Wikipedia

Karlos V.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Dexbot (eztabaida | ekarpenak)
4.354 edits
t Removing Link GA template (handled by wikidata)
t Robota: Birzuzenketak konpontzen
29. lerroa:
| ezkontidea = [[Elisabet Portugalgoa]]
| senideak = Aita: [[Filipe I.a Gaztelakoa]]<br />Ama: [[Joana Gaztelakoa]]
| erlijioa = [[KatolikoKatolizismo|Katolikoa]]a
| sinadura = Firma_Emperador_Carlos_V.svg
| web =
| oharrak =
}}
'''Karlos Habsburgokoa''',<ref name=EIMA>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> izengoitiz '''Karlos artxidukea'''<ref name=EIMA/> ([[Gante]], [[Belgika]], [[1500]] - [[Yusteko monasterioa]], [[Espainia]], [[1558]]) [[Gaztela]], Aragoi eta beste lurraldeen errege izan zen '''Karlos I.a''' izenez ([[1516]]-[[1556]]). Nahiz eta garai hartan Espainiako erresuma ez zen existitzen, Espainiako errege bezala ezagutzen da ere. [[Germaniako Erromatar Inperio SantuSantua|Germaniako Erromatar Inperio Santuko]]ko enperadore ere izan zen, eta '''Karlos V.a '''izena hartu zuen horretarako ([[1519|1520]]–[[1558]]).
 
[[Joana Gaztelakoa]]ren (''Joana Eroa'' izengoitiz ezaguna) eta [[Filipe I.a Gaztelakoa|Filipe Ederraren]] ondorengoa izan zen eta aitona-amona ospetsuak izan zituen: [[Maximiliano I.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Maximiliano I.a Austriakoa]] eta [[Maria Borgoinakoa]] aitaren aldetik eta [[Errege-erregina Katolikoak|Errege-erregina katolikoak]] amarenetik. Oinordetzaz, lur asko izan zituen bere menpe: [[Herbehereak]], [[Austria]]ko lurraldeak eta tronu inperialerako eskubidea jaso zituen aitona Maximiliano eta amona Mariagandik eta Errege-erregina Katolikoek, berriz, [[Gaztela]]ko konderria, [[Napoli]], [[Sizilia]], [[Indiak]], [[Aragoi]] eta [[Kanariak|Kanariar uharteak]] utzi zizkioten.
 
== Tituluak ==
* [[Asturiasko Printze]]a
* [[Borgoina|Borgoinako Dukea]] (Charolaisko kondea, Salins-les-Bainsko jauna, Brabante eta Lorrena, Linburgo, Luxenburgo eta Gelderlandeko dukea, Artois, Flandria, Hainaut, Holanda, Namur eta Zeelandeko kondea, Malinasko jauna)
* [[Gaztelako Koroakoroa|Gaztela, Leon]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] Erregea
* [[Aragoiko Erresuma|Aragoi]], [[Valentziako Erresuma|Valentzia]], [[Mallorcako Erresuma|Mallorca]], [[Napoli]] eta [[Sizilia]]ko Erregea, [[Bartzelona|Bartzelonako Kondea]]
* [[Napoliko Erresuma|Napoliko Erregea]]
* [[Austria]]ko Artxidukea
* Erromatarren Erregea
* [[Germaniako Erromatar Inperio SantuSantua|Germaniako Erromatar Inperio Santuko]]ko Enperadorea
* [[FrieslandFrisia|Frieslandeko]]eko Jauna
* [[Groningen (hiria)|Groningengo]]go Jauna
 
== Biografia ==
58. lerroa:
[[1501]]eko [[azaroaren 16]]an, Filipe eta Joanak Espainiara bidaiatu zuten, Errege-erreginen oinordeko izendatu baitzituzten eta Karlos txikia [[Margarita Yorkekoa]]ren eskuetan geratu zen. Frantziatik pasatu zirenean, Filipek eta [[Luis XII.a Frantziakoa|Luis XII.ak]] bere seme-alabak ezkontzeko ituna sinatu zuten eta, urte batzuk beranduago, itun hori [[Bloisko ituna|Bloisko itunean]] berretsi zen.
 
