Behe Erdi Aroa: berrikuspenen arteko aldeak

'''Behe Erdi Aroa''' —''Erdi Aro Berantiarra'' edo ''Erdi Aro Beranta'' izenez ere ezaguna<ref>XX. mendearen bukaeran eta XXI.aren hasieran ''Berant Erdi Aro'' izena ere erabili zen, baina gaizki sortua zen, eta hiztegietatik —hala nola Euskaltermetik— kendu egin zuten. Desegokitasunaren arrazoiak, besteak beste, Ibon Sarasolak azaldu zituen [http://www.erabili.com/zer_berri/muinetik/1138712128 «Goiz Erdi Aroa, Berant Erdi Aroa»] artikuluan.</ref>— historialariek [[Europa]]ko historian [[XIV. mendea|XIV.]] eta [[XV. mendemendea|XV. mendeei]]ei deitzeko erabiltzen duten izena da. [[Erdi Aro Klasikoa|Erdi Aro Klasiko]] eta [[Aro Modernoa]]ren artean kokatu ohi da Behe Erdi Aroa.

XIV. mendearen hasieran, Europako gorakada ekonomikoak oztopoa aurkitu zuen. Goseteek eta izurriteek, hala nola [[1315-1322 arteko Gosetea]]k eta [[Izurri Beltza]]k, Europako populazioa erdira murriztu zuten antza. Despopulazioarekin batera, nahigabea hedatu zen: nekazariak matxinatu ziren Europako leku ugaritan [[Flandriako nekazarien matxinada (1322-1328)|Flandrian]] [[1322]]an hasita. Gerrak amaigabea zirudien, batik bat [[Frantzia]] eta [[Ingalaterra]]ren arteko [[Ehun UrtekoUrteetako Gerra|Ehun Urteko Gerrarengatik]]rengatik. [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoaren]]ren batasunak [[Mendebaldeko Zisma]]k apurtu zuen. Hori guztia dela eta, Behe Erdi Aroko krisialdia ere deitu zaio.

Beste aldetik, XV. mendean [[zientzia]]k eta [[arte]]ak garatu ziren, [[Pizkunte]] garaiari eta [[Aro Modernoa]]ri hasiera emateko. [[Antzinako Erroma]] eta [[Antzinako Grezia|Greziako]] kultura berreskuratu zen. Prozesu hori [[Gurutzadak|Gurutzadekin]] eta arabiarrekiko hartu-emanekin hasita zegoen, baina [[Konstantinopolisenkonstantinoplaren erorialdia|otomandarrek Konstantinopolis hartu ondoren]] ([[1453]]an, [[Ehun Urteetako Gerra|Ehun Urteko Gerra]] amaitu zen urte berean), aditu ugarik mendebaldera, batez ere [[Italia]]ra, jo zuten, [[AntzinateaAntzinaroa|Antzinatearen]]ren gaineko interesa bizkortuz. Inprimagailuaren asmazioak liburuen erabilpena zabaldu zuen, eta [[Erreforma Protestanteaprotestantea|Erreforma Protestantearen]]ren hedapenean paper garrantzitsua jokatzekoa zen. Nahiz eta [[Otomandar InperioInperioa]]arengatikrengatik ekialdeko merkataritza-bideak moztu, [[Kristobal Kolon]]ek [[Amerikako Aurkikuntza]]ri ([[1492]]) eta [[Vasco da Gama]]ren Afrikako inguratzeari esker, merkataritza-bide berriak ireki ziren, Europako estatuen boterea eta ekonomia izugarri handitu zituztenak.

Horrek guztiak Erdi Aroaren amaiera eta garai berri baten hasiera markatu zuten. Ohartu behar da banantze hori artifiziala dela erabat, urte andana iraun zuen prozesu motel batean gertatu zelako. Gainera, Antzinateko ikasketak ez ziren inoiz guztiz ahaztu, eta Erdi Aroan barnan ere beste berreskuratze garaiak egon ziren: [[Karlomagno|Karlos HandiaHandiarekin]]rekin ([[Karolingiar Pizkundea]] ere deitu zaio), [[XII. mendea]]n... Italian, halaber, ez da Behe Erdi Aroaz mintzatzen. Izan ere, hor, XV. mendea Pizkunde garaiaren barruan sartzen da.

