]. Bertako nobleteriak Urrakak lehendabiziko ezkontzan [[Raimundo Borgoinakoa]]rekin izandako [[Alfontso VII.a Gaztelakoa|Alfontso printzearen]] eskubideak kolokan zeudela uste zuen. [[Donejakue Bideabidea|Donejakue Bidean]]n [[Alfontso VI.a Gaztelakoa|Alfontso VI.aren]] erreinaldian finkatutako [[Borgoina]]ko elizgizonek, batez ere, bere eskubide eta erregaliak arriskuan ikusten zituzten. Era berean, nafar monarkak zituen [[burgesia]]ren aldeko politikek erabat murriztu ditzakete aipatutako erregaliak. Oposizioak [[Paskoal II.a]] [[Aita Santuasantu|Aita Santuarekin]]rekin harreman ezin hobeak zituztenez, ezkontza indargabetzea lortu zuten. Gaztelako kronistek «''mal-abitas bodas''» ([[euskara]]z: "ezkontza madarikatuak") deitzen zioten biak [[Antso III.a Gartzez Nagusia|Antso III.a Nagusiaren]]ren birbilobak izanik [[intzestu]]-harremanentzat zutelako.
 
Ezkontza [[Monzón de Campos]]ko gazteluan [[1109]]an egin zuten, Urrakaren aita hil zen urte berean, Petri Ansurez gazteluzaina aitabitxia izanik<ref>[http://www.vegavaldavia.com/paginas.asp?num=65 en Vegavaldavia.com]</ref>. Adituek ez dakite Alfontso VI.a hil baino lehen edo hil eta gero izan bazen.
68. lerroa:
Aitaginarreba hiltzean, Alfontsoren errege ezkontidearen politika porrota izan zen. Laster saritu zituen meritu militarrak leinu zaharrak alde batera utzita. Gainera, nobleen artean bere onarpenik eza zela eta, [[burgesia]] hasiberrian oinarritu zen, antagonismo areagotuz. Urrakak, berriz, "gaztelarragoa" izanik, burgesen aurka egin eta noblezia-gortea osatu zuen. Alfontsok [[Donejakue bidea]]n [[hiribildu]]ak eratzea alde bateko erabakia hartu zuenean, merkataritza bultzatzeko asmotan, bertokoek (errege atzerritar baten sudur-sartzetzat zutelako) haserretu eta nobleteriak Urrakaren laguntza bilatu zuen.
 
[[Fitxategi:UrracaCastile.jpg|thumbnail|eskuinera|200px|[[Urraka Gaztelakoa]], [[XII. mendemendea|XII. mendeko]]ko erretratua.]]
Alfontso gaztelua eta gotorlekuak leial zirenei ematea bere politikari lotu zion: aragoitarren aldeko nobleak, guduen beteranoak eta zaldun zintzoak, aragoiarrak izanda ere. Honek areriotasuna areagotu zuen [[Gaztelako Erresuma]]n. Gortean botere galtzen ari zirela iritzi eta laster hasi ziren erregearen aurkako azpijokoak. Errieta egiteko lehendabizikoa [[CandespinaFresno de Cantespino|Candespinako]]ko kondea zen Gomo Gonzalez izan zen. Erregearen aurka altxatu ez bazen, zenbait galiziar nobleek bai.
 
Alfontsoren erantzuna, guda askoetan izandako gudari beteranoa, bortitza izan zen. Nafar-aragoiar gudarosteek matxinoen aurka bidali eta porrota latza ezarri zieten Monterrosoko gazteluan [[1110]]. Horrela, Bataiatzaileak bere aurkako matxinadak armaren bitartez zapalduko zuenaren mezua zabaldu eta oposizioak berrantolatzeari lotu zion. Hurrengo urteetan tentsio militarra nabarmendu zen. Horrek aprobetxatzeko asmotan, [[Sulaiman ben Hud al-Musta'in|Al Mustain]] [[Zaragozako taifa]]ren erregeak bere aurka egin eta [[1110]]ean [[Valtierrako gudua]]n mendean hartu zuen.
 
[[1110]] eta [[1111]] artean, Candespinako kondeak erreginari [[Alfontso VII.a Gaztelakoa|Alfontso printzea]] errege izendatzea eskatu zion, Alfontsoren aurkako nobleteriaren matxinada babes zezan. Ekintza honek aragoiar monarkak eta alderdi Gaztela zaleen arteko liskar politikoa guda ireki bilakatu zuen. El fuerte carácter de Alfontso I.aren izaera gogorra, politikan trebetasunik eza izatea eta bere emaztearen izaera ezberdinak (orduko kronika gaztelarrak, Alfontsoren kontrakoak, Urrakak Alfontsok «ahoz eta oinez» jo ziola zioela diote) ezkontzaren porrota bultzatu zuten. Alfontso Urraka eta kondearen gertutasuna desleialtasuntzat hartu bazuen ere, ez zuen arbuiatu. Hala ere, alde batetik Bernardo Clunykoa [[Toledo]]ko artzapezpikuak aita santuari eskainitako indargabetzea eta, bestetik, erregina bere etsaiekin batera bere kontra azpijokoak egiten izateak Alfontso erregina gobernatzeko gai ez zela deklaratu eta [[Zaragoza]]tik gertu zegoen El Castellar gazteluan izan zuen preso. Urrakak gaztela-leondar gotorlekuen jabeei bere senarraren aginduak ez betetzeko agindu eta Alfontsok nafar eta aragoiar gudarosteak erabili zituen [[Gaztelako Erresuma]] inbaditzeko, bakarrik [[Portugal]]go kondeen laguntza izanik<ref>Edgar Prestage, ''"Il Portogallo nel Medioevo"'', 'Storia del mondo medievale', VII. liburukia, [[1999]], 576-610. orr.</ref>. Nahiz eta Leon eta Gaztelako armadak izan ez, Condespinaren alderdia mendean hartu eta aste gutxitan [[Palentzia]], [[Burgos]], [[El Burgo de Osma-Ciudad de Osma|Osma]], [[Sahagún (León)|Sahagún]], [[Astorga]] eta [[Ourense]] konkistatu zituen, bere etsaien harridurarako.
 
