Aldizkari: berrikuspenen arteko aldeak

Informazio orokorra eskain dezake edo gai edo espezialitate bati buruzkoa izan: [[kirolakirol]]kak, [[ekonomia]], [[natura]], [[zientzia]]k, jantziak, [[literatura]] eta abar.

Bestela, tokian tokiko aldizkari ugari daude kalean, [[Euskaltzaleen Topagunea|Topaguneak]]k koordinatutakoak.

''Le Réveil Basque'' Pauen zegoen talde errepublikazale batek bultzatu zuen. Elebiduna zen –frantsesez eta euskaraz idazten zuten– eta astero kaleratzen zen. 1886an plazaratu zen lehen alea eta sortzailea [[Martial Berdoly|Martial Henri Berdoly]] politikaria izan zen. Helburua nekazarien botoa eskuratzea zen eta, bertako orrialdeetan adierazten zenez behin eta berriro, [[errepublika]] aldarrikatzen zuten, erlijioaren eta euskalduntasunaren etsai izan gabe. Mezu politikoaz gainera, nekazaritzari buruzkoak eta berri laburrak ere bazetozen, guztiak [[behe-nafarrera]]z eta zubereraz. 1894an kaleratu zen azkeneko aldiz.

Errepublikazaleen aldizkariari aurre egitearren, [[1887]]an, Baionan, ''Eskualduna'' –''Escualduna'' hasieran, ''Eskualdun ona'' tartean– astekaria argitaratu zen. [[Louis Etxeberri]] politikariak sortu zuen eta xurien proiektu horrek etsaienak baino askoz gehiago iraun zuen, [[1944]]an kaleratu baitzen azken alea. ''Eskualduna''ren eragina handia izan zen Iparraldean, laborariengan bereziki, pentsamolde bat finkatu zuelako. Hasieran frantsesez eta euskaraz agertzen bazen ere, euskararen presentzia % 90 izatera iritsi zen, [[nafar-lapurtera|lapurtera]] eta behe-nafarrera erabiliz. [[Arnaud Pochelou]] izan zen lehen zuzendaria baina [[Jean Hiriart-Urruti]]rekin, bigarrenarekin alegia, lortu zuen astekariak gailurra jotzea: 10.000 irakurle. [[Lapurdi]], [[Nafarroa Beherea]] eta [[Zuberoa]]ko herri gehienetako berriak biltzen zituen, eta Euskal Herriko albisteak ez ezik bestelakoak ere zabaltzen zituen, ideologia bertsuko ''Le Courrier de Bayonne'' egunkaritik jasotakoak gehienak. Fedea eta nekazaritza –''Laborarier'' zen bizitza osoan iraun zuen atalaren izena– izan ziren astekariaren bi ardatz nagusiak.

Iparraldeko zein Hegoaldeko euskaldun asko, bestalde, Ameriketara joan ziren [[XIX. mendemendea]]arenren erdialdean. Han euskaldunen topagune garrantzitsu batzuk sortu zituzten, euskal nortasuna gordetzearren, eta [[Montevideo]]n, [[Argentina]]n, [[Kuba]]n edo [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu BatuBatuetan]]etan gune indartsuak eratu ziren. Haien helburuetako bat hizkuntza ez galtzea zen, eta, horretarako, besteak beste, euskarazko aldizkariak argitaratzeari ere ekin zioten.

Hegoaldeari begira, 1878an, [[Iruñea]]n, [[Arturo Kanpion]]ek zuzenduriko ''Revista Euskara'' urtekaria kaleratu zen. Kultura alorrean lan handia egin zuen. Haren helburua «gordetzea, galtzera utzi gabe, ta edatzea aldaiteken guzian euskarazco mintzairoa» zen. Ildo beretik, [[1880]]an, [[Jose Manterola]]k ''Euskal Erria'' literatur hamabostekaria argitaratu zuen Donostian. Gaztelaniaz eta euskaraz idazten bazuten ere, tarteka frantsesa ere erabiltzen zen. Maila zientifikora, bestalde, igo zuen euskara [[Julio Urkixo|Julio de UrquijoUrquijok]]k, [[1907]]an [[Paris]]en eta ondoren Donostian ''[[Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkaria|Revista Internacional de los Estudios Vascos]]'' (RIEV) aldizkaria plazaratu zuenean. Urquijok aitzindari bat izan zuen, [[Alemania]]n –[[Berlin]]en– 1889tik argitaratzen zen ''Euskara'' filologia-aldizkaria. Han, euskarari buruz Europako filologo garrantzitsuenek egindako lanak zeuden, eta Urquijok espiritu harekin jarraitu nahi izan zuen, RIEVen gaztelania, frantsesa, euskara, alemana, ingelesa, portugesa edota arabiera irakur zitekeela.