Edonola ere, hondamendi larriena [[1340ko hamarkada]]ko [[Izurri Beltza|Izurrite Beltza]] izan zen. Sua lastoan bezala hedatuta, [[bakterio]]-gaixotasun horrek [[Europa]]ko biztanleria txikitu zuen, batez beste europarren heren bat hil baitzen, eta hainbat tokitan hildakoen kopurua %50era ere iritsi zen. Zenbait lekutan [[XIX. mendemendea|XIX. mendera]]ra arte ez zen berreskuratu populazio-maila. Landa-eremu ugari biztanlerik gabe geratu ziren. Laborarien murrizketa zela medio, soldatak handitu ziren, eta jabeek lurretara lotu nahi izan zituzten langileak.

[[Gerra]] ere ohiko bilakatu zen toki batzuetan, hala nola [[Ehun Urteetako Gerra|Ehun Urteko Gerra]] pairatu behar izan zuten tokietan. Bizi-baldintza kaskarrak zirela eta, nahigabetasuna zabaldu eta matxinadak gertatu ziren Europa osoan. Krisialdiari aurre egiteko beste bide bat barneko erlijioa izan zen. Garai honetan [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoa]] ere krisian egon zen, [[Mendebaldeko Zisma]]ren garaian elkar onartzen ez zuten hiru [[Aita santu|Aita Santu]] izatera iritsi baitzen. Hainbat erreforma-saioak burutu ziren, arrakastarik gabe, baina nahigabeak bidea irekita utzi zuen [[XVI. mendemendea|XVI. menderako]]rako.

Garaiko gatazka nagusia [[Ingalaterra]] eta [[Frantzia]]ren arteko [[Ehun Urteetako Gerra|Ehun Urteko Gerra]] izan zen ([[1337]]-[[1453]]). [[Agincourteko bataila]]ren ondoren ([[1415]]) [[Henrike V.a Ingalaterrakoa|Ingalaterrako Henry V.a]] bi erresuma batzeko zorian zegoela zirudien, baina [[Joana Arc-ekoa|Jeanne d'Arc]]-en parte-hartze erabakigarriak Frantziari eraman zion garaipena. Horren ostean, Ingalaterran gerra zibila piztu zen [[Bi Arrosen Gerra|Arrosen Gerran]]n ([[1455]]-[[1485]]). Frantzian, Ingalaterra kanporatu arren, Borgoinako konterria eta Herbehereetako Borgoina [[Germaniako Erromatar Inperio Saindua]]n barnan sartu ziren.

Ekialdean [[Lituaniako Dukerri Handia]] sortu zen. Ekialdeagoan, [[Urrezko Horda]] garaituta ([[1380]]), [[Moskuko Printzerria|Moskuko Dukerri Handia]] bihurtu zen tokiko botere nagusia. Ivan III.ak Novgorod konkistatzean, [[Errusia]]ren oinarriak ezarri zituen.

[[Bizantziar Inperioa]]ri dagokionez, politikoki eta kulturalki denbora luzez Ekialdeko Mediterraneoa menperatu ondoren, [[1453]]an [[Konstantinopla]] [[Konstantinopolisenkonstantinoplaren erorialdia|otomandarren menpean erori zen]], nahiz eta orduko estatu oso txikia izan. Mediterraneoko botere berria [[Aragoi]] izan zen, zeinek erresuma asko batu zituen leinu batean. [[Italia]]n [[Medici]] sendia buru zuen [[Florentzia]] nabarmendu zen hiri-estatuen artean, eta [[XV. mendea]]n [[Pizkundea|Pizkunde]] artistikoa garatu zen bertan.

Behe Erdi Aroan [[monarkia]]n oinarritutako [[estatu-nazio|nazio-estatu]] indartsuak sortu ziren, batik bat [[Ingalaterra]]n, [[Frantzia]]n eta [[Iberiar Penintsulapenintsula|Iberiar Penintsulan]]n ([[Portugal]], [[Gaztela]], [[Nafarroa]] eta [[Aragoi]]).