Mendebaldean zegoela aprobetxatuz, Gomo Gonzalez kondeak El Castellar setiatu, Urraka erregina askatu eta [[Sahagún (León)|Sahagúnera]] eraman zuen. Hori jakitean, Alfontsok zigor-espedizioa antolatu eta hegoalderantz eraman zuen bere armada. [[1111]]an [[Toledo]] hartu eta Alfontsok Bernardo Clunykoa etsai-artzapezpikua ordezkatu zuen<ref>Carlos de Ayala Martínez, [http://books.google.es/books?id=51mYQYST7fcC&lpg=PP1&pg=PA376#v=onepage&q=&f=false ''"Sacerdocio y reino en la España altomedieval: Iglesia y poder político en el occidente peninsular, siglos VII-XII"''], [[Madril]]: Silex (Historia Medieval), [[2008]], 376. orr. ISBN 978-84-7737-214-1.</ref> [[1111]]ko [[urriaren 26]]an, egungo [[Segoviako probintzia]]ko [[Fresno de Cantespino]]n [[Candespinako gudua]]n Alfontsoren nafar-aragoiarrek eta [[Henrike I.a Portugalgoa]]k zuzendutako portugaldarrek Urraka eta Candespinaren gudarosteak mendean hartu zuen. Kondearen heriotzak erregina egoera larrian utzi eta senarrarekin adiskidetu egin behar izan zuen<ref>Bernard F. Reilly ([[1982]]), [http://libro.uca.edu/urraca/urraca.htm ''"The Kingdom of León-Castilla under Queen Urraca, 1109–1126"''], ([[Princeton]]: Princeton University Press), 358. orr.</ref> .
 
[[1112]]an [[Paskoal II.a]] [[Aita Santuasantu|Aita Santuak]]k indargabetzearen mehatxua ofizial bihurtu eta errege-erreginari elkarrekin jarraitzen bazuten [[eskumiku|eskumikatuko]] ziratekeen esan zien. Alfontso, zeharo elizkoia zena, erregina behin betiko uko egiteko aprobetxatu zuen. egoera ofizial bihurtzeko [[1114]]an [[Palentzia]]n kontzilio bat egin zuten. Alfontso [[Aragoiko Erresuma|Aragoi]] eta [[Iruñeko erresumaErresuma|Iruñeko erresumak]]k mantendu zituen eta [[Ebro]] ibarra [[errekonkista]]tzeari ekin zion. Horrela, [[1109]] eta [[1114]] artean [[Gaztelako Erresuma]]n borrokan izan ondoren, berriro [[Zaragozako taifa|Saraqustako taifa]] konkistatzera lotu zion. Hala eta guztiz ere, [[Gaztelako erresumaErresuma|Gaztelako erregearena]] ez ezik [[Leongo Erresuma]]ko tradizioan ohiturazkoa zen ''[[imperator totius Hispaniae]]'' titulua ere erabiltzen jarraitu zituen.
 
=== Zaragozako konkista ===
 
[[Errekonkista]]n [[1110]]ean baino ez zuen hartu parte izan- [[Valtierra]]n [[Sulaiman ben Hud al-Musta'in|Al Mustainen]] erasoa geldituz- Alfontsok [[Zaragoza]] konkistatzeari ekion zionean. Helburu berria eusteko asmotan, [[Gurutzadak|Gurutzadetatik]] etorri berria zen [[Gaston IV.a Biarnokoa]] elkarrizketatu eta [[Pirinioak|Pirinioez]] haraindiko aliantza finkatu zuten. Lehendabizikoz, [[1117]]an, [[Nafarroako Erribera|Erribera]] konkistatzeari lotu eta musulmanek duela gutxi okupatutako [[Fitero]], [[Corella]], [[Murchante]], [[Cascante]], [[Monteagudo]] eta [[Cintruénigo]] berreskuratu zituen. Inguruko [[mendi]]ek [[partzuergo (argipena)|partzuergo]] bilakatu zituen.
[[Fitxategi:Estatua de Alfonso I de Aragón.jpg|thumbnail|200px|[[Zaragoza]]n dagoen Alfontso I.aren estatua bat.]]
Historialarientzat zaila da kronologia zehatza ezartzea, baina [[Nafarroako Erribera|Erribera]] berreskuratze ari zela edo kanpaina hasi baino lehen, hau da [[1117]] edo [[1118]]ko hasieran, Alfontsok [[Bearno]]ra jo zuen [[Gaston IV.a Biarnokoa|Gaston IV.arekin]] zituen harremanak sendotzeko. Gaston [[Lur Santua]]n [[gurutzadak|Gurutzadetan]] izandako [[okzitania]]r gudari beteranoa izan zen, bere ohitura militar eta erlijiosoak Alfontsoren parekoak ziren eta bere [[Bearnoko bizkonderria|bizkonderria]] ere honen erresumaren parean zegoen. Gainera, hiriak setiatzean eskarmentua zuen ([[1099]]an [[Raimundo IV.a Tolosakoa]]ren zuzendaritzapean [[Jerusalem|Jerusalen]] konkistatu zuen<ref>Steven Runciman, ''"A History of the Crusades, vol. 1: The First Crusade and the Foundation of the Kingdom of Jerusalem"''. [[Cambridge]], [[1951]]</ref>), justu Alfontsoren ahultasunaren bat zena. Bere harremanak nola hasi ziren ezezaguna bada ere, laster lagun min bilakatu ziren. Litekeena da [[1117]] baino lehenagoko aliantza izatea, izan ere [[Bearnoko bizkondeenbizkonde-bizkondesen zerrenda|Bearnoko bizkondea]] [[Barbastro]]ko gobernadorea zen [[1113]]an. Edonola ere, [[1117]] edo [[1118]]ko hasieran Bearnon egindako kontzilio batean bere aliantza sinatu zuten.
 