[[1908]]an, [[Gregorio MujikaMuxika|Gregorio Mujikaren]]ren zuzendaritzapean, ''Euskal Esnalea'' aldizkaria argitaratu zen Tolosan, izen bereko elkarteak bultzatuta. Euskararen aldeko euskaltzaleak bildu nahi izan zituen eta erakunde ireki bat antolatu. Aldizkariak hainbat atal jorratzen zituen: hizkuntza, erlijioa, historia, irakurgaiak, ipuinak, berriak, etab. [[1911]]tik aurrera ''Euskalerriaren alde''ren euskarazko gehigarria izan zen.

Kazetaritza politikoak ere bere esparrua eratu zuen, batik bat [[SabinoSabin Arana|Sabino Aranaren]]ren eskutik. [[1893]]an ''[[Bizkaitarra (aldizkaria)|Bizkaitarra]]'' aldizkaria argitaratu zuen «Jaun-Goikua eta Lagi-Zarra» goiburuarekin.

Bi urte iraun zuen eta, [[1895]]ean, ''[[Baserritarra]]'' astekariak bete zuen aurrekoaren lekua. Euskarari buruzko pentsamolde abertzalea erakusten zuen: «Euskereari eutsi egixube zeuen Abenda ta odolaren izkerea dalako». Aranak euskararen berpiztea abertzaletasunaren sorrerarekin lotzen zuen, eta bere ideologiak ez zuen etenik izan: ''La Patria'' ([[1901]]-[[1903]]), ''Patria'' (1903- [[1906]]), ''Aberri'' (1906-[[1908]]) eta ''Aberrija'' (1908). Bestalde, lurralde bakoitzean aldizkari [[abertzaletasun|abertzale]] bana argitaratu zuen: [[Gipuzkoa]]n ''Gipuzkoarra'', [[1907]]an; ''Bizkaitarra'' [[Bizkaia]]n, [[1909]]an; [[Araba]]n, ''Arabarra'' sortu zen [[1912]]an eta [[Nafarroa]]ko ''Napartarra'' [[1911]]n agertu zen –haren jarraitzaileak ''La Voz de Navarra'' eta ''Amayur'' izan ziren–. Lau orrialdeko astekariak izaten ziren, eta euskarak % 10 betetzen zuen. Lau lurraldeetako aldizkari haien ondoren, eta abertzaletasunaren gorakada nabarmena zenez, [[Euzko Alderdi Jeltzalea]]k egunkari bat argitaratzea erabaki zuen: ''[[Euzkadi (egunkaria)|Euzkadi]]''. [[1913]]an kaleratu zen lehen zenbakia, Bilbon, eta 10.000 ale saltzera iritsi zen garairik onenean. [[EbaristoEvaristo Bustintza|Ebaristo Bustintza ''Kirikiño'']] izan zen euskarazko atalaren zuzendaria eta Aranaren hizkuntza-eredua erabili zuen. [[1915]]ean, euskarak bi atal betetzen zituen, «Egunekoa» eta «Euzko Abendaren Elez» izenekoak.

Abertzaletasunaren inguruan, aipatutakoez gainera, [[foru]]en alde lan egin zutenen artean ''Euskalerria'' elkartea aurkitzen zen. Elkarte horrek, [[1896]]an, ''Euskalduna'' izeneko astekaria kaleratu zuen Bilbon. Bertan [[Telesforo Aranzadi|Aranzadik]], [[Felipe Arrese Beitia|Arrese Beitiak]] eta aurrerantzean garrantzi handia izango zuen [[ResurrecciónResurreccion Maria Azkue|Resurrección Maria Azkuek]]k idatzi zuten. Azkuek, Aranaren hizkuntza-eredutik gero eta urrutiago, ''[[Euskalzale]]'' aldizkari ezaguna argitaratu zuen [[1897]]an. Euskara hutsean idatzita zegoen, eta lehen aldizkari modernoa izan zen. Kultura eta informazioa, iritziak, ipuinak, olerkiak, testu zaharrak… agertzen ziren, irudi eta argazkiz hornituta. Idazle askoren laguntza lortu zuen: [[Karmelo Etxegarai]], [[Urruzuno]], [[Edward Spencer Dodgson|Dodgson]], [[Baleriano Mokoroa|Mokoroa]], [[Txomin Agirre]], etab. [[1900]]ean desagertu zen, gobernadoreak ezarritako baldintzak onartu nahi izan ez zituelako Azkuek. Hala ere, [[1902]]an, Azkuek berak eraginda, ''Ibaizabal'' euskara hutsezko astekaria kaleratu zen Bilbon.