Garai honetako gatazka luzeek, Ingalaterra eta Frantziaren artean borrokatutako [[Ehun UrtekoUrteetako Gerra|Ehun Urteko Gerrak]]k kasu, erresumarekiko erregeen boterea areagotu zuten. Gerra-premiak estatuaren eraginkortasuna handitu zuen. [[Administrazio]]a burokrazia ikasiaren esku geratu zen, zeinek postua erregeari zor zion, harekiko leialtasuna bermatuz.

[[Noblezia]]rekin adostasuna bilatu zuten erregeek [[parlamentu]]en estreinako bertsioen bidez: Frantziako Estatu Orokorrak, Ingalaterrako Parlamentua, Nafarroako Gorteak... Merkatariek gobernatutako hiriek ere bere tokia izan zuten biltzar horietan, eta, orokorrean, erregeak babestu zituzten hirien ordezkariek. Honek tokian tokiko jaunengandik aldentzen utzi zien monarkei. [[XIV. mendea|XIV.]] eta [[XV. mendemendea|XV. mendeetan]]etan lortutako boterearen ondorioz, Behe Erdi Aroko erregeek benetako [[estatu]] modernoen lehenengo zutabeak eraiki zituzten: erregeen nahietara [[zerga]]k ezarri, [[gerra]] deklaratu edo [[lege]]ak sortu ahal zen. [[XV. mendea]]ren bigarren erdirako, [[Ingalaterrako Henry VII.a]]k edo [[Luis XI.a Frantziakoa|Frantziako Louis XI.aak]]k gobernatu ahal izan zuten, baroien esku-sartzea nabaritu gabe.

[[Filipe Ederra]]ren garaietatik, [[Aita Santuasantu|Aita Santuak]]k frantziar koroaren azpian geratu ziren. Izan ere, [[1309]]an, [[Petri (apostolua)|San PetriPetriren]]ren ondorengoen egoitza [[Erroma]]tik [[Avignon]]era eraman zuten. Honi, ''Aita Santuen Babiloniako presoaldia'' ([[judu]]en [[Babiloniako presoaldia]] gogoraraziz) deitu zitzaion. Azkenean, [[1377]]an, Aita Santuak Erromara itzultzea erabaki zuen. Alabaina Avignonen eta Erroman Aita Santu desberdinak aukeratu zituzten, eta, ondorioz, [[Mendebaldeko Zisma]] ([[1378]]-[[1417]]) sortu zen.

[[KonstanzakoKonstantzako kontzilioa|Konstanzako kontzilioan]]n ([[1414]]-[[1418]]) Aita Santu bakarra ezarri zen berriro. Kontzilio edo biltzarren sistema aintzat hartu zen Elizaren barneko arazoak konpontzeko, baina berehala arbuiatu zen. Batasun berria gorabehera, Mendebaldeko Zismak kalte handia eragin zuen kristautasunean barnan.

Horrek guztiak eragin zuen elizarekiko nahigabea [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] [[Martin Luther]]ren [[Erreformaerreforma Protestanteaprotestantea|erreformaren]] aurrekari eta eragile nagusienetakoa izan zen.

* [[1325]] [[Kapeto leinua|Kapetar leinua]] amaitu zen. [[Frantzia]]n [[Valois leinua]] ezarri zen, eta [[Nafarroako erresumaErresuma|Nafarroako erresuman]]n [[Evreux leinua|Evreuxtarrak]].

* [[1337]]-[[1453]] [[Ehun Urteetako Gerra|Ehun Urteko Gerra]].

* [[1349]]-[[1387]] [[Karlos III.a Nafarroakoa|Nafarroako Karlos III.aaren]]ren agintaldia.

* [[1374]] [[Francesco Petrarca|Petrarca]] hil zen.

* [[1387]]-[[1425]] [[Karlos III.a Nafarroakoa|Nafarroako Karlos III.aaren]]ren agintaldia.

* [[1429]]-[[1431]] [[Joana Arc-ekoa|Jeanne d'Arc]]-en kanpainak.

* [[1455]]-[[1485]] [[Bi Arrosen Gerra|Arrosen Gerrak]]k [[Ingalaterra]]n.

* [[1488]] [[Bartolomeu Dias]] [[Esperantza Oneko lurmuturra|Itxaropen Oneko LurrmuturraLurrmuturraraino]]raino iritsi zen.

* [[1512]] [[Aragoiko Fernando II.a Aragoikoa|Fernando Katolikoak]] [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresuma]] okupatu zuen.