Gastonen eragina edo [[Aita Santuasantu|Aita Santuak]]k [[gurutzadak|Gurutzaden]] [[bulda]] eman zuelako [[okzitania]]r noble askok [[Zaragoza]]ko kanpainian parte hartu zuten. Hala ere, orduko [[Okzitania]]n oraindik [[778]]an [[Karlomagno|Carolus Handia]] jasandako porrota gogorazten zuten, "[[Errolanen kantua]]" ezaguna baitzen oso. [[Kalisto II.a]]k [[1118|urte horren]] bukaeran emandako buldak [[Tolosa (Frantzia)Okzitania|Tolosan]] adostutakoa berretsi zuen.
 
[[Zaragoza]] ([[arabiera]]z, ''Saraqusta'' edo ''Madînat Al-baida'', [[euskara]]z "hiri zuria") [[al- Andalus|al-Andaluseko]]eko [[hiri]] nagusienetariko bat eta orduko [[taifa]] nagusienetariko baten [[Hiriburu (politika)|hiriburua]] zen. Bere lurraldeak [[Tutera]]tik [[Tortosa]]raino hedatzen ziren, barnean [[Tutera]], [[Huesca]], [[Lleida]], [[Tarragona]] eta [[Calatayud]] hiriak izanik, eta [[Valentzia]] eta [[DeniaDénia|Deniaren]]ren basailutza zuen<ref>Cervera Fras, M ª José, ''"El reino de Saraqusta"'', [[Zaragoza]]: CAI, [[1999]]. ISBN 84-88305-93-1</ref>. Bere harresiek [[Aragoiko erresumaErresuma|Aragoiko erresumaren]]ren zabalpen urria eragin zuten, [[Gaztelako Erresuma|Gaztela]] eta [[Leongo erresumaErresuma|Leongo erresumak]]k zituzten jendez hustutako eremu zabalen aurka. [[XII. mendemendea|XII. mendeko]]ko hasieran [[Banu Hud]] leinuak gobernatzen zuen. [[Valtierrako gudua]]n menderatuak izan ondoren [[Gaztelako Erresuma]]ren babesa bilatzeko [[pariapariak]]k ordaindu behar izan zizkioten Urrakari. Al Mustain hil ondoren [[Abdelmalik ibn Mustain Imad al-Dawla|Abdelmalik]] bere semeak ordezkatu zuen. Bere egoera politikoa larria zen oso: iparraldean Alfontso eta hegoaldean [[almorabide]]ak zituelako. Gaztelarrei pariak ordaindu eta gero, [[musulman]] integristenek suminduta [[almorabide]]en eskuetan utzi zuten hiria. Erregeak [[Rueda de Jalón]]era ihes egin eta [[Jalón ibaia]]ren arroan erresuma txikia sortu zuen. Almorabideekiko bere gorrotoa zela eta, Alfontso aliatu zuen hauen kontra. Almorabideen gobernadoreak bi izan ziren: [[Muhammad ibn al-Hayy]], [[Valentzia]] [[Cid Campeador|El CidCiden]]en eskuetatik berreskuratu zuena, ([[1110]] - [[1115]]) eta [[Ibn Tifilwit]], [[Avempace|Ibn Bayyah]] filosofo eta bisirrekin arazoak zituena ([[1115]] - [[1117]]). Alfontsoren aurkako aitzinamendu bakarra Juslibol gazteluaren hartzea zen. [[1117]]an [[Ibn Tifilwit]] hil zenean, hiria [[Murtzia]]ko taifako erregearen eskuetan geratu zen<ref>Viguera Molins, Maria Jesús, ''"Aragón musulmán"'', [[Zaragoza]]: Mira editores, [[1988]]. ISBN 84-86778-06-9</ref>.
 
[[1118]]ko [[martxoamartxo]]nan [[Ayerbe]]n, Alfontsok bere armada bildu zuen: [[GaskoniaGaskoinia|Gaskoniatik]]tik etorritako zaldun eta jaunak, [[UrgellekoUrgellgo konderria|Urgell]] eta, [[Arnal Mir Pallars Jussàkoa]] basailu zuenez<ref name="sobreques">S. Sobrequés, ''"Els grans comtes de Barcelona"'', [[Bartzelona]]: Vicens-Vives, [[1985]] (4. ar.), 159. orr.</ref><ref>José Ángel Sesma Muñoz, ''"La Corona de Aragón"'', [[Zaragoza]]: CAI (Mariano de Pano y Ruata bilduma, 18), [[2000]]. ISBN 84-95306-80-8.</ref> ziur asko [[Pallarsko konderria|Pallars]] konderrietatik etorritakoak eta nafar-aragoien armada. Hegoalderantz jo, [[Almudévar]], [[Gurrea de Gállego]] eta [[Zuera]] konkistatu eta [[maiatzamaiatz]]renaren bukaeran [[Zaragoza]] setiatu zuten. ezer gutxi dakigu setioari buruz. Historialari batzuen ustetan, Romaredako ubidetik zetorren [[ur]]-horniketa eten zuten. Guztira bederatzi hilabete eman zituzten kristauek hiriak amore eman zezan. [[Negu]]an, agian, aldi baterako atzera egitea egin zuten atari zabalean lo egin zutelako. Azkenekoz [[1118]]ko [[abenduaren 18]]an hartu zuten hiria. Batzuen ustez gobernuaren egoitza eta harresien gotorleku nagusia zen Zuda dorrearen galera gogoangarria izan zen setioan.
 
