Biologia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Removing Link FA template (handled by wikidata) - The interwiki article is not featured |
t Robota: Birzuzenketak konpontzen |
||
29. lerroa:
''Biologia'' izena [[greziera]]zko bi osagai erabiliz eratua da: βίος, bios, «bizitza»; eta -λογία, -logia, «azterketa». Hau da, [[etimologia]]z, «bizitzaren azterketa» esan nahi du. [[Aleman]]ez agertu zen lehen aldiz, ''Biologie'' formarekin, 1791n.
XVII. eta XVIII. mendeetan lehenengo ikerketa biologikoak garatu ziren, hein handi batean bizidunen inbentarioekin lotuta zeudenak. Aurrebiologiaren mende horietan ikerlari hauek nabarmendu ziren: [[Anton van Leeuwenhoek]], [[protozoo]]ak eta beste bizidun mikroskopikoak aurkitu zituena; [[Marcello Malpighi]], anatomia mikroskopikoan jardun zuena; [[John Ray]], espezien kontzeptua asmatu zuena; [[Antoine Lavoisier|Antoine de Lavoisier]], kimikaz gain [[fisiologia]]n ere nabarmendu zena, eta eremu organikoa eta inorganikoa lotzen hasi zena kimikaren bitartez; [[Lineo|Carolus Linnaeus]], [[taxonomia]]ren aitzindaria eta espezien lehenengo sailkapen zientifikoa osatu zuena, etab.
Ikerlari hauen lanek bidea ireki zieten XIX. mendeko zientzialariei, gaur egungo zientzia biologikoen oinarriak finkatu zituztenei: [[Jean-Baptiste Lamarck]] frantziarrari, eboluzio biologikoaren lehenengo teoria formulatu zuenari; [[Claude Bernard]]-i, fisiologia modernoaren oinarriak ezarri zituenari; [[Gregor Mendel]]-i, [[genetika]]ren aitzindariari; [[Louis Pasteur]]-i, [[mikrobiologia]] zientifikoa garatu zuenari; [[Charles Darwin]]-i, bere ''Espezieen jatorriaz'' (1859) liburuan [[eboluzio]]a eta [[hautespen
XX. mendean zehar, teknologiaren garapenari esker, ikerketa biologikoak ugaritu, hobetu eta emaitza oparoak eman zituzten. [[Mikroskopio|Mikroskopia]] elektronikoak eta [[X izpi]]ek, esaterako, bizidunen egitura txikienak eta bizi-molekulen konformazioa ([[proteina]] eta [[azido nukleiko]]enak, adibidez) argitu zituzten. [[Elektroforesi]]a, [[isotopo]] erradioaktiboen erabilpena, [[kromatografia]], [[espektroskopia]], [[Polimerasaren kate-erreakzioa|PCR]]-a... [[biokimika]], [[genetika]] edo [[immunologia]] arloetan burutu diren ikerketak ahalbidetu dituzten teknikak dira, gaur egungo ikerketa-laborategietan ezinbestekoak direnak. Aurrerapen teknologiko hauek biologiaren arlorik berrien eta zirraragarriena sortzen lagundu dute: biologia molekularrarena, hain zuzen, [[
== Biologiaren adarrak ==
49. lerroa:
* [[Genetika]]: [[gene]]ak eta herentziaren legeak aztergai hartzen dituena
* [[Biokimika]]: bizidunen [[molekula]]k eta haien ezaugarriak aztertzen dituena
* [[Biologia
* [[Paleontologia]]: [[fosil]]ak ikasgai hartzen dituena
* [[Ekologia]]: izaki bizidunak haien artean eta ingurunearekin ezartzen dituzten harremanak ikertzen dituena
* [[Zelulen biologia|Zitologia]] edo zelularen biologia: zelularen egitura eta funtzioa aztertzen duena
* [[Immunologia]]: [[immunitate-sistema]]ren funtzionamendua ikergai hartzen duena
* [[Exobiologia|Astrobiologia]] edo Exobiologia: Lurretik kanpoko bizia ikertzen duena (balizko bizia, zehatz esanda)
* [[Fisiologia]]: bizidunen prozesu fisiko-kimikoak ulertzen saiatzen dena
* [[Etologia]]: animalien portaera aztertzen duena
76. lerroa:
* Sentikortasuna eta kitzikakortasuna: izaki bizidun orok ingurumenetik jasotzen dituen [[kinada]] guztiei erantzun egiten die.