''Ibaizabal''ek ''Euskalzale''ren jarraitzaile izan nahi zuen, baina bazen alderik bien artean: [[Evaristo Bustintza|Ebaristo Bustintza]] zuzendariaren aholkuz, euskara errazago bat erabili zen, ahalik eta jende gehienak irakur zezan, gipuzkera eta bizkaiera euskalkiez baliatu ziren, Azkueren gipuzkera osotua paperetara eraman gabe, ez zen irudirik agertzen, etab. Azken batean, kazetaritza-eredu bati hasiera eman zion, zenbaitetan ondorengo ''Argia'' aldizkariak jarraituko zuena.

Gerra aurreko kazetaritzan, hala ere, aldizkaririk iraunkorrena –eta eraginkorrena, agian– ''[[Argia (1921-1936)|Argia]]'' izan zen. ''Argia'' Azkueren ''Euskalzale'' eta ''Ibaizabal'' aldizkariek jorratutako bideetatik abiatu zen, eta Iparraldeko ''Eskualduna'' zuen ereduetako bat. [[1921]]ean argitaratu zen lehen alea, Donostian, eta [[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian|Gerra Zibilak]] eman zion amaiera. ''Argia''ren helburuak, hasiera batean, euskara suspertzea, nekazaritzaz arduratzea eta fedea eta kristautasuna mantentzea ziren. Egutegi bat kaleratzen zuten, ''Argia’ren Egutegia'' izenekoa, eta umeentzat ere komiki bat agertu zen [[1927]]an, ''Txistu''. Idazle askok hartu zuen parte ''Argia''n –[[AitzolJose Ariztimuño|Aitzolek]]ek, [[Xabier Lizardi|Lizardik]]k, [[Manuel Irujo|Irujok]], [[Jesus Maria Leizaola|Leizaolak]], etab.– eta hamar orrialde izatera iritsi zen, argazki ugariz beteta. ''Argia''koen egitasmoetako bat, dena den, euskara hutsezko egunkari bat kaleratzea zen, baina urte batzuk igaro behar izan zuten amets hura bete ahal izateko.

Euskararen alorrean lan egiten zutenen ahaleginak, bada, norabide berean zihoazen. Gauzatu nahi zen helburua euskarazko egunkari bat argitaratzea zen. Eta egoera ezin larriagoan gertatu zen hura, gerra zibila piztu zenean. Ordura arte kaleratzen ziren euskarazko aldizkariak itxi egin zituzten: Nafarroan ''[[Amayur]]'' eta ''[[Argia (aldizkaria)|Zeruko Argia]]'', Araban ''Gure Mixiolaria'', Gipuzkoan ''Antzerti'', ''Anuario de Eusko Folklore'', ''Argia'', ''El Día'', ''Eusko langille'', ''Igandeko Orria'', ''Poxpolin'' eta ''Yakintza'', Bizkaian ''Ekin'', ''Euskera'', ''Euzkerea'', ''Karmen’go Argia'' eta ''Txistulari''. Aitzitik, aldizkari berri batzuk sortu ziren. Euskal Gobernuak ''[[Euzko Deya]]'' kaleratu zuen [[1936]]an, eta egunkari ofizial bat legeak eta arauak gaztelaniaz eta euskaraz argitara emateko, ''Euzkadi’ko Agintaritzaren Egunerokoa''.

Gerra osteko [[Frankismo|Francoren diktaduradiktadurak]]k isilaldi luzea ekarri zuen euskarazko hezkuntza, kultura, liburugintza… zein beste edozein arlotara. Ezin zen euskaraz hitz ere egin kalean. Askok erbesterako bidea hartu zuten: Ipar Euskal Herrira, Europara edota Ameriketara. Beste askok, Espainiako gerratik ihesi, Bigarren Mundu Gerra ere ezagutu zuten. Garai nahasiak, aldaketa politiko sakonak… horrek guztiak ondorio latzak utzi zituen euskal kazetaritzan ere. Euskarazko egunkari guztiak –eta erdarazkoak, Estatu berriaren aldekoak ez baziren– desagertu egin ziren, eta, haien ordez, erregimenaren aldeko komunikabideak ezarri ziren.