Alfontsok [[beneditar]]rei pribilejioak eman zizkien [[Aljaferia jauregia]] sortzeko, gero [[Aragoiko erregeenerrege-erreginen zerrenda|Aragoiko erregeen]] egoitza izango zena. Hiriari ''Totum per totum'' izeneko [[foru]]a eman zion, interes partikularrak babesteko auto-defentsa garatzen zuten polizia sekularra sortzeko eskubidea ematen zuena eta talde erlijiosoen harremanak gobernatzeko [[aljama]]-sistema eratzen zuena.
 
Musulmanek [[Zaragoza]]n geratzeko eskubidea zuten, errebaletan urtebete bizi baziren. [[Meskita]]k zutik mantendu zituzten; konkista baino lehen ordaintzen zituzten beste zergak mantendu zituzten, baita ''[[xaria|sharia]]'' ere. Horrela, Alfontsok artisautza eta merkatariak mantendu nahi zituen, hiriaren despopulatze saihestuz. [[Mudejar]] hauek hiriko artean oso inportanteak izan ziren.
 
Gero, setioan parte hartutako kristauez bete zituen ''medina'' edo alde zaharra. Bertan bizi ziren 20.000 musulman inguruetatik asko geratu ziren. Kristau etorkin berriei esker, hiria zabaldu zen. Alfontsok [[Gaston IV.a Biarnokoa]], bere laguntza eskertzeko, hiriko jaun izendatu zuen<ref>[[Pierre Tucoo-Chala]], ''"Quand l'Islam était aux portes des Pyrénées"'', [[Biarritz]]: J&D Éditions, [[1994]] (ISBN 2-84127-022-X)</ref>.
103. lerroa:
[[1119]]an orduan husturik zegoen [[Soria]] berreraiki eta bere eskualdea jendeztatu zuen. Gaztelako kronistek [[Alfontso VII.a Gaztelakoa]] zela esaten bazuten ere, orduko agiriak Alfontsoren eskuetan zegoela azaltzen dute. [[1134]]an hil zenean, ostera, gaztelarrak berreskuratu zuen.
 
[[1120]]an [[Calatayud]] setiatzen ari zela, [[almorabide]]ak [[Valentzia]]tik atera eta [[Zaragoza]] berreskuratzeko kanpaina hasi zenaren berria jaso zuen. Setioa utzi eta [[Gilen IX.a Akitaniakoa]]ren laguntzaz, musulmanak geldiarazteko martxan jarri zuen bere armada. Almorabideen ibilbidea [[Turia]] edo Guadalaviar ibaiaren arrotik zihoan [[antzinako Erroma|erromatarren]] galtzada batetik zihoan, [[Teruel]] zeharkatzen zuena. Alfontsok [[Jiloca (ibaia)|Jiloca ibaiaren]]ren haranean dagoen [[Cutandako gudua|Cutanda]] inguruan topatu zituen<ref>{{erreferentzia|izena1= Alberto| abizena1= Cañada Juste |egile1-lotura= Alberto Cañada Juste |url = http://www.xiloca.com/data/Bases%20datos/Xiloca/52.pdf |izenburua= La batalla de Cutanda (1120)] |data = 1997 |argitaletxea = Xiloca |issn = 0214-1175}}</ref>. Orduko [[Cutandako gudua]] Alfontsoren garaipenenik nagusitzat hartzen da: [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] [[Espainia]]n oraindik "Cutanda okerragoa zen" esamoldea erabiltzen zuten lortezinak diruditen lorpenak adierazteko. Nahiz eta gutxiago izan, nafar-aragoiarrek [[1120]]ko [[ekainaren 17]]an menderatu zituzten musulmanak eta behin betiko [[Zaragoza]] mantendu zuten.
 
Garaipenaren ondoren, armadak [[Calamocha]] eta [[Monreal del Campo]], non egungo hiria eratu zuen, konkistatu zituen [[Calatayud]]era itzui baino lehen. Azken hiri honen konkistak [[Jalón ibaia|Jalón]] eta [[Jiloca (ibaia)|Jiloca]] ibaien haranen konkista bukatu zuen. [[Bubierca]], [[Alhama de Aragón]], [[Daroca]] eta [[Ariza]] [[1120]]an ere hartu zituen.
 