Filipe Flandriara itzuli zenean, Margarita zaintzailea edadetua zela eta [[Ana Borgoinakoa]]ren esku utzi zuen printze txikia eta bere hezkuntza zuzenduko zutenak ere izendatu zituen. [[Fernando KatolikoaII.a Aragoikoa|Fernando Katolikoak]]k, berriz, printzea Gaztelako errege izan zitekeen ustean, [[Luis de Vaca]] bidali zuen [[Flandria]]ra, gaztelania eta Gaztelako ohiturak irakasteko haurrari. Alferrikako ahalegina, nonbait, urte batzuk geroago Karlos printzea Espainiara hurbildu zenean, oraindik ez baitzuen hizkuntza erabat menperatzen.
 
[[1506]]an, [[Elisabet KatolikoaI.a Gaztelakoa|Elisabet Katolikoaren]]ren heriotzaren ondoren, Filipe eta Joana berriro joan ziren [[Gaztela]]ra, hango koroa eskatzera. Lortu zuten, baina hauen erregealdiak gutxi iraun zuen, Filipe hil egingo baitzen eta Joana, berriz, erotu egin zela-eta, [[Tordesillas]]ko komentu batean itxi baitzuen aitak.
 
Karlos adinez txikia zenez, bere aitona Maximiliano I.ak hartu zuen Herbehereen erregetza, baina berehala utzi zion kargua [[Margarita Austriakoa]]ri, Karlos eta bere senideen heziketarekin batera. Horrela bada, printze gaztearen hezkuntza guztia [[Flandria]]n garatu zen. [[1509]]an, enperadoreak [[Adrian VI.a|Adrian Utrechtekoa]] izendatu zuen Karlosen maisu<ref name="Infancia y juventud">{{erreferentzia|url=http://www.caballerosdeyuste.es/revista/14/Infancia.htm|izenburua=Infancia y juventud de Carlos I|abizena=García Herranz|izena= Rafael}}</ref>.
69. lerroa:
[[1516]]ko [[urtarrilaren 22]]an, aitona [[Fernando II.a Aragoikoa]]k azken testamentua idatzi zuen, bertan Karlos Gaztela eta Leongo erresumuen gobernari eta administratzaile izendatuz. Joanaren ordez jarri zuen tronuan, honek ezin baitzuen zuen gaixotasunagatik. [[Aragoiko koroa]]ri zegokionez, bere alaba Joanari uzten zion, beti ere Karlos gobernari nagusi izendatzen zuelarik. Karlos etorri bitartean, Cisneros kardinalak gobernatuko zuen Gaztelan eta Alonso Aragoiko artzapezpikuak, berriz, Aragoin.
 
[[Martxoaren 23]]an, Fernando erregea [[Madrigalejo]]n (gaur egun, [[Cáceres|Caceres]]) hil zen. Hortik aurrera, Karlos errege sentitzen hasi zen. Gaztelako Kontseilua ez zegoen horrekin ados eta [[martxoaren 4]]an gutuna bidali zioten, amaren tituluak errespetatzeko eskatuz, Joanak bizirik jarraitzen baitzuen. Hala ere, Fernandoren hiletak bukatu eta 10 egunetara, oihuek garbi erakusten zuten, aldaketa zetorrela:
{{esaera2|'' Vivan los católicos reyes doña Juana y don Carlos su hijo. Vivo es el rey, vivo es el rey, vivo es el rey.''}}
 
93. lerroa:
[[1519]]ko [[otsailaren 15]]ean, Karlos [[Bartzelona]]ra iritsi zen eta Gorteak konbokatu ziren hurrengo egunerako. [[Aragoi]]ko hitzaldiaren antzeko baten ondoren eta ondorengo eztabaiden ondoren, Karlos eta Joana koroatu zituzten [[apirilaren 16]]an. [[1520]]ko urtarrilera arte ez zen diruaren kontua garbitu eta, azkenean, 300.000 libera eskaintzea erabaki zuten.
 
