Behe Erdi Aroa: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
|||
1. lerroa:
{{Erdi Aroko garaiak}}
'''Behe Erdi Aroa''' —''Erdi Aro Berantiarra'' edo ''Erdi Aro Beranta'' izenez ere ezaguna<ref>XX. mendearen bukaeran eta XXI.aren hasieran ''Berant Erdi Aro'' izena ere erabili zen, baina gaizki sortua zen, eta hiztegietatik —hala nola Euskaltermetik— kendu egin zuten. Desegokitasunaren arrazoiak, besteak beste, Ibon Sarasolak azaldu zituen [http://www.erabili.com/zer_berri/muinetik/1138712128 «Goiz Erdi Aroa, Berant Erdi Aroa»] artikuluan.</ref>— historialariek [[Europa]]ko historian [[XIV. mendea|XIV.]] eta [[XV.
XIV. mendearen hasieran, Europako gorakada ekonomikoak oztopoa aurkitu zuen. Goseteek eta izurriteek, hala nola [[1315-1322 arteko Gosetea]]k eta [[Izurri Beltza]]k, Europako populazioa erdira murriztu zuten antza. Despopulazioarekin batera, nahigabea hedatu zen: nekazariak matxinatu ziren Europako leku ugaritan [[Flandriako nekazarien matxinada (1322-1328)|Flandrian]] [[1322]]an hasita. Gerrak amaigabea zirudien, batik bat [[Frantzia]] eta [[Ingalaterra]]ren arteko [[Ehun
Beste aldetik, XV. mendean [[zientzia]]k eta [[arte]]ak garatu ziren, [[Pizkunte]] garaiari eta [[Aro Modernoa]]ri hasiera emateko. [[Antzinako Erroma]] eta [[Antzinako Grezia|Greziako]] kultura berreskuratu zen. Prozesu hori [[Gurutzadak|Gurutzadekin]] eta arabiarrekiko hartu-emanekin hasita zegoen, baina [[
Horrek guztiak Erdi Aroaren amaiera eta garai berri baten hasiera markatu zuten. Ohartu behar da banantze hori artifiziala dela erabat, urte andana iraun zuen prozesu motel batean gertatu zelako. Gainera, Antzinateko ikasketak ez ziren inoiz guztiz ahaztu, eta Erdi Aroan barnan ere beste berreskuratze garaiak egon ziren: [[Karlomagno|Karlos
== Gainbehera ==
13. lerroa:
[[Behe Erdi Aroa]] gorabeheraz eta lazeriaz betetako epea da. Klima-historialariek dokumentatutako [[klima aldaketa]] gertatu zen, eta nekazaritza kaltetuta atera zen. Garaikideek goseteen bidez pairatu behar izan zuten, hala nola [[1315-1317ko gosetea|1315-17koa]].
Edonola ere, hondamendi larriena [[1340ko hamarkada]]ko [[Izurri Beltza|Izurrite Beltza]] izan zen. Sua lastoan bezala hedatuta, [[bakterio]]-gaixotasun horrek [[Europa]]ko biztanleria txikitu zuen, batez beste europarren heren bat hil baitzen, eta hainbat tokitan hildakoen kopurua %50era ere iritsi zen. Zenbait lekutan [[XIX.
[[Gerra]] ere ohiko bilakatu zen toki batzuetan, hala nola [[Ehun Urteetako Gerra|Ehun Urteko Gerra]] pairatu behar izan zuten tokietan. Bizi-baldintza kaskarrak zirela eta, nahigabetasuna zabaldu eta matxinadak gertatu ziren Europa osoan. Krisialdiari aurre egiteko beste bide bat barneko erlijioa izan zen. Garai honetan [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoa]] ere krisian egon zen, [[Mendebaldeko Zisma]]ren garaian elkar onartzen ez zuten hiru [[Aita santu|Aita Santu]] izatera iritsi baitzen. Hainbat erreforma-saioak burutu ziren, arrakastarik gabe, baina nahigabeak bidea irekita utzi zuen [[XVI.
== Gatazkak ==
[[Fitxategi:Aragonese Empire.PNG|thumb|right|250px|Aragoiko lurraldeak.]]
Garaiko gatazka nagusia [[Ingalaterra]] eta [[Frantzia]]ren arteko [[Ehun Urteetako Gerra|Ehun Urteko Gerra]] izan zen ([[1337]]-[[1453]]). [[Agincourteko bataila]]ren ondoren ([[1415]]) [[Henrike V.a Ingalaterrakoa|Ingalaterrako Henry V.a]] bi erresuma batzeko zorian zegoela zirudien, baina [[Joana Arc-ekoa|Jeanne d'Arc]]-en parte-hartze erabakigarriak Frantziari eraman zion garaipena. Horren ostean, Ingalaterran gerra zibila piztu zen [[Bi Arrosen Gerra|Arrosen Gerran]]
Inperioaren koroa habsburgotarren eskuetara igaro zen [[1438]]an, non Inperioa desegin arte ([[1806]]) iraun zuen. Nolanahi ere, Inperioak zatikatuta jarraitzen zuen, eta benetako boterea tokian tokiko nobleziak edo [[Hansa]] hiri merkatarien elkarteak zeukaten. [[Eskandinavia]]n [[Kalmar Batasuna]] sortu zen [[1397]]an [[Suedia]], [[Danimarka]] eta [[Norvegia]]ren artean. Norvegiaren [[Groenlandia]]ko kolonia desagertu zen XV. mendean, ziurrenik eguraldi gogorra zela kausa.