[[1122]]an [[Monreal del Campo|Monrealen]] orden militar bat eratu zuen, [[Iberiar Penintsulapenintsula|Iberiar Penintsulan]]n lehendabizikoa zena. Honek [[gurutzadak|Gurutzadetan]] ezarritako [[JerusalenJerusalem|Jerusalengo]]go Milizia bezalakoa zen eta, [[1122|urte hartan]] [[Guilen Auxkoa]] artzapezpikuak gutun batean azaldu zuen bezala, mairuak menderatzea eta Jerusalenera [[Mediterraneo itsasoamediterraneoa|itsasoa]] zeharkatuz zihoan bidea sortzea zituen helburuak. Kideek gurutzadaren pribilejioak lortzen zituzten. ''[[Militia Christi]]'' honek Monreal sortuberrian izan zuen egoitza eta [[Jiloca (ibaia)|Jiloca]] eta [[Teruel]]go eskualdea, [[Segorbe]]raino, zuen eragin-gunea. Lehendabiziko pausoa [[Tortosa]] [[errekonkista]]tzea zuen eta, beraz, [[Mediterraneo itsasoa|MediterraneoanMediterraneoa]]n irteera izatea. Alfontso hiltzean eta [[Fraga]]ko gudua galdu ondoren, ''Militia Christi'' [[Belchite]]n plazaratu, [[1136]]an [[Alfontso VII.a Gaztelakoa]]k emana, eta ''Militia Caesaraugustana'' izenaz aldatu zuten. [[Raimundo Berenguer IV.a]] [[Bartzelonako konderriaKonderria|Bartzelonako kondeak]] sinatutako [[Girona]]ko itunaren ([[1143]]ko [[azaroaren 27]]koa) arabera, [[Tenpluko ordena]] [[Espainia]]n sartu eta ''Militia Christi'' barneratu zuen. [[1150]]eko [[martxoaren 30]]ean [[Eugenio III.a]] [[Aita Santuasantu|Aita Santuak]]k ezarritako [[bulda]] baten ondorioz erabakia berretsi zuten.
 
[[1123]]an Alfontsok [[Bartzelonako konderriaKonderria|Bartzelonako kondea]] zen [[Raimundo Berenguer III.a]] borrokatu zuen [[Lleida]] lortzeko. [[1120]]an Tortosa setiatzen ari zela, gobernadoreak Raimundo Berenguerri zenbait gotorlekuaren truke bere laguntza eskatu zion. Honek Alfontso haserretu eta [[1123]]an [[Lleida]] setiatu eta Gardenyko gaztelua hartu zuen. [[Jerónimo Zurita]] historialari aragoiarren esanetan, zenbait elizgizon eta baroi katalan eta aragoiarren esku-hartzea beharrezkoa izan zen Alfontso eta kondearen arteko gatazka geldiarazteko. Biek [[Lleida]] ez erasotzea adostu zuten<ref name="sobreques"/>. Hala ere, [[1124]]an, [[almorabide]]ek Raimundo Berenguer III.a [[Corbinseko gudua]]n menderatu eta honek [[Lleida]]ri uko egitera behartu zuten<ref name="lakarra">[[José María Lakarra|Lakarra de Miguel, José María]], ''"Alfonso el Batallador"'', [[Zaragoza]]: Guara, [[1978]]. ISBN 84-85303-05-9.</ref>.
 
=== Al-Andaluserako espedizioa ===
 
Alfontsok [[Aragoiko erresumaErresuma|Aragoiko erresumak]]k zituen lurralde berriak birpopulatu behar zituen bere ekonomia garatzeko. Iparraldeko [[Afrika]]tik etorritako [[almorabide]]en fanatismo zela eta [[musulman]]en lurraldeetan bizi ziren [[mozarabiar]] askoren atsekabeaz ohartuta, eta [[Granada (Espainia)|Granadako]] mozarabiarrek eskatuta, Alfontsok [[Al- Andalus|Al-Andalusera]]era espedizio militarra antolatu zuen bertakoak bere matxinadan laguntzeko<ref>Serrano, Delfina, [http://revistas.ucm.es/fll/11303964/articulos/ANQE9191110163A.PDF «Dos fetuas sobre la expulsión de mozárabes al Magreb en 1126»], ''Anaquel de Estudios Árabes'', [http://revistas.ucm.es/portal/modulos.php?name=Revistas2_Historico&id=ANQE&num=ANQE919111 1991, 2. lib.], [[Madril]]: [[Madrilgo Complutense Unibertsitatea|Madrilgo Unibertsitate Konplutentsea]], 163-182. orr. ISSN 1988-2645</ref>.
 
[[1124]]an eta berrogeita hamar urte zituela, monarkak espedizio arriskutsu bat hasi zuen Al-Andalusera [[Valentziako erresumaErresuma|Valentziako erresumaren]]ren barnealdera sartu zen armada bat zuzenduz eta [[Benicadell]]raino (orduko kroniketan ''Penya Cadiella'') ailegatuz<ref name = "Ubieto1981"/>. [[1225]]ean [[Valentzia]]ko hegoaldea utzi eta [[Granadako Erresuma]]ren aurkako erasoa egin zuen, bertan eta non eta Al-Andalusko bihotz-bihotzean printzerri [[kristautasunakristautasun|kristaua]] sortzeko asmotan. Granada setiatu bazuen ere, bertako mozarabiarrek ezin edo ez zuten nahi hiriko ateak irekitzea. Etsi eta [[Guadalquivir]] arroaren lurralde emankorrak arpilatzeari lotu zion. Horrela egungo [[Kordobako probintzia]]ren hegoaldea zeharkatu eta kostaldean dagoen [[Motril]]ere ailegatu zuen. Kronikak diote bertan [[arrain]] bat harrapatu zezatela eskatu zuen, ospil handia eta mozarabiar askoekin batera etxera itzuli arte. Adituen ustez 10.000 mozarabiar baino gehiago erakarri zituen bere erresumara. [[Almorabide]] segika zihoazkiola, [[1126]]an [[Cuenca]] eta [[Albarracín]] zeharkatuz etxera itzuli zen<ref name="lakarra"/>.
 