Hau guztia gertatzen ari zen bitartean, [[1519]]ko [[urtarrilaren 12]]an, Maximiliano I.a enperadorea hil egin zen. [[Ekainaren 28]]an, Karlos izendatu zuten [[Frankfurt am Main|Frankfurten]]en [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]]ren enperadore eta horregatik utzi zuen bertan behera Valentziarantz bidaiatzeko asmoa. Gaztelako Gorteei deitu zien [[Santiago Compostelakoade Compostela|Santiagora]] [[1520]]ko [[martxoaren 20]]rako. Horrela, Karlosek Adrian Utrechtekoa bidali zuen bitarteko izateko eta ondoren Valentziakoa ere konbokatu ahal izateko. Legez kanpokoa zen hori eta estamentu pribilegiatuek gaizki hartu zuten. Iskanbila ugari izan zen eta [[1520]]ko [[apirilaren 30]]ean, erregeak dokumentua bidali zien, foruak eta pribilegioak gordetzeko prest zegoela esanez. Azkenean, erregeak legeak agintzen zuen guztia bete zuen, [[MonzonMonzón|Monzongo]]go Gorte Orokorretara joan zen, Valentziatik pasatu zen eta foruak zin egin zituen [[maiatzaren 16]]an.
 
4 urte pasa ziren kontu guzti hauetan eta Karlos izango zen Gaztela, Aragoi eta Nafarroa bilduko zituen lehen erregea.
101. lerroa:
Karlos [[Gaztela]]ra iritsi zenean, eskarmenturik gabeko gazte bat zen; ez zituen bertako ohiturak ezagutzen, ez hizkuntza ere eta horregatik Flandriatik etorritako kolaboratzaile borgoinarren laguntza hartu beharra izan zuen, aberastasun ugari eskaintzen zien bitartean. Hau guztia ez zen gaztelauen gustuko izan eta horrelaxe jakinarazi zioten Valladolideko Gorteetan [[1518]]an. Erregeak ez zion jaramonik egin eta berehala joan zen Aragoirantz. Gaztelauek gero eta haserreago zeuden, behar hainbateko arreta ez zielako eskaini.
 
Bartzelonan jakin zuen erromatarren errege egin zutela eta [[Santiago Compostelakoade Compostela|Santiagokora]] deitu zituen Gorteak, atzerriko gastuak ordaintzeko, batez ere. Orduan Gaztelako hiriak ezezkoa eman zioten, ez baitzuten [[Alemania]]ko interesak Gaztelaren aurretik jartze hori eta erresumara itzultzeko deia egin zioten. Azkenean, amore eman zuten eta Karlos [[Alemania]]rantz joan zen, Hadriano Utrechteko kardinalari erregetza utziz.
 
Gustu txarra zabaltzen joan zen Gaztela osoan eta [[Medina del Campo]]ko suteak [[Gaztelako Komunitateen Gerra|komuneroen altxamendua]] piztu zuen. Jauntxoen aurkako altxamenduak zirenez, hauek Karlosi lagundu zioten eta, pixkanaka, komuneroen mugimendua itzaltzen joan zen. Azkenean [[Juan Padilla]]ren agindupean zeuden komuneroei irabazi zien [[Villalarreko gudua]]n ([[Valladolid]]).
107. lerroa:
== Arazoak Aragoin: Germaniak (1519-23) ==
[[Fitxategi:Carlos_V_en_Mühlberg,_by_Titian,_from_Prado_in_Google_Earth.jpg|thumb|right|300px|Espainiako Karlos I.a eta Alemaniako Karlos V.a]]
[[Levante]]ko lurraldeetan gertatu zen hau. Valentziako artisauak [[Fernando KatolikoaII.a Aragoikoa|Fernando Katolikoak]]k emandako pribilegioa zuten. Miliziak antola zitzaketen berbereen aurka egiteko. [[1519]]an, Karlosek baimena eman zuen milizia haiek osatzeko eta [[Joan Lloren]] jarri zen agintean.
 