* Berezko antolaketa biokimikoa: antzeko molekula organikoz daude osatuta izaki bizidunak ([[proteina]]k, [[azido nukleiko]]ak, [[
Lau ezaugarri klasiko hauetaz gain, bada beste bat oso ongi datorkiona materia bizidunari: informazio-konplexutasun ordenatuarena, hain zuzen ere. Kontzeptu horrek esan nahi du izaki bizidunek konplexutasun molekular handia dutela ez-bizidunen aldean, baina egitura konplexu horrek aparteko ordena duela.
93. lerroa:
Bizidun guztiek -[[bakterio]]etatik [[ugaztun]] handienetara- ezaugarri batzuk partekatzen dituzte:
* [[zelula]]z osatuta daude. Izaki [[zelulabakar]]rek zelula bakarra dute, eta [[
* biokimika bera dute, bizidunen kimika delakoa: bizi-molekula berdinak ([[
* bizidun guztiek herentziazko ezaugarriak material genetiko berean gordetzen dituzte, [[Azido desoxirribonukleiko|DNA]] molekulan. [[Kode genetiko]]a, bestalde, unibertsala da bizidun guztiengan.
* bilakaera enbrionarioak antzeko urratsak jarraitzen ditu [[metazoo]] guztiengan.
108. lerroa:
=== Bizidunen kimika ===
XIX. mendean teoria ''bitalistek'' zartada gogorra jaso zuten [[Friedrich Wöhler|Friederich Wöhler]]-ek substantzia inorganiko bat (zianato amonikoa) substantzia organiko ([[urea]]) bihurtu zuenean. Bitalismoaren arabera, bizidunen kimikak ez zuen zer ikusirik laborategiko kimikarekin, "bizi-fluido" ikusezin batek bizidunen prozesu guztiak zuzentzen baitzituen. Wöhler-ek frogatu zuen gaur egun nabaria dena: bizidunen kimikak (kimika organikoak) kimika inorganikoak jarraitzen dituen lege eta arau berdinak dituela.
Izaki bizidun guztiak elementu kimiko urri batzuez osaturik daude. Elementu kimiko horiek [[litosfera]]n eta/edo [[atmosfera]]n egoten dira.
115. lerroa:
=== Aniztasuna: bizidunen barietatea ===
[[Fitxategi:Phylogenetic_tree.svg|thumb|340px|Bizidunen zuhaitz filogenetikoa, haien rRNA-aren arabera. Bizidunen hiru domeinu nagusiak ongi bereizten dira: [[Arkeobakterio|Archaea]], [[Bakterio|Bacteria]] eta [[Eukarioto|Eucariota]]]]
Funtsezko ezaugarri batzuk partekatu arren, izaki bizidunek, morfologia eta egiturari dagokionez, aniztasun handia dute. Hori ordenan jartzeko biologoek bizidunen sailkapena egiten dute, sistematika eta taxonomiaren bidez. Taxonomiak organismoak [[taxon]] izeneko taldeetan kokatzen ditu, eta sistematikak organismoen arteko harremanak aztertzen ditu.
121. lerroa:
Duela gutxi arte bizidun guztiak bost erreinutan sailkatu dira:
* [[Monero|Monera]]
* [[Protisto|Protista]]
* [[Onddo|Fungi]]
* [[Landare|Plantae]]
* [[Animalia]]
Gaur egun, aldiz, hiru domeinutan sailkatzen dira:
* [[Arkeobakterio|Archaea]]
* [[Bakterio|Eubakterioak]] (benetako bakterioak)
* [[Eukarioto|Eucariota]]
| |||