=== Alfontso VII.a Gaztelakoaren aurkako gerra ===
 
[[1126]]ko [[martxoaren 8]]an [[Urraka Gaztelakoa]] hil eta 21 urte zituen [[Alfontso VII.a Gaztelakoa|Alfontso VII.ak]] [[Gaztelako erresumaErresuma|Gaztela]] eta [[Leongo erresumaErresuma|Leongokoroak]] jarauntsi zituen<ref>Pallares, Maria del Carmen eta Portela, Ermelindo, ''"La reina Urraca"'', Editorial Nerea, S.A. [[2006]]. ISBN 84-96431-18-5</ref>. Alfontso bien arteko liskarrek, Urrakarekin izandako [[gerra zibil]]ean hasiak, [[Candespinako gudua]]n [[Aragoi]]k lortutako [[hiribildu]]en berreskuratzeko saiakera sortu zuten<ref>Pérez González, Maurilio: ''"Crónica del emperador Alfonso VII"'' Leóngo Unibertsitatea ISBN 84-7719-601-X</ref>. Bataiatzaileak [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]] eta [[Soriako probintzia|Soria]] aldean [[1127]] eta [[1128]] artean zenbait gotorleku galdu zituen, [[1128]]an [[Támarako ituna]] sinatu arte. Itun honen arabera, nafarrak [[Imperator totius Hispaniae|enperadore tituluari]] uko egin eta [[Soria]] galdu zuen [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]], [[Bizkaia]], [[Araba]], [[Gipuzkoa]], [[Belorado]], [[Bureba]] eta [[San Esteban de Gormaz]] mantentzearen truke<ref>[[Bixente Serrano|Serrano Izko, Bixente]]: ''"[[Nafarroa. Historiaren hariak]]"'' ([[2006]]) [[Iruñea]], [[Euskara Kultur Elkargoa]] ISBN 84-932845-9-9</ref><ref>{{Cite isbn/9788476812938}}</ref><ref>Idazle asko: ''"Historia Ilustrada de Navarra"'' ([[1993]]) [[Iruñea]], [[Diario de Navarra]] ISBN 84-604-7413-5</ref>.
 
Gerran lanpetuta, [[musulman]]en kontrako kapainiak eten zituen eta [[1128]]an [[Molina de Aragón]] eta [[Longares]] baino ez zituen konkistatu.
 
1129an [[Cella]], [[Ribota]] eta [[Monzón]] jendeztatu zituen, baita [[foru]]ak eman ere. Berriro [[Valentzia]] eraso zuen, gaztelarren erasoetatik libre, eta [[Cullerako gudua]]n almorabideak mendean hartu zituen. hala ere, laster iparraldera itzuli behar izan zuen [[Foix Herria|Foix]] eta [[Cominges]]ko bere basailuak laguntzeko<ref>Monlezun, Jean-Justin ([[1850]]). ''"Histoire de la Gascogne depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours"''. [[Auch]]: Brun, Libraire-Éditeur.</ref>. Bidean Monzón berreskuratu behar izan zuen, hiru urte aurrerago [[Raimundo Berenguer III.a]] [[Bartzelonako konderriaKonderria|Bartzelonako kondeak]] traizioz kenduta<ref name = "Ubieto1981"/>.
 
=== Ipar Euskal Herrian ===
131. lerroa:
=== Azken guduak ===
[[Fitxategi:Alfonso I de Aragón.jpg|thumbnail|Madrilgo "El Retiro" parkean dagoen Alfontso I.aren estatua bat.]]
[[1131]]an erregea [[GaskoniaGaskoinia|Gaskonian]]n zegoen bitartean, [[Gaston IV.a Biarnokoa]] eta Eztebe izeneko bere laguntzaileak [[Aragoi]]ko hego-ekialdean borrokatu zituzten almorabideak. [[Maestrazgo]] konkistatu ez ezik eskualdea finkatu zuten. Tamalez, musulmanen azken erasoren batean bizkondea hil eta eskualdea galdu zuten<ref>Pierre Tucoo-Chala, ''"La Vicomté de Béarn et le Problème de sa Souveraineté, des Origines à 1260"''. [[Bordele]], [[1961]]</ref>. Almorabideek burua moztu eta [[Granada (Espainia)|Granadara]] eraman zuten [[lantza]] batean sartuta<ref>Jacinto Bosch Vilá eta Emilio Molina López. ''"Los almorávides"''. Granadako Unibertsitatea, [[1990]]. ISBN 84-338-1069-3</ref>. Horrela bertako erregeak zenbait urte aurrerago bere hiria mehatxatu zuen etsaiaren heriotzaz poztu zitekeen. Ordainsaria negoziatu ondoren, aragoiarrek gorputza berreskuratu eta [[Zaragoza]]ko El Pilar [[basilika]]n lurperatu zuten.
 
Gastonen heriotza ezagutzean, erregea erresumara itzuli zen [[Okzitania]]ko politika bere zaldunen eskuetan utziz. [[1133]]an [[Mequinenza-Mequinensa|Mequinenza]] setiatu eta lortu zituen, [[Aragoi]]n geratzen ziren azken gotorleku [[islam]]darren bat. Horretarako bere armada urria izan zen, Gastonekin batera aritzen ziren biarnotar eta gaskoiak ia denak batera etxera itzuliak zirelako.
 