[[1520]]an, [[izurri]]a izan zen [[Valentzia]]n eta nobleek alde egin zuten; miliziek agintearen jabe egin ziren eta Hadriano Utrechtekoaren disolbatzeko agindua ez zuten obeditu. Egun gutxiren buruan, mugimendua [[BalearrakBalear uharteak|Balear uharteetara]] ere iritsi zen eta [[1523]]ra arte iraungo zuen.
 
Komuneroena garaitu bezain pronto, armadak berehala bukatu zuen Germaniekin ere.
137. lerroa:
Garrantzitsuena zen ezbairik gabe. Gaztelako etxe noble handiak biltzen zituen, 2 edo 3 eklesiastiko eta lizentziatu kopuru bat ere bai.
 
Bere funtzioetan [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako erresuma]] gobernatzea zeuden eta justizia administratzea.
 
=== Estatu Kontseilua ===
Espainiako erregearen tresna garrantzitsua zen atzerriko politika eztabaidatzeko. [[Errege-erregina KatolikoKatolikoak|Errege-erregina Katolikoen]]en garaian ere horrelako zerbait bazen Erret Kontseiluan. [[1526]]an hasi zen lanean, Sulieman Handiak [[Austria]] mehatxatu zuenean.
 
Kontseilu bakarra da presidenterik gabekoa, Erregea baita lan hau egingo duena. Kontseilariak ez dira lege gizonak, harreman internazionaletan, baizik, [[Fadrique Álvarez de Toledo|Albako Dukea]] bezala edo [[Nikolas Perrenot]]. Beraz, kontseilari hauek beti ziren goi nobleziakoak edo goi klerokoak.
192. lerroa:
 
Bere erregealdian gertatutako hainbat gauza hurrengoak dira:
* [[Hernán Cortés|Hernan CortesCortesek]]ek [[Espainia Berriko Erregeorderria|Espainia Berria]] ([[Mexiko]]) konkistatu zuen.
* [[Francisco Pizarro]]k Inken inperioa hartu zuen, [[Peruko Erregeorderria]] sortu zuelarik.
* [[Gonzalo Jiménez de Quesada]]k [[txibtxa]] herria konkistatu zuen, egungo [[Kolonbia]]n.
198. lerroa:
* [[Andres Urdaneta|Urdanetak]] [[Juan Sebastian Elkano|Elkanorekin]] hasi zuen [[Filipinak|Filipinetarainoko]] bidaia, 11 urtez bertan egon zelarik. Bidaia hartan ikasitakoa erabakigarria izango zen Filipe II.aren erreinaldian berriz itzuli zenean eta "[[Itzulbidaia]]" aurkitu zuenean.
* [[Pedro de Mendoza]]k [[Buenos Aires]]eko lehen fundazioa gauzatu zuen, [[Rio de la Plata]]ren eskuin aldean.
* Juan de Salazar eta Gonzalo de Mendozak [[Asuncion|Asunción]] sortu zuten, ondorengo konkistentzako motorra izango zena.
* [[Pedro de Valdivia]]k [[Santiago (Txile)|Santiago]] sortu zuen.
 
221. lerroa:
[[1517]]an, Arujek [[Tilimsen]] hartu zuen, [[Oran]]go gobernadore espainiarraren zergadun zen hiria. Handik urtebetera, gobernariak itsaslapurra garaitu eta hiltzea lortu zuen, eta bere anaia Hayreddin Bizargorri Aljerko errege egin zuen. Karlosek honen berri izan zuenean, berehala bidali zuen [[Hugo de Moncada]] 7.500 gizonez osaturiko espedizio baten buru, hiria birkonkistatzeko asmoz. [[Abuztuaren 17]]ko gerra kontseiluak Tilimisengo erregearen laguntza itxarotea erabaki zuen, baina, ekaitz izugarri batek ontziteria guztia hondatu zuen, Hugo de Moncadak atzera egin behar izan zuen<ref>{{erreferentzia|url=http://www.ingenierosdelrey.com/guerras/1518_argel/argel_02.htm|izenburua=Segunda expedición contra Argel (1518)}}</ref>.
 
[[1520]]an [[Selim I.a]] hil eta gero, bere seme bakarra zen [[Suleiman I.a|Suleiman Bikaina]] Otomandar Inperioko sultan bilakatu zen eta erasoa hasi zuen Balkanetan eta Mediterraneoan. [[1521]]ean, [[Belgrad]] sakeatu eta erre zuen eta hurrengo urteetan, bere erresuma Hungariako erresumarantz inguratu zen. [[1526]]ko [[abuztuaren 29]]an, Suleimanek [[Luis II.a Hungariakoa]] garaitu zuen [[Mohácsesko gudua]]n eta [[Fernando I.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Fernando I.a Habsburgokoa]] izendatu zuten oinordeko, Anarekin ezkonduta zegoelako, Hungariako erregearen arrebarekin, alegia.
 
Printze protestante alemaniarren laguntzarekin, eta Gaztelako nobleziarenarekin, Karlos anaiaren laguntzan agertu zen [[1532]]an, [[Viena]] Suleimanen erasoetatik defendatzeko. Hala ere, [[Frantzisko I.a Frantziakoa|Frantzisko I.ak]] enperadoreak turkiarrak garaitu eta bere aurkako gerran hasiko ote zen beldur zen eta ez erasotzeko aholkua eman zion sultanari, borrokarik egin gabe erretiratu zelarik.
231. lerroa:
Lau gerra burutu zituen [[Frantzisko I.a Frantziakoa]]ren aurka, inperioko koroaren atzetik baitzebilen hau ere, eta Karlosek [[Borgoina]]ren itzulpena eskatzen zion:
* Lehenengo gerran ([[1521]]-[[1526]]) Frantziak [[Milanerria]] hartu zuen eta [[Henrike II.a Nafarroakoa|Henrike II.ari]] [[1515]]an konkistatutako Nafarroa berreskuratzen lagundu zion. Hala ere, Frantziako erregea galtzaile irten zen eta kartzelatua izan zen [[Paviako gudua]]ren ondoren. Frantzisko Madrilera eraman zuten, bertan [[Madrilgo ituna]] ([[1526]]) sinatzeko, Milanerria berriz ez zuela hartuko eta Nafarroako erregeari ez ziola berriro laguntza eskainiko esanez.
* Bigarren gerran ([[1526]]-[[1529]]), tropa inperialek Erromari egin zioten eraso, Frantziako erregearen laguna zen [[Klemente VII.a]] aita santua [[Sant'Angelo gaztelua]]n errefuxiatzera behartuz. [[Cambraiko Bakeabakea|Cambraiko Bakean]]n, Espainiak [[Borgoina]]ri uko egingo ziola sinatu zuen, Frantzisko I.ak Italia, [[Flandria]] eta [[Artois]] uzten bazituen. [[Tournay]] hiria ere entregatu behar zuen. Aita Santuak Erromatar Inperio Sakratuaren enperadore izendatuta (1530), Karlos I.ak frantziarren aurkako gerrak jarraitu zituen.
* Hirugarrena (1535-1538) Frantziak Espainiaren aliatua zen [[Savoia]]ko dukerria okupatu zuenean gertatu zen eta Milanerantz jarraitzeko asmoa zuen. Nizako etenarekin amaitu zen, bi aurkariak erabat nekatuta baitzeuden hainbeste gerrarekin.
* Laugarrena eta azkena (1542-1544) Alemaniako protestanteen gatazkarekin bukatu zen. Neka-neka eginda, bi monarkek bakea sinatu zuten [[Crépy (Aisne)|Crépyn]]. Honekin, Espainiak Frantzia iparraldeko lurrak galdu zituen, baita Flandria ingurukoak ere. Berriro ere, Frantziak Italia eta Herbehereak utzi beharra izan zuen.
238. lerroa:
Aita santuaren eskutik koroa jaso ondoren (1530), Karlosek luteranismoak sortutako arazoei erantzun beharra sentitu zuen.
 
[[1530]]ean, [[Augsburgeko Dieta]] deitu zuen, luteranoak eta katolikoak aurrez aurre jarriz, "Augsburgeko Konfesioak" deritzonean. Karlosek [[Wormseko Dietadieta|Wormseko Ediktoa]] konfirmatu zuen [[1521]], luteranoak eskumikatuz. Luteranoek [[Schmalkaldengo Liga]] osatu zuten [[1531]]n eta armada eta finantziazio komun bat ziurtatu zuten, protestanteen liga deitu zitzaion honentzako.
 
Erreformaren beharra onartuz eta arazoa konpondu nahian, [[Paulo III.a]] aita santuak [[Trentoko Kontzilioa|Trentoko Kontzilio Ekumenikora]] deitu zuen, [[1545]]eko [[abenduaren 5]]ean hasiko zena lanean.
244. lerroa:
Protestanteek ez zuten Trentoko Kontzilioa onartzen eta enperadoreak [[1546]]ko ekaineko gerra hasi zuen. Aita santuaren armak ziren eta [[Oktavio Farnese]]k agintzen zuen, Austriako Fernandoren esanetara zegoen austriar bat, alegia. Sajoniako Maurizio ere enperadorearen alde zegoen, Schmalkaldengo Ligatik apartatu baitzen. Karlosek garaipen garbia izan zuen [[Mühlbergeko gudua]]n [[1547]]an eta, handik gutxira, alemaniar printzeak erretiratu eta enperadorearen aginduetara jarri ziren.
 
Garaipen itzela izan bazen ere, ez zuen luteranismoa eta katolizismoa bateratzea lortu eta 8 urte geroago [[Augsburgeko bakea|Augsburgoko Bakea]] sinatu beharrean izan zen, nahi zuten erlijiora atxikitzeko alemaniarrek eskubidea onartuz. Betirako ez zen izango, baina momentuz, Erreformak sortutako arazoa baretuta geratu zen.
 
== Karlos I.aren abdikazioa eta oinordekotza ==
255. lerroa:
Karlosek gero eta argiago zuen Europa printze berrien eskuetan eroriko zela, eta Inperioaren ideia baztertzen ari zen, Espainiaren hegemonia azpimarratzen zihoan bitartean.
 
Bruselako abdikazioetan ([[1555]]-[[1556]]), Karlos I.ak bere anaia, Fernando, izendatu zuen erromatarren errege eta Espainia eta Indiak bere semea zen Filiperi utzi zizkion. [[Flandria]]tik [[Laredo (Kantabria)|Laredoraino]]raino bidaiatu zuen Espainiarantz itzuliz eta [[hezueriahezueri]]kak ematen zizkion sintomak lasaitu nahiaz. Hiri handietatik urrun zegoen herri bat gomendatu zioten horretarako, La Vera eskualdean ([[Extremadura]]), eta hilabete eta 3 aste iraun zuen [[Jarandilla de la Vera]]rainoko txangoak. Oropesako kondeek utzi zioten gaztelua bertan bizi ahal izateko.
 
[[1556]]ko [[otsailaren 3]]ra arte, itxaron zuen han, [[Yusteko monasterioa]]ren ondoan eraiki behar zuen jauregia egiteko obrak bukatzen ziren bitartean. Erretiro honetan, urte eta erdi egon zen, hirietatik eta politikatik urrun, Jeronimoen ordenako fraideen gidaritza espiritualean.
 
[[1558]]ko [[irailaren 21]]ean hil zuen [[paludismomalaria|paludismoak]]ak, hilabeteko agoniaren ondoren. Testamentuan, [[Joan Austriakoa]] errekonozitu zuen Barbara Blombergekin [[1545]]ean izandako bere seme bezala. Yusteko monasterioaren ondoko jauregian ezagutu zuen lehenengoz.
 
== Ezkontza eta seme-alabak ==
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Karlos_V.a_Germaniako_Erromatar_Inperio_Santukoa"(e)tik eskuratuta