[[Baiona]]n, [[1939]]an, erbesteratuek kazeta berri bat argitaratu zuten: ''[[Euzko Enda]]''. Urtarrilean kaleratu zen lehen alea ''Comité Basque de secours aux réfugiés'' talde eragileari esker. José Javier Leguía buru zela, bertan idatzi zutenen artean [[Jose Migel Barandiaran]], [[Ixaka Lopez|Ixaka Lopez Mendizabal]], [[Jesus Maria Leizaola]], [[Inazio Eizmendi|Basarri]], [[Joseba Zubimendi]], [[Orixe]]… aurkitzen ziren.

Gerra bukatu zenean, 1939an, zenbait euskal apaizek ''Anayak'' aldizkaria kaleratu zuten Parisen. Frantsesez eta euskaraz idazten zuten, besteak beste, Arzubiagak, [[Gabriel Manterola]]k edota [[SantiSantiago Onaindia|Santi Onaindiak]]k. Batzuk Frantzian bizi ziren bitartean beste batzuek [[Ingalaterra]]tik bidaltzen zituzten beren lanak. Sei ale argitaratu ziren guztira.

Gerra Zibilaren ondoren euskaldun asko Ameriketara joan zen. Bigarren Mundu Gerra ostean ere beste hainbatek hara jo zuen. Horrek euskaldunen topaguneak sortzeko aukera eman zuen, eta, horrenbestez, [[1941]]-[[1942|42an]] esate baterako, [[Santiago (Txile)|Txileko SantiagoSantiagon]]n [[Bernardo Estornes|Bernardo Estornes LasaLasak]]k ''Batasuna'' aldizkaria argitaratu zuen, ia guztia gaztelaniaz idatzita bazegoen ere. [[1943]]an [[Mexiko]]n beste ''Euzko Deya'' bat jaio zen, Eusko Jaurlaritzak babesturik. Erdara zen nagusi aldizkari horretan: gaztelania Mexikon, frantsesa Parisen, ingelesa Londresen. Mexikon ere hasi zen argitaratzen, 1942an, alderdi komunistaren ''Alkartu'' izeneko hilabetekaria. [[1945]]etik aurrera, [[Tolosa Okzitania|Okzitaniako TolosaTolosan]]n jarraitu zen argitaratzen, eta beti zatiren bat agertzen zen euskaraz, «Euzkel atala» izenburuarekin.

1949an [[Jokin Zaitegi]] ''Euzko Gogoa'', kultura-argitalpen garrantzitsuenetakoa –agian garrantzitsuena–, hasi zen argitaratzen Guatemalan. Bederatzi urtez euskara hutsezko bihilabetekari horrek eragin handia izan zuen 50eko hamarraldian, euskal kulturan oro har eta euskal kazetaritzan bereziki. Zaitegirekin batera, [[Andima Ibiñagabeitia]]k eta geroxeago Orixek «euskararik gabe ez dago Euskal Herririk» goiburuarekin jardun zuten. Egitasmo nagusia euskara berpiztea zen, eta helburu horren inguruan euskal kulturako eta politikako lagun asko aritu zen: [[Seber Altube]], [[Telesforo Monzón|Telesforo Monzon]], Jose Migel Barandiaran, Jon Mirande, [[Txillardegi]], Villasante, Krutwig, [[Jose Antonio Agirre]] lehendakaria… Guatemalatik [[MiarritzeBiarritz|Miarritzera]]ra aldatu zuen ''Euzko Gogoa''k bere egoitza, bigarren aro bati ([[1956]]-[[1959]]) ekinez. Garai hori izan zen, hain zuzen, eraginkorrena, filosofiaz, historiaz, erlijioaz, etab., idatzi arren literaturarako joera zen nagusi.

Hurrengo hamarraldian, 50ekoan alegia, euskal kazetaritzak indar berriak erakutsi zituen. Gorago aipatutako ''Egan'' eta ''Euzko Gogoa'' aldizkariez gainera, zenbait arlotako argitalpenak kaleratu ziren. Erlijio-munduari dagokionez, frantziskotarren ''Anaitasuna'' aldizkariarekin batera, karmeldarrak ''[[Karmel]]'' hasi ziren argitaratzen, mugaz bestaldeko [[BelokeBelokeko monasterioa|Beloken]]n ''Othoizlari'' agertu zen, kaputxinoek ''[[Argia (aldizkaria)|Zeruko Argia]]'' plazaratzeari berrekin zioten, ''Egiz'', ''Egi billa'', ''Elkartasuna'', ''Arnas'', ''Laiaketan''… kalean ziren, eta, nola ez, 1956an hasi eta egun ere argitaratzen den ''Yakin'' –''[[Jakin]]'' orain– aldizkari ezaguna ere aipatu behar da.