[[1134]]ko [[uda]]n nekez bostehun zaldunekin [[Fraga]]ko gotorlekua setiatzen ari zenean, goarnizio musulmanaren eraso batek zur eta lur utzi eta [[uztailaren 17]]an monarka larri zauritu zuten. Hasieran ihes egitea lortu bazuen ere, zaurietan konplikazioak sortu eta [[1134|urte horretako]] [[irailaren 7]]an [[Poleñino]]n, [[MonegroakMonegros|Monegroetan]] [[Sariñena]] eta [[Grañén]] artean dagoena, hil zen. [[Montearagongo gaztelua|Montearagongo abadian]], [[Huesca]]tik hurbil<ref name="Ubieto1987"/>, lurperatu zuten. San Juan de la Peñaren kronikak 61 urte zituela eta bere bizitzaren erdian erregea izan zela dio<ref>[http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/bne/12937401998072638532624/index.htm San Juan de la Peñako kronika, aragoieraz]</ref>.
 
== Heriotza ==
141. lerroa:
=== Testamentua eta oinordekotza ===
 
[[1131]]n [[Baiona]] setiatzen ari zela, [[JaungoikoJainko|Jaungoikotarako]]tarako xedapena zuen testamentua eman zuen, [[Tenpluko ordena|Tenplu]], [[Maltako ordenaOrdena|Malta]] eta [[Jerusalengo Hilobi Santuaren ordena|Hilobi Santua]] ordenak jaraunsle izendatu zituen hain zuzen ere. Testamentua [[1134]]an berretsi zuen [[Sariñena]]n. Honela zioen:<ref name="Ubieto1987"/><ref>[http://www.iphservicios.com/runaway/El%20testamento%20de%20Alfonso%20el%20Batallador.pdf El testamento de Alfonso el Batallador]</ref>
{{esaera2|Ongia handiena eta paregabea den [[JaungoikoaJainko|Jaungoikoaren]]ren izenean. Nik Alfontso, [[Aragoiko erresumaErresuma|Aragoi]], [[Iruñeko erresumaErresuma|Iruñeko]] [erregea] [...] nire halabeharrean pentsatuz eta gizaki guztiok hilkor eragiten duen naturaz hausnartzen, bizitza eta osasuna eduki bitartean, nire bizitza osteko onurarako Jainkoak eman zidan Erresuma banatzea dut helburu. Hortaz Jainkoaren judizioren beldur, nire arima ez ezik gure aita eta amarena eta baita beste senideenaren salbamenerako ere [[JaungoikoJainko|Jaungoikotarako]]tarako, [[Jesus Nazaretekoa|Jesukristo]] Gure Jaunerako eta [[Santu]] guztietarako testamentua egiten dut. Kemenaz eta berezko borondateaz Jaungoikoari, [[IruñeIruñea|Iruñeko]]ko [[Maria|Ama BirjinaBirjinari]]ri eta [[Leire]]ko San Salbatoreari, [[Lizarra]]ko gaztelua eta [[hiribildu]] osoa eskaintzen diet [...], [[Naiara]]ko Santa Maria eta [[Donemiliaga Kukula|Donemiliagari]] [...], [[Galizia]]ko Done Jakueri ere eskaintzen diot [...],San Juan de la Peñari ere eskaintzen diot [...] eta nire heriotza osteko jaraunsle eta oinordekotzat [[JerusalenJerusalem|Jerusalenen]]en dagoen Hilobi Santua uzten dut [...] hau guztia gure aita eta amaren arima salbatzeko, nire bekatu guztien igorpenerako eta betiko bizitzan lekua izateko egiten dut...}}
 
Aragoi eta [[Nafarroa]]ko nobleen atsekabea testamentua ezagutzean hain zen handia non emaitza aldatzea adostu baitzuten<ref>Lourie, Elena; [http://www.jstor.org/pss/2855471 ''"The Will of Alfonso I "el Batallador", King of Aragon and Navarre: A Reassesment"''] Medieval Academy of America, Speculum, 50. lib., 4. zbk ([[1975]]eko [[urriaurri]]a), 635-651. orr.</ref>. [[Aragoiko erresumaErresuma|Aragoiko erresuman]]n bere anaia Ramiro, [[Ramiro II.a Aragoikoa|Ramiro II.a «Monjea»]] izango zena, eta [[Iruñeko erresumaErresuma|Iruñeko erresuman]]n Ramiro infantearen semea eta [[Cid Campeador|El CidCideko]]eko alaba batekin ezkonduta zegoen [[GartziaGartzea VIV.a NafarroakoaRamirez Berrezarlea|Gartzia Ramirez «Berrezarlea»]] aukertau zituzten. Horrela, Iruñea eta Aragoiko koroak berrogeita hamar urte pasa ondoren berriro banatu ziren eta [[Nafarroa]] eta [[Aragoi]] arteko mugak behin betiko finkatu zituzten.
 
Erregearen hondakinak bitan atera zituzten hilobitik: [[1920]]an (Historia Biltzar batean) eta [[1985]]ean ikerketa bat egiteko<ref>[http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=630 Gran Enciclopedia Aragonesa]</ref>.
150. lerroa:
=== Itxurazko Alfontso Borrokalaria ===
 