Ekialdean [[Lituaniako Dukerri Handia]] sortu zen. Ekialdeagoan, [[Urrezko Horda]] garaituta ([[1380]]), [[Moskuko Printzerria|Moskuko Dukerri Handia]] bihurtu zen tokiko botere nagusia. Ivan III.ak Novgorod konkistatzean, [[Errusia]]ren oinarriak ezarri zituen.
[[Bizantziar Inperioa]]ri dagokionez, politikoki eta kulturalki denbora luzez Ekialdeko Mediterraneoa menperatu ondoren, [[1453]]an [[Konstantinopla]] [[
== Estatuaren indartzea ==
[[Fitxategi:Medieval parliament edward.Jpg|thumb|right|200px|Ingalaterrako Parlamentua erregearen aurrean (1300 inguru).]]
Behe Erdi Aroan [[monarkia]]n oinarritutako [[estatu-nazio|nazio-estatu]] indartsuak sortu ziren, batik bat [[Ingalaterra]]n, [[Frantzia]]n eta [[Iberiar
Garai honetako gatazka luzeek, Ingalaterra eta Frantziaren artean borrokatutako [[Ehun
[[Noblezia]]rekin adostasuna bilatu zuten erregeek [[parlamentu]]en estreinako bertsioen bidez: Frantziako Estatu Orokorrak, Ingalaterrako Parlamentua, Nafarroako Gorteak... Merkatariek gobernatutako hiriek ere bere tokia izan zuten biltzar horietan, eta, orokorrean, erregeak babestu zituzten hirien ordezkariek. Honek tokian tokiko jaunengandik aldentzen utzi zien monarkei. [[XIV. mendea|XIV.]] eta [[XV.
== Elizaren gorabeherak ==
[[Filipe Ederra]]ren garaietatik, [[Aita
[[
Eliza Katolikoen arazoak konpondu nahian, barnetik erreformatzeko hainbat mugimenduak sortu ziren. Horietako bat [[Oxfordeko unibertsitate]]ko irakasle [[John Wyclif]]ena ([[1325]] inguru - [[1384]]) izan zen. Wyclifek adierazi zuen [[Biblia]] baino beste autoritate-iturririk ez zegoela erlijio auziei zegokienez. Halaber, [[transubstantziazio]], [[zelibato]] edo [[indulgentzia|indulgentzien]] aurka mintzatu zen. [[Ingalaterra]]n jarraitzaleak, [[lolardarrak]] izenekoak, lortu arren, azkenean bertan behera geratu zen mugimendua.
44. lerroa:
[[Jan Hus]] ([[1369]]-[[1415]]) [[txekia]]rraren irakaspenak John Wyclifenetan oinarrituta zeuden. Nolanahi ere, haren jarraitzaileek, [[husitak|husitek]], lolardarrek baino eragin politiko handiagoa izan zuten. Itzala handia eskuratu zuen Husek [[Bohemia]]n, eta [[1415]]ean heresiarengatik erre zutenean, matxinada eta [[Hustar gerrak]] piztu ziren.
Horrek guztiak eragin zuen elizarekiko nahigabea [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] [[Martin Luther]]ren [[
== Kronologia ==
* [[1325]] [[Kapeto leinua|Kapetar leinua]] amaitu zen. [[Frantzia]]n [[Valois leinua]] ezarri zen, eta [[Nafarroako
* [[1337]]-[[1453]] [[Ehun Urteetako Gerra|Ehun Urteko Gerra]].
* [[1348]] [[Izurri Beltza]] [[Europa]]n zehar hedatu zen, milaka hildako utziz.
* [[1349]]-[[1387]] [[Karlos III.a Nafarroakoa|Nafarroako Karlos III.
* [[1356]] [[Urrezko Bula]]ren bidez [[Germaniako Erromatar Inperio Santua|enperadorea]] hautatzeko prozedura arautu zen.
* [[1374]] [[Francesco Petrarca|Petrarca]] hil zen.
* [[1378]]-[[1417]] [[Mendebaldeko Zisma]].
* [[1387]]-[[1425]] [[Karlos III.a Nafarroakoa|Nafarroako Karlos III.
* [[1414]]-[[1418]] [[Konstantzako kontzilioa]].
* [[1415]] [[Agincourteko bataila]].
* [[1420]]-[[1434]] [[Hustar gerrak]].
* [[1429]]-[[1431]] [[Joana Arc-ekoa|Jeanne d'Arc]]-en kanpainak.
* [[1451]] [[Nafarroako Gerra Zibila]] hasi zen.
* [[1453]] [[Konstantinopla]] [[Otomandar Inperioa|otomandarrek]] hartu zuten.
* [[1455]]-[[1485]] [[Bi Arrosen Gerra|Arrosen Gerrak]]
* [[1469]] [[Elisabet I.a Gaztelakoa]] eta [[Fernando II.a Aragoikoa]] ezkondu ziren.
* [[1488]] [[Bartolomeu Dias]] [[Esperantza Oneko lurmuturra|Itxaropen Oneko
* [[1492]] [[Kristobal Kolon]]ek [[Amerikaren aurkikuntza|Amerika aurkitu]] zuen.
* [[1498]] [[Vasco da Gama]] [[India]]ra iritsi zen.
* [[1512]] [[
* [[1517]] [[Martin Luther]]rek haren ''[[95 tesiak]]'' [[Wittenberg]]eko katedraleko atean iltzatu zituen.
|