[[Alfontso II.a Aragoikoa]]ren erreinaldian, Borrokalariaren birloba, Alfontso Borrokalaria zela aldarrikatu zuen gizona agertu zen. Sasi-Alfontso honen garaiko agiri bakarrak Alfontso II.ak [[Luis VII.a Frantziakoa]] bidalitako gutun bietan dira; Gutunak [[Lleida]]ko apezpikua zen Berengariok eraman zituen baina ez dute datarik.<ref>''"Recueil des Historiens des Gaules et de la France (Correspondance de Louis VII)"'', XV ([[Paris]]: [[1878]]), 2. arg. 223–4 zbk, 71–2. orr.</ref> Bigarren gutunaren arabera, itxurazko Alfontso Luisen lurraldeetan, orduko [[Katalunia]] Alfontsok zuzenduta bazen ere Luis zuen subiranoa, bizi zen. Alfontsok Luisi agurea atxilotzeko eskatu zuen. Ziur asko [[1178]]ko bukaeran edo [[1179]]ko [[urtarril]]ean idatziak izan ziren<ref name="Ubieto1958">Ubieto Arteta, Antonio. [http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2111000 ''"La aparición del falso Alfonso I el Batallador."''] Argensola, 38. zbk. ([[1958]]), 29–38. orr.</ref> Itxurazko Alfontsori [[Zaragoza]], [[Calatayud]] eta [[Daroca]] errege-ohoreak eginez harrera egin bazioten ere, faltsu zela aurkitzean [[1181]]ean hil zuten [[Bartzelona]]n<ref>Antonio C. Floriano, ''"Fragmentos de unos viejos anales (1089–1196). Transcripción y análisis paleográfico. Crítica histórica,"'' ''Boletín de la Academia de la Historia'', CXIV ([[1929]]), 153–4, Honela:<blockquote>Vino un ferrero e dixo: «yo so don Alfonso, el que presó a Çaragoça e Cadatayut e Daroqua»; e recebido es en aquellos lugares con grant honra e con grant ponpa. E dice muchas cosas que semeiavam verdat de lo passado quel havia fecho. E era tenido por senyer e por don Alfonso. E despues fue conoscido que non era aquel, e enforcáronlo muy desonradament devant la ciudad de Barcelona.</blockquote></ref> Antonio Ubieto Artetaren ustetan, Zaragoza, Calatayud eta Darocako jaunek — Pedro de Luesia, Loferrench de Luna, Pedro de Castillazuelo ([[Calatayud]]en), Pedro Cornel ([[Murillo de Gállego-Morillo de Galligo|Murillo de Gállegon]]n) eta Jimeno de Artusilla maiordomoa- hasieran itxurazkoaren alde egin eta [[1177]] eta [[1181]] artean desagertu ziren<ref name="Ubieto1958"/>.
 
[[Rodrigo Semenez Arradakoa|Rodrigo Ximenez]] [[historia]]lari nafarrak [[XII. mendea]]n Alfontsoren heriotzari buruzko kondaira batzuk sortu zirela eta urte batzuk geroago itxurazko Alfontso bat agertu zela zioen<ref>[[Rodrigo Semenez Arradakoa|Rodrigo Ximenez]] ''[[De rebus Hispaniae]]'' ([[Madril]]: [[1793]]), II, 150–51. Honela zioen:<blockquote>[Alfonsus] nam victus occiditur et si occisus inventus fuerit dubitatur. Ab aliquibus enim dicitur corpus eius in montis Aragonis monasterio tumulatum a mauris tamen ante redemptum. Ab aliis dicitur vivus a proelio evasisse et confusionem proelii nequiens tolerare peregrinum se exhibuit huic mundo effigie et habitu immutatus. Et annis aliquot interpositis, quispiam se ostendit qui se eumdem publice fatebatur et multorum Castellae et Aragoniae id ipsum testimonio affirmabant qui cum eo in utroque regno fuerant familiariter conversati et ad memoriam reducebant secreta plurima que ipse olim cum eis habita recolebat et antiquorum assertio ipsum esse firmiter asserebat. Demum tamen quia cum ex regno plurimi sectabantur et de die in diem eorum numerus augebatur. Aldefonsus rex Aragoniae fecit eum suspendio interire.</blockquote></ref> Kondaira zabaldu eta [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] ''Crónica de los Estados Peninsulares'' Alfontso erromes joan zela [[JerusalenJerusalem|Jerusalenera]]era zioen<ref>''Crónica de los Estados Peninsulares: texto del siglo XIV'' Honela dio:<blockquote>Otros dicen que de vergüenza que era vencido sent passo la mar a Jerusalem, pero nunca lo trobaron ni muerto ni vivo. Otros dicen que a tiempo vino en Aragon e fablo con algunos que sopieran de sus poridades. Otros que alli se perdio e non fue conoscido..</blockquote></ref>. [[XVII. mendea]]n [[Jerónimo Zurita]]k ''Anales de la Corona de Aragón'' bere liburuan, berriz, [[1163]]an kokatzen du itxurazko Alfontsoren heriotza.
 
== Familia ==
163. lerroa:
| width="25%" align="center"| '''Amona'''<br />Adela Roucykoa<br /> [[Roucy]]ko kondesa
|-
| colspan="2" align="center"| '''Aita''' <br /> [[Antso V.a NafarroakoaRamirez|Antso Ramirez]]<br /> [[Aragoiko Erresuma|Aragoiko konde]] eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko erregea]]
| colspan="2" align="center"| '''Ama'''<br /> [[Felizia Roucykoa]]
|-
177. lerroa:
{{kutxa hasiera}}
{{oinordekotza kutxa
| aurrekoa = [[Petri I.a NafarroakoaSantxez|Petri I.a]]
| titulua = [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako erregea]]
| epea = [[1104]] - [[1134]]
| ondorengoa = [[GartziaGartzea VIV.a NafarroakoaRamirez Berrezarlea|Gartzia V.a]]
}}
{{oinordekotza kutxa
| aurrekoa = [[Petri I.a NafarroakoaSantxez|Petri I.a]]
| titulua = [[Aragoiko errege-erreginen zerrenda|Aragoiko kondea/erregea]]
| epea = [[1104]] - [